بەشیكی زۆر لە سامانی نەوتی ژیر زەوی هەریمی كوردستانی عیراق لە پیك هاتەی ئەو حەوزە گەورەیەیە كە لە ژیر خاكی عیراقدا هەیە , وەبەشیكی زۆر لەو حەوزە گەورەی نەوت لە عیراق دەكەویتە هەریمی كوردستان , كە رووبەری هەریمی كوردستان بە (85,964كم2) دەخەملینریت كە بە نزیكەی لە 19% هەموو خاكی عیراق دادەنریت , كیلەگەی نەوت لە زۆر شوینی هەریمی كوردستاندا هەیە , زۆربەی ئەم كیلگانەش ئاراستەی دریژ بوونەوەیان بە ئاراستەی باكووری رۆژئاوا بەرەو باشووری رۆژهەلاتە , وەنەوتی خاو بەشیوەیەكی سروشتی لە ژیر زەوی لە شیوەی كانیاو لە زۆر شوینی هەریمی كوردستان هەلدەقولی و دیتە دەرەوە وەك ناوچەكانی (مەندەلی , توزخورماتو , باباگورگور , تاوكی ) , هەروەها نەوت بوونی هەیە تەنانەت لەسەر سنورەكانی نیوان هەریمی كوردستان و توركیا و سوریا و ئیران هەیە , وەبوونی نەوت لە سنور لەسەر شیوەی شریتی پجر پجر هەیە وەك ناوچەكانی ( قەندیل , بیخمە , گەلی قیرك , شیخان , مقلوب ) , هەروەها نەوت بەشیوەی تیكەلاو لەگەل ئاوی ژیر زەوی لە هەندی ناوچەی ژیر خاكی هەریمی كوردستان هەیە بە هۆی تایبەت مەندی پیك هاتە جیولوجیەكەی خاكەكەی , یەكیك لە تایبەت مەندیكانی كیلەگە نەوتیەكانی هەریمی كوردستان كە نەوت لە سەر رووی خاكی هەریمی كوردستان نزیكە , هەروەها یەكیكی تر لە تایبەت مەندیەكانی كیلەگە نەوتیەكان بوونی بری یەدەگیكی زۆر لە نەوت لە هەریمی كوردستان , كە یەدەگی هەریمی كوردستان بە (53ملیار برمیل دەخەملینریت )بەبی یەدەگی نەوتی ناوچەكانی كەركوك و خانەقین و باكووری رۆژهەلاتی موصل , بەكورتی دەتوانین كیلەگە نەوتیەكانی هەریمی كوردستان دابەش بكەین بەسەر سێ‌ كەرت:
یەكەم / كەرتی باكوور (دهۆك)
ئەم كەرتە یاخود ئەم ناوچەیە دەكەویتە باكووری هەریمی كوردستانی عیراق , هەموو ئەو كیلەگە نەوتیانە دەگریتە كە دەكەویتە سنووری ئیداری پاریزگای دهۆك , كە بریكی یەجگار زۆر لە یەدەگی هەریمی كوردستان لەم ناوچەییە , وە گرینگترین كیلگە نەوتیەكانی ئەم پاریزگایە بریتین لە ( تاوكی , ئەتروش , شیخان , ئاكری بیجیل , دهوك , شیخ ئادی , روڤی , بەردەرەش , سەرسەنگ ) , ئەم كیلگە نەوتیانە ئەو بیرانەی كە تیدا لیدراون لە نیوان (1000 بۆ 3000م) , ئەمەش ئەوەنیشان دەدات كە تیچووی بیرلیدان بۆ نەوت تیچوویەكی كەمی هەیە , هەروەها ئەم كیلگە نەوتیانە لە رووی جوگرافیایەوە شوینیكی ستراتیژیان هەیە بۆ هەناردەكردن و گەیاندنی نەوت بە ئەوروپا , بەلام بری یەدەگی دلنیا لە كیلگە نەوتیەكانی پاریزگایی دهۆك بە تیكرا نزیكەی (25,8ملیار بەرمیل ) دەخەملینریت , وەریژەی یەدەگی نەوت لە پاریزگایی دهۆك بە نزیكەی (48%) هەموو یەدەگی نەوتی كوردستانە هەژماردەكریت , بەلام جۆری نەوتی ئەم پاریزگایە ریژەكەی لە نیوان (18 بۆ 39API ) .
دووەم / كەرتی رۆژهەلات (سلیمانی + هەلەبجە + گەرمیان )
هەموو ئەو ناوچانە دەگریتەوە دەكەویتە لەرووی جوگرافیەوە دەكەویتە رۆژهەلاتی هەریمی كوردستانی عیراق , ئەم كەرتە هەموو ئەو كیلگە نەوتیانە دەگریتەوە كە دەكەویتە ئیدارەی پاریزگایی سلیمانی و هەلەبجە و گەرمیان , كیلگە نەوتیەكانی ئەم ناوچەیە لە رووی رووبەرەوە بە بەراورد بە ناوچەی باكوور تا رادەیەك بجوكترە , هەروەها قولی بیرە نەوتیەكان زیاترە بەبەراورد بە ناوچەی یەكەم كە قولی بیرە نەوتیەكان لەم ناوچەیە لە نیوان (2500 تاوەكو 5000م) , وە گرینگترین كیلگە نەوتیەكانی ئەم كەرتە بریتیە لە ( گەرمیان , بازیان , قرەداغ , میران , شاكل , سەر قەلا ) , بری یەدەگی نەوتی دلنیا لە كیلگەكانی ئەم كەرتە بە (18,2ملیار بەرمیل ) دەخەملینریت , كە دەكاتە نزیكەی 34% هەموو كوردستان , بەلام جۆری نەوتی ئەم كەرتە جۆریكی باشە بە بەراورد بە ناوچەی یەكەم كە ریژەكەی لە نیوان (35 بۆ 44API ) .
سێ‌ یەم / كەرتی باشوور ( هەولێر)
ئەم كەرتە دەكەویتە بەشی باشووری هەریمی كوردستان , هەموو ئەو كیلگە نەوتیانە دەگریتەوە كە دەكەویتە سنووری ئیداری پاریزگای هەولیر , كیلگە نەوتیەكان لەم ناوچەیە بەشیوەیەكی بەربلاو لەم ناوجەیە هەیە , كە هەندی كیلەگەی نەوتی دەكەویتە باكوور بەلام هەندیك كیلگەی نەوتی دەكەویتە باشوور یاخود رۆژهەلات یان رۆژئاوای شاری هەولیر , گرینگترین كیلگە نەوتیەكانی ئەم كەرتە بریتین لە (تەق تەق , خورمەلە , بنباوی , سارتا , هەولیر دەمیرداغ , بستۆرە , بینن) , بری یەدەگی نەوت لەم ناوچەیە بە بەراورد بە ناوچەی یەكەم و دووەم كەمترە كە بری یەدەگی نەوتی دلنیا لەم ناوچە بە (9,7ملیار بەرمیل ) خەملینراوە , كە بەنزیكەی لە (18%) هەموو یەدەگی نەوتی كوردستان دادەنریت , جۆری نەوتەكەی لە نیوان ریژەی (19 – 44 API ) , بەلام قولی بیرە نەوتیەكان لە كیلگەیەكەوە بۆ كیلگەیەكی تر جیاوازە واتە لە نیوان (2000- 3500م) .( ریبین صمد عبدالله , النفگ فی إقلیم كوردستان العراق , دراسە فی الجغرافیا الاقتصادیە , رسالە الماجستیر غیر منشورە , جامعە المنصورە , 2015 , ص 81 – 104) .


مامۆستای زانکۆ