میڵتۆن فریدمان تیۆرستی (عقیدە الصدمە) (خورپە)ـە لە هەفتاكانی سەدەی ڕابردوو مامۆستا بووە لەزانكۆی (شیكاگۆ) ئەو پیاوە لە جیاتی زارەوەی قوتابی یان خوێندكار وشەیەكی دیكەی لەگەڵ هاوبیر و خوێندكارانی بەكارهێناوە و بەیەكتریان گوتووە (برایانی شیكاگۆ). كاری فەرمی ئەو تیپە شرۆڤەكردنی هەلومەرجی ئەو وڵاتانە بووە كە لەژێر فۆڕمی بنەمابنچینەییەكانی تیۆری هەژاندن چارەسەری گونجاوی بۆ بدۆزنەوە، ئەمەش وەكو ئەوەی تووشی نەخۆشییەك بووبێ و جەستەی لەگەل هۆشی بە هۆی (صەدمە)ی كارەبایی چاكی بكەنەوە و بیگەڕێننەوە حاڵی سروشتی خۆی، بەمانا بەڕێی لێدانی كارەبا، چۆن ئەو نەخۆشە تووشی جۆرێك لە نەخۆشی كتوپڕبووە بەهەمان شێوە بەو جۆرە (صەدمە)یە چارەسەری بۆ بدۆزنەوەو چاكی بكەنەوە. بۆ پراكتیزەكردنی ئەو ڕێگاچارەیە سەرەتا (CIA) ئەمریكی لە زیندانەكان دەستیان پێكردووە و دواتر لەسەر گەلانیاندا تاقیكردووەتەوە. بۆنموونە (ئەندونیسیا تا تشیلی و ئەرجەنتین و بەرازیل و رووسیای سەردەمی یەلتسنیش تاگەیشتنە عێراق) ئەم جۆرە لە مەنزومەی سەرمایەداریدا، داڕمانە و ئیستغلالی ئەو شوێنانە دەكات بە هۆی كودەتا یان هێرشی تیرۆرستان یان داڕمانی بازاڕ یان شەڕ هەڵگیرسان پیادەكراوە، بۆیە، بە هۆی بێبازاڕی، كەوتنە جێبەجێكردنی ئەو تیۆرە و زیادكردنی باج لەسەر هاوڵاتیان و ئۆرگان و جومگەكانی كۆمەڵگەیان خستە ژێر قەرزێكی زۆر تا ئەو وڵاتە ناچار بكەن قەرز لە بانكی نێودەوڵەتی وەربگرێت، بەو هۆیەشەوە حوكمی سەرچاوەكانی داهات بكەوێتە ژێر ڕكێفی خۆیان و هەرخۆشیان ڕیمۆت كۆنترۆڵەكانی بن.
هەڵبەت، وێڕای دەرهاویشتە نێگەتیڤە لاوەكی و نێوەندییەكانی (حكومی) كۆنترۆڵی سەرچاوەكانی داهات بكات و ناشەفافانە دیزە بەدەرخۆنە بكرێت و ئەو بانكە میراتگری پاشەرۆژ و سوكانی ترۆمبیلی وڵاتەكە دەبێت. گەشەسەندنی ئەو تیۆرە لەسەردەمی رۆناڵد ریگان، سەرۆكی پێشوتری ئەمریكا و، مارگرێت تاتشەری سەروەزیری ئینگلتەرای گۆرین بەباشی نەشونمای كرد و بەرەنجام (G7)ی لێ وەبەرهات، ئێستاش، لەڕێی ئەو بانقە نێو دەوڵەتییەوە كار لە زۆر وڵاتی ناوچەی خۆر هەڵاتی ناوەڕاست دەكرێت و، بەوپێیەش پتر لە نزیكەی 70% بۆ 80 ی خەڵك باج و خەراجێكی گشتگیری هەمەلایەنی دەكەوێتە سەر و توێژێك یان چینێكی بەرتەسك سوودمەندی یەكەم دەبن. بەمجۆرە جیاوازیی چینایەتی تەواو بەرجەستە دەبێ، بۆ ئەو مەبەستەش (G7) لەناوچەكە بەتەواوی هاتۆتە سەرخەت و لەسوریا و عێراق سەرگەرمی كارەكانیانن. هاوكات، واتای ئەو تیۆرە لەرۆژگاری ئێستادا دەیەوێ بڵێ؛ ئەمە سیاسەتی بازاری ئازادە، چونكە كاتێ حكوومەت نەیتوانی لە ڕۆژگاری خۆی كەرتی تایبەت ڕێكبخات، ناچارە و بە بێچارەیی بچێتە ژێر ڕكێفی ئەو سیستەمە نوێیە و تاماوەیەكی دورودرێژ بەردەوام دەبێ. هاوزەمان هەرلەمپەرێكی گەورەی بێتە پێش دەیان جۆر ئالییەت هەیە بۆ لادانی، هەروەك شێوازی تیرۆركرد ن و لابردنی لەمپەر لەسەر ڕێگای ئەو تیۆرە و نمونەش مەلیك فەیسەڵە لە سعودیا كە بووە هۆی دروستكردنی لەمپەر لەڕێگای ئامۆزایەكی خۆی بەرەنگاری بوونەوە و كوشتیان و بینیشمان دژایەتی سەدام بۆ ئەو بازارە ئازادە و سیستەمە چی لێبەسەرهات و چارەنووسی بەرەو كوێ چوو. لەم ڕووەوە دەربارەی هەمان بابەت ئێران و توركیا لە حەوزی بەرژەوەندییەكانی بانكی نێودەوڵەتی بە دوو ئاراستەی جیادا دەڕۆن، یەكەمیان بەتەواوی تەسلیمی ئەو تەوژمە بانكییە تازەیەی تیۆری میلتۆن و بازاڕی ئازاد بوونەوە، ناتوانن لەقۆزاخەكەیان بێنەدەرێ و هەر پەرچەكردارێكیش، دوچاری هەلاكەت و ڕەنگە حاڵی خەراپتریشی لێبكەوێتەوە، بۆیە دەبینین كاتێ (لەقە) لە هەندێ سەرمایەداری ئەو بازاڕە دەدرێت، ڕووبەڕووی ئەوە دەبێتەوە. وەك ئەوەی جێیمس كامیرۆنی سەروەزیرانی پێشووی ئینگلتەرا بڵێ: ڕەنگە دوای پتر لە سەدەیەكی دی توركیا ببێتە ئەندامی یەكێتیی ئەورووپا و، مێركلی ڕاوێژكاری ئەڵمانیا ئیمزا لەسەر ناساندنی قەتلوعامی ئەرمەنەكان لەلایەن توركەوە بكات، بەوەش دیارە چارەنووسی توركیا بەكوێ دەگەیەنێ كە ئێستا سەرەتاكانی لەمەڕ دۆسێی نەتەوە و زمان و ئایینزاكان بەتەواوی دەركەوتووە و، توندوتیژی خەریكە دەیگەیەنێتە لێوارێكی هەرەترسناكی ئابووری و ڕەنگە جیۆپۆلەتیكیش. هەرچی ئێرانە جیایە، مەلاكان دەزانن چۆن خۆیان دووربخەنەوە (گەربۆماوەیەكی دیاریكراویش بێ)، تاران چەند ساڵ بە فاكتەری فایلی ئەتۆمی ئەوتەوژمەی لەخۆی دوورخستەوە، پاشان دەستتێوەردان لە عێراق و یەمەن و لوبنان و بەحرێن وایكردووە گەمەیەكی سەرسوڕهێنەر ئەنجامدا، وازییەكەی لەهەناوی گۆڕەپانی خۆی دورخستەوە، بەڵام پرسیاری هەرە گەورە ئەوەیە ئایا تاسەر وەك میتۆد و تیۆری ئابووری سیاسی دەمێننەوە؟.
میلتۆن ماینەری داهێنەر دەتوانێت شوێن پێی خۆی بەتەواوی تەخت بكا؟ ئایا تاسەر بەو چەشنە دەمێنێتەوە هەژاران هەژارتر بن و سەرمایەدارە باڵاكانیش زیاتر هەڵكشێن؟. داخۆ ئاڵتەرناتیڤی ئەم جۆرە بازاڕی ئازاد و قۆرخی مەرجداری بێ ڕكابەری بانكی نێودەوڵەتی دەتوانێ هەمیشە و هەردەم درێژە بەتوندوتوندبوونەوەی خۆی لەفۆرمی ئەو وڵاتانە و شوێنی دیكەش بدات؟. وەڵامەكەی قورسە و پێموانییە خودی سیستمەكانی ناوچەكەش بتوانن نەك وەڵامی بدەنەوە وەبگرە هەر بەلای دا بچن.
تێبینی: خودی پۆڵ بریمەر سوودی لەو تیۆرە وەرگرت كاتێك نزیكەی 500، 000 پێنج سەد هەزار كەسی لەسوپادا دەركرد و سوپای عێراقی هەڵوەشاندەوە، بێگومان ئەم نان بڕینە بووە هۆی ئەوەی ئەفسەرە باڵاكانی سوپای عێراق بەرەنجام ببنەوە قاعیدە و دواتر داعش، كە بەهۆیەوە هێزە تیرۆرستەكان سوودی زۆریان لێ وەرگرتن و ئێستاشی لەگەڵدا بێ سەرچارەی بنەڕەتیی نەخشە و پلانی ئەو تاقمە بكوژەی خەڵكی سڤیل و پاشان تێكدان و كاولكارییەیە.
سەرچاوە: نووسەری كتێبی (عقیدە الصدمە)، ناعومی كلات من المگبوعات دار النشر والتوزیع بیروت 2009 الطبعە الاولی الجزیرە نیت.