بۆچی كێشەیێن هەرێما كوردستانێ دگەڵ حكومەتا عێراقا فیدراڵ مانه هەڵاویستی و چارەسەر نەبوون؟
نەجیبە نەجیب
بەلێ دەستور هاته بكارئینان بو بەرژەوەندیا لایەنێ بریار د دەستیدا ولڤێرێ بریارا سیاسی كەفته دهەستێ حزب الدعوه و ب پراكتیكی سیاسەتا حوكمرانیێ ل عیراقێ بەرەف تاكرەویێ چو، راسته ل دویف دەستوری مالكی سەروكێ ئەنجومەنێ وەزیرانه نه سەروكێ وەزیرانه ئانكو ئەنجومەنێ وەزیران یێ بەرپرسه ژ دانان و جێبەجێكرنا سیاسەتا دەولەتێ و د ڤی ئەنجومەنیدا وەزیرێن هەمی پێكەاتەیان تێدا هەنه.
ساڵا 2010 پشتی مالكی بو جارا دوویێ بویه سەروكێ ئەنجوومەنێ وهزیران و تاكرهویی هاته بكارئینان بو رێڤەبرنا هەمی كەرتان (دارایی، سیاسی، ئەمنی، بەرگریی، ئابوریی...) و حەتا بریارێن دادگەها فیدرال كەفتنه بن حەز و بوچونا سەروك وهزیران بو نمونه (بریاردان كو كوتلا سیاسی ئەوه ئەوا ل پشتی هەلبژارتنان دەێته دروستكرن).
یا خویایه كو گەلەك كێشه هەرێما كوردستانێ هەنه دگهل حكومەتا عیراقا فیدرال ول جهێ بەێنه چارەسەركرن و كێمكرنا وان ئەف كێشه هەر بوونه گەلەك و بونه قەیران و گەهشته وی رادەی كو كارتێكرنێ بكەت لسهر معاملێن روژانه یێن هاوولاتیێن كورد و دویفچونێ ل داموده زگەهێن گرێدای ب حكومەتا بەغداڤه وهك (تاپو، رەگەزنامە ،پاسپۆرت ) و ههر رێڤەبەریەكا دی بیت، و ئەف معامله برێڤه ناچیت چنكو كوردن.
و یاژ ههژیه بهێته گوتن كو ههرێما كوردستانێ بریارا سهركردهیێن سیاسیێن كوردستانێ و حكومهتا ههرێما كوردستانێ گهلهك جاران سهرهدانا حكومهتا بهغدا كریه و دگهل كهسێن خودان بریار گفتوگوكرن ژبو چارهسهركرنا كێشێن ههرێمێ دگهل حكومهتا فیدرال وههروهسا ههولدان و بجددی كاركر ژبو راستڤهكرنا سیاسهتا نه دروست یا بهغدا ودانانا رێكەكا دروست ژبو برێڤەبرنا حكومرانیا عێراقا فیدرال و نەهێلایه شكستن بكەڤیته پروسێسا سیاسی ل دهولهتا عیراقێ ، وئەڤه یا ئاشكرابو ل رێكه فتنێن هەڤلێرێ ئهوێن هاتینه ئیمزاكرن دناڤبهرا ئالیێن سیاسی یێن عیراقێ پشتی دهستپێشخهریا جهنابی سهروكێ ههرێما كوردستانێ هاتیه كرن وتێدا بهرنامهكێ تێر و تهسهل یێن چاكسازیێ هاتیه راگههاندن (سیاسی، ئابووری، دادوهری, دهرئێخستنا یاسایان) ههروهسا ههمی خالێن ناكوكی دناڤبهرا ههرێما كوردستانێ و بهغدا بهێنه چارهسهركرن بو نمونه ئه نجامدانا سەرژمێریارا گشتی جێبهجێكرنا ماددا 140 وچه سپاندنا شەراكهتا راستهقینه د حوكمڕانیا عیراقێدا. براستی عهقلیهتا ئیدارهكرنا دهولهتێ بهرهف لادانا سیستهمی فیدرالی و لامهركهزیهتێ وكێمكرنا دهستههلاتا ئیداری ودارایی یا ههرێما كوردستانێ وهك پارێزگهههك بهێته تەعامول كرن.
كێشا سهرهكی ل عیراقێ عهقلیهتا ئیدارهكرنا دهولهتا عیراقێ نه قهبوول كرنا شهراكهتا راستهقینه، و سهپاندنا ئیرادهیا لایهكی لسهر ههمی لایهنێن دی وبریارا ئهمنی وبهرگری وسامانێ دهولهتێ كهفته بن دهستێ تاكه حزب وتاكه كهس و دهرئهنجامێن وێ هاتنا داعش وكهفتنا 30% ژخاكا عیراقێ د ده ستێ داعشدا، و زێدهتر ژ 950 ترلیون دینارێن عیراقی هاتنه ب ههدردان و مهزخاندن بێی كو گوهرینهكا باش د رهوشا خزمهتگوزاریێ رهنگڤه دهت وبهروڤاژی دروستبونا ئیرادهیه كێ ژبو لاوازكرنا ئیدارا ههرێما كوردستانێ.
كێشهیا ههر بهرچاڤ دناڤبهرا حكومهتا ههرێما كوردستانێ و حكومهتا عیراقا فیدرال بڕینا بودجا ههرێما كوردستانێ بو زێدهتر ل دوو سالان ژلایێ مالكی ڤه و ههتا نوكه یا بهردهوامه سهرهڕای كو چهندین گفتوگو و دان و ستاندن هاتنه ئهنجامدان ژلایه ههردوو لایان ڤه.
ئهگەر ئهم بهێین بهحسێ بهشه بودجا ههرێمێ بكهین دێ بینین كو ل دویف دهستورێ ههمیشهیێ عیراقێ بهشه بودجا ل دویف به ندا 121 هاتیه دیاركرن (تحدد حصه من الایرادات الاتحادیه) ههریما كوردستانێ (17%) كو هاتیه چهسپاندن د یاسا بودجهیێن عیراقا فیدرالدا وئهف رێژهیه ل ساڵا 2004 هاتیه دیاریكرن وههمی چاڤهرێی ئهنجامدانا سهرژمێریارا گشتی ودانانا رێژهیه كا واقعی ل دویف داتایێن دروست بهلێ پشتی بورینا (12) دوازده ساڵا ئهڤ رێژهیه نههاتیه گوهرین. و كوژمێ پارهیێ ههرێما كوردستانێ مایه لسهر حكومهتا عیراقا فیدرال ژ ساڵا 2005 حهتا دوماهیكا ساڵا2013 (42) چل و دوو ترلیون دینارێن عیراقی و (16) شازده ترلیون یێن ساڵا 2014 و ههروهسا (12) دوازده ترلیون دینار، و لڤێرێ بو ههردوو ساڵێن 2014 و 2015 حكومهتا عیراقێ داخازیا داهاتێ پهترولێ دكهن ژ حكومهتا ههرێما كوردستانێ.
بدیتنا من بریارا حكومهتا ههرێما كوردستانێ بو سهربهخویا ئابوری یا دروست ودجهێ خو دابو چنكو سیاسهتا حكومهتا عیراقا فیدرال بو كهرتێ سامانی (نەفت و غاز)دڤیا ههمی بدهستێ وبریارا سهروك وه زیران بیت و ههرێم وهكی پارێزگهههكێ بهێته تەعامول كرن وئهڤه ئاشكرابو دهمێ حكومهتێ پاشهكشی كری ژ دهرئێخستنا پروژێ یاسا نەفت و غازا ولادان ژ وێ رێكەفتنێ هاته كرن ئهوا حكومهتا ههرێمێ دگهل حكومهتا عیراقا فیدرال ئیمزاكری. بهلێ چاكسازی و دانانا پیلانهكا ئابووری توكمهیا فهره.
هندهك دبینن كێشا خاك مایه ئان جێبهجێكرنا ماددا 140 و ڤهگهراندنا دهڤهرێن دهرڤهیی ههرێمێ بهلێ خاكا كوردستانێ بدهستێ پێشمهرگهیێن قارهمان هاتیه ڤهگهراندن و ماددا (140) جێبهجێ بویه و ئهنجامدانا گشتپرسیێ (استفتاء) وهك دوماهیك قوناغا دهستوری بو بهرسف و وهلامدان ههرلایهنهكێ.
براستی باشترین رێك ههر گفتوكو و دانوستاندنە دناڤ بهرا حكومهتا ههرێما كوردستانێ تەئکید ل سهر دیالوك و دانوستاندن كو تاكه رێگایهكه بو چارهسهركرنا كێشێن ههلاویستی و بدیتنا من یا فهره لیژنهك یان دهزگهههك بهردهوام كارێ پێداچونا خالێن رێكهفتن بهێتهكرن چونكو دهزگهههك نییە بو دویفچونا جێبهجێ كرنا ههمی خالان.
