عارف روشدی*

بارودۆخی ئێستای كوردستان خوێندنەوەیەكی هێمنانە و شرۆڤەیەكی واقیعییانەی دەوێت. دەبێت هەم ئاوڕێك لە رابردوو بدەینەوە، هەمیش لە ئێستاوە بە وریاییەوە هەنگاو بۆ ئایندە هەڵبگرین. هەربۆیە كاتێك ئاوڕ لە رابردوو دەدەینەوە، ئەو راستییە تاڵە دەبینین كە بە درێژایی مێژووی لكاندنی باشووری كوردستان بە عێراقەوە، بەردەوام ئەو دەستەبژێرەی لە بەغدا دەسەڵاتداربوون، ئەگەر ناچارنەبووبن، ئامادەنەبوون هیچ حیسابێك بۆ كوردستان بكەن و وەك ناوچەیەكی جیاواز و گەلێكی خاوەنی ناسنامەی تایبەتی سەیریان نەكردووە. تەنانەت ئەگەر بێینە سەر مێژووی نزیكیش ئەوە هەر لە سەرەتای شۆڕشی ئەیلوولەوە، حكومەتە یەك لە دوا یەكەكانی عێراق بێ جیاوازی، سیاسەتی چەوساندنەوە و بە عەرەبكردن و راگواستن و كۆمەڵكوژییان دژی تەواوی پێكهاتەكانی گەلی كوردستان پیادەكردووە و، بەهەموو شێوەیەك هەوڵیانداوە ئیرادەی ئەم گەلە زیندووە تێكبشكێنن، ئەم سیاسەتە قۆناخ بە قۆناخ دڕندانەتر و خوێناویتر بووە، هەتا لە هەشتاكانی سەدەی رابردوو گەیشتە پرۆسە بەدناوەكانی ئەنفال و كیمیابارانكردنی هەڵەبجە و چەندین ناوچەی دیكەی كوردستان و تەختكردن و كاولكاری چەندین هەزار گوند و شار و شارۆچكەی كوردستان. تەنانەت ئەگەر پەنایان بۆ كەمترین شێوازی داپڵۆسین و سەركوتكاری بردبێت، گەمارۆی ئابوورییان بەسەردا سەپاندووین، كە خۆم لە شەستەكانی سەدەی رابردووەوە ئەو گەمارۆ سەپاندنەم لە زاخۆوە بینیوە و ئێستا بە هەمان شێوە بودجە و مووچەی هەرێمی كوردستانیان بڕیوە و هەتا ئێستاش درێژەی هەیە. بۆیە لەو كاتەوە بە تێكڕای ئەوانەی لە بەغدا دەسەڵاتدار بوون بە جیاوازی ئایدیۆلۆژیای سیاسی و مەزهەبەكانیانەوە، چەندی بۆیان كرابێت و چەندی بۆیان چووبێتەسەر هەموو شێوازەكانی چەوسانەوە و سەركوتكردنیان دژی گەلی ئێمە پیادەكردووە.
لەمەش زیاتر لە سەردەمی كابینەكەی د.نوری مالیكدا، ئەوەی پێی كرا دژی خەڵكی كوردستان ئەنجامیدا، جیا لەوەی بودجە و مووچەی خەڵكی كوردستانی بڕی، لەهەمانكاتدا چەند جارێكیش بە رێگەی ئەو هێزەی بە ناوی فیرقەی دیجلەوە دایمەزراندبوو، هەوڵیاندەدا هێرش بكەنە سەر كوردستان و داگیری بكەن، هەروەها عەرەبی سوننەش لەم راستەدا لەگەڵ شیعە یەكی دەگرتەوە و هەمووان لە یادمانە ساڵح موتڵەگ چۆن لە ناو پەرلەمانی عێراق دژایەتی ماف و داواكارییەكانی خەڵكی كوردستانی دەكرد و بە ئاشكرا رایدەگەیاند: «جارێ دەستمان شكاوە، ئەگەر چاك بینەوە دەزانین چۆن وەڵامتان دەدەینەوە.»
كێشەی كورد لە عێراقدا
لەگەڵ ئەقڵییەتی شۆڤینی و مەزهەبگەراییە
ئەم باكگراوەندە مێژووییە و ئەو ئەزموونە تاڵەی لەگەڵ شێوازی مامەڵەكردنی عەرەبی عێراق (بە سوننە و شیعەوە) هەمانە، ئێمەی گەیاندۆتە ئەو قەناعەتەی كە كێشەی ئێمە لە عێراقدا لەگەڵ ئەم كەس و ئەو كەس نییە و، هەموویان پەروەردەی یەك قوتابخانەن، بیركردنەوەی گەلی سەردەست لە عێراقدا كە عەرەبە، ئەوجا چەپ بێت، یان راست، عەلمانی بێت، یان ئیسلامی، شیعە بێیت، یان سوننە، هەموویان بەرامبەر بە كێشەی نەتەوەیی كورد یەكدەگرنەوە و هیچ جیاوازییەك لە نێوانیاندا نابینم.
هەربۆیە كاتێك ئەقڵییەتە شۆڤێنییەكە لە روانگەی مەزهەبگەرایی و شۆڤێنییەتی نەتەوەی سەردەستەوە دەیەوێت ئەم دەوڵەتە بەڕێوەبەرێت، عێراقی گەیاندۆتە ئەو قۆناخەی وەك لە یەك دوو رۆژ پێش ئێستا نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان ئاماژەی پێكرد، دەوڵەتی عێراق لەلایەن حكومەتێكی فاشیل و گەندەڵەوە بەڕێوەدەبرێت. بۆیە پرسیاری گرنگ كە رووبەڕووی هەموو لایەكمان دەبێتەوە، ئەوەیە: دەوڵەتێك كە حكومەتێكی فاشیل و گەندەڵ بەڕێوەی ببات، ئایا ئێمەی كوردستانی چۆن دەتوانین بڵێین لەم حكومەتەدا شەریك، یان هاوبەشین، یان ئەو مافانەی هەمانە ئەو حكومەتە فاشیل و گەندەڵە دەیسەلمێنێت؟ بێگومان ئەمە هیچ مومكین نییە، لەبەر ئەوەی ئەوان خۆیان پێ بەڕێوەناچێت، چۆن بتوانن كێشەكانی ئێمە چارەسەربكەن؟!
عێراقی ئێستا لەبەرامبەر كورد بریتییە لە سیاسەتی ئەقڵییەتی شۆڤێنیی عەرەبی بەرامبەر بە كورد، لە نێو خۆشیاندا بە سەر مەزهەبی شیعە و سوننەدا دابەش بوون، هەر بۆیە هەر هەنگاوێك كە هەڵیدەگرن وەك ئەوەی ئێستا ناویان لێناوە چاكسازی و حكومەتی تەكنۆكرات، ئەمەش جۆرێكە لە درێژەدان بە هەمان سیاسەت، ئەگەرنا پرۆسەی چاكسازی بە گۆڕینی وەزیرێك بە یەكێكی دیكە، هیچ لە بارودۆخەكە ناگۆڕێت، بەڵام سەركردایەتی ئێمە تێدەگات كە پرسەكە ئەمە نییە و حكومەتەكە هەر هەمووی لە بناخەوە گەندەڵە و لەبەریەك هەڵوەشاوە.
زاڵبوونی هەردوو ئەقڵییەتی شۆڤێنی و مەزهەبگەرایی بە سەر حكومەتی عێراقدا بارودۆخەكەی گەیاندۆتە پاشاگەردانییەكی تەواو، ئێمەی كوردیش بەشێك نین لە ململانێی نێوان عەرەبی سوننە و شیعە، بەڵام ئێمە بووینە قوربانیی ئەو ململانێ مەزهەبییەی لە نێوان سوننە و شیعەدا هەیە، هەر بۆیە ئەم واقیعە پێمان دەڵێت، عێراقێك ناسنامەكەی ئەمە بێت، عێراقێك بە درێژای مێژووی خۆی و مێژووی حكومەتە یەك لە دوایەكەكانی یەك بیركردنەوەیان بەرامبەر كورد هەبێت، ئەوا كورد وەك گەلێكی ئازادیخواز و دیموكراتخواز چیدیكە ناتوانێت لەگەڵ ئەو جۆرە ئەقڵییەتە پێكەوە بژی.
تێڕوانینی سیاسەتی نێودەوڵەتی
ئەركی ئێمە وەك نەتەوەیەكی ئاشتیخواز
ئەوەی جێگەی داخە، ئەوەیە كە سیاسەتی نێودەوڵەتی بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم واقیعەی عێراق، سیاسەتێكی لێڵ و تەمومژاوی هەیە و هەتا ئێستاش لەسەر ئاستی پێوەندییە دیپلۆماتییەكان پێداگیری لەسەر ئەوە دەكەن عێراق بە یەكگرتوویی بهێڵنەوە، بەڵام ئەم ئومێدەی سەرمێزی دیپلۆماتییەت لەگەڵ واقیعی راستەقینەی ئێستای عێراق یەك ناگرێتەوە و لە سەر ئەرزی واقیع عێراقی یەكگرتوو بوونی نەماوە و جارێكی دیكەش هێچ هێزێك ناتوانێت یەكی بخاتەوە.
لەوانەیە هێزە نێودەوڵەتییەكان و لە سەرووی هەمووشیانەوە ئەمەریكا، نەتوانن بە ئاشكرا واقیعی عێراق چۆنە رایبگەیەنن، بەڵام ئێمە وەك كە خۆمان لەناو ئەو راستییەدا دەژین، دەبێت هەوڵی خۆمان لە سەر هەموو ئاستەكانی ناوخۆ و دەرەوە بخەینەگەڕ بۆ ئەوەی ئەم واقیعە بە هەموو لایەك رابگەیەنین و بیانگەیەنینە قەناعەت و پێیان بڵێین، هەتا ئەم دەوڵەتە گەندەڵ و رووخاوە بە یەكگرتووی بمێنێتەوە، ئاسایشی ناوچەكە و جیهانیش ئۆقرەی بە خۆیەوە نابینێت و هەموو نەهامەتییەكانیش دەرەنجامی ئەو عێراقەیە كە بە زۆر پێكەوە لكێندراوە.
دیارە كە دەڵێم پێویستە ئێمە هەموو هەوڵی خۆمان لەگەڵ هەموو لایەك و لەسەر هەموو ئاستێك بخەینەگەڕ، لەو روانگەیەوە دەڵێم كە سەركردایەتیی سیاسیی كورد و لە سەرووی هەمووشیانەوە شەخسی سەرۆكی هەرێمی كورستان، بەهەموو جیهانیان راگەیاندووە، پێویستە پرۆسەی سەربەخۆیی كوردستان بە رێگەی دیالۆگ و ئاشتییانە بێت و دوور بێت لە شەڕ و توندوتیژی، بێگومان ئەم پرۆسەیەش پێویستی بەوەیە لەگەڵ بەغداو تاران و ئەنكەرا و تەنانەت دیمەشقیش ئەگەر حكومەتێكی دیكەی تیا دروستبوو، راشكاوانە دیالۆگی لەسەر بكرێت و لەگەڵیاندا بگەینە جۆرێك لە تێگەیشتن و رێككەوتن، بەوەی ئەم رێگەیە باشترین رێگەیە بۆ ئەوەی مێژووی خوێناوی رابردوو دووبارە نەبێتەوە و قۆناخێكی نوێ لە گەشەسەندن و پەرەپێدانی بەردەوام بۆ هەموو پێكهاتەكانی عێراق بێتەئاراوە و لە بری شەڕ و دوژمنایەتی لەگەڵ یەكتری، قۆناخی هەماهەنگی و هاریكاری و یەكتری قبووڵكردن لەسەر بنەمای هاوسێیەتیی باش بێتەئاراوە.
ئەزموونی هەرێمی كوردستان لە ماوەی چارەكە سەدەی رابردوودا ئەو راستییەی بۆ جیهان سەلماندووە، تەنانەت لە ماوەی ساڵانی 1992- 2003 كە رژێمی سەدام حوسێن-یش لە دەسەڵاتدا بوو، كوردستان وەك دیفاكتۆ دەوڵەتێكی سەربەخۆ بووە و خەتی 36 بە بڕیاری ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی سنووری نێوان كوردستان و رژێمی سەدام حوسێن بووە، هەروەها جۆری ئەو پارەی مامەڵەی پێدەكرا لە دەوڵەتەكەی سەدام حوسێن دیناری چاپی عێراقی بوو، بەڵام لە كوردستان دیناری چاپی سویسری بوو، ئەوكات لەگەڵ ئەوەی كوردستان لە ژێر دوو گەمارۆی ئابووری نێودەوڵەتی و بەغداشدا بوو، بەڵام هەنگاوەكانی بونیادنانەوە و پیادەكردنی ئەزموونی دیموكراتی و رێكخستنەوەی ژێرخانی ئابووری بە شێوەیەكی زۆر باش لەچاو ئەو بارودۆخەدا هەنگاوی بەرەوپێشەوە هەڵدەگرت، لە دوای ساڵی 2003ش كە بە حیساب عێراقی نوێ دامەزرێنەرایەوە و لە دەستووری عێراقدا بە فەرمی هەرێمی كوردستان چەسپێندرا و بڕی 17% لە بودجەی عێراقی بۆ دیاریكرا، بەڵام بە شێوەی كرداری هەرگیز لە رێژەی 10-12% تێپەڕی نەكردووە، بەڵام ئەگەر سەرنج بدەین بەو بڕە پارە دیاریكراوە هاتۆتە كوردستان، ئەوا پرۆژەكانی پەرەپێدان و بووژانەوەی كوردستان بە بەراورد بە هەموو بەشەكانی دیكەی عێراق، زۆر جیاوازترە. هەر بۆ نموونە ئەگەر بەراوردی هەولێر بە بەغدا بكەین، ئەوا هەموو جیهان شاهیدی ئەوە دەدەن هەولێر لە پەرەپێداندا گەیشتۆتە كوێ و بەغداش ئەگەر ناوچەی سەوزی لێ دەربكەین، دەبینین چۆن گەڕاوەتەوە بۆ دواوە و بێجگە لە شارێكی پیس و پۆخڵی بێ خزمەتگوزاری شتێكی دیكە نییە.
رێكخستنەوەی سیاسەتی ناوخۆ و
ئامادەباشی بۆ ئەگەر و مەترسییەكان
لێرەوە ئەگەر لەبەر رۆشنایی ئەم واقیعە، باری سیاسی و ناوخۆی كوردستان بخوێنینەوە، ئەوا ئەو واقیعە سیاسییەی هەیە، لەسەر هەموو لایەنە سیاسییەكان و تەواوی رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی فەرزی دەكات، كە دەبێت هەموومان پێكەوە دەستی پێوە بگرین و بیپارێزین. راستە ئێستا لە كوردستان كێشەیەكی سیاسی هەیە، بەڵام بە بۆچوونی من نەدەبوو ئەم كێشەیە ئەوەندە درێژەبكێشێت، لەبەر ئەوەی ئەو كێشە سیاسییەی ئێستا لە كوردستان بوونی هەیە، نە ئەوەندە كێشەیەكی قووڵە چارەسەر نەكرێت، نە ئەوەندەش سەرەكییە كە واقیعی ئێستامان لەبیر بەرێتەوە، ئەو كێشەیە لە بنەڕەتدا بەرەنجامی توندڕەوی لایەنێكی سیاسییە كە هەموو ئامانجی ئەوە بووە بەرامبەرەكەی رەتبكاتەوە و بیشكێنێت،هەر خۆشیان سوور بوون لەسەر ئەوەی ئەو تەنگژە سیاسییە تا ئێستا درێژەی هەبێت. بۆیە ئێستا كاتی ئەوەیە هەموو حزبە سیاسییەكان و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی، پێكەوە خۆمان لە بەردەم بەرپرسیاریەتییەكی مێژوویی و ئەخلاقی ببینین و بە یەكڕیزی و یەكهەڵوێستی ئێستا و ئایندەمان بخوێنینەوە.
پێش هەموو شت دەبێت ئەوە لەبەر چاو بگرین كە ئێستا ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە بەردەم وەرچەرخانێكی گەورە و خێرادایە و ئەمساڵ 100 ساڵی تەواو بە سەر رێككەوتنە شوومەكەی سایكس پیكۆ تێدەپەڕێت، ئەو دەوڵەتانەی خۆیان ئەندازیاری ئەو رێككەوتنەن، گەیشتوونەتە ئەو قەناعەتەی هەتا نەخشەی سایكس پیكۆ درێژەی پێبدرێت، نە ناوچەكە سەقامگیری بە خۆیەوە دەبینیت و نە چیتر بەرژەوەندییەكانی ئەوانیش پارێزراو دەبێت، بۆیە گرنگە لەم واقیعەدا كورد لەو ئاستەدا بێت كە بتوانێت ئیرادەی خۆی لەگەڵ بەرژەوەندی نێودەوڵەتی و ئاشتی و ئاسایشی جیهانی گرێبداتەوە.
پرۆسەی ئازادكردنی موسڵ و
قۆناخی دوای داعش
لایەنێكی دیكەی واقیعی سیاسیی ئێستا، بێگومان ئەوەیە كە ئامادەباشییەكی تەواو هەیە بۆ ئازادكرنەوەی شاری موسڵ، ئەمەش مانای ئەوەیە بە ئازادكرنەوەی ئەو شارە، قۆناخی دوای داعش دەست پێدەكات، كە هەم قۆناخێكی تازە دەبێت، هەمیش قۆناخێكی هەستیار و ئاڵۆز دەبێت، بۆیە لەم راستەوە پێویستە كورد تەواو ئامادەباشی خۆی رێكبخات، ئایا دوای ئازادكردنی موسڵ بارودۆخەكە چۆن دەبێت؟ ئەوەندەی من ئاگادارم سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە تێكڕای كۆبوونەوەكانی لەگەڵ ئەو شاندانەی دێنە كوردستان و هەروەها لە كۆبوونەوەكانیشی لەگەڵ هێزەكانی هاوپەیمانان، جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، قۆناخی دوای ئازادكردنەوەی موسڵ چی دەبێت و ئایا چۆن ئیدارەی پارێزگای نەینەوا بەڕێوەدەبرێت؟ ناوچە كوردستانییەكانی ناو جوگرافیای پارێزگای نەینەوای ئێستا چۆن دەگەڕێنەوە سەر هەرێمی كوردستان؟ لەمەش زیاتر دەبێت ئەو پرسیارە لە خۆمان بكەین، ئایا دوای ئازادكردنەوەی موسڵ، لەگەڵ عێراقدا پێوەندیمان چۆن دەبێت؟ ئایا حەشدی شەعبی مەترسی لەسەرمان دروست دەكات، یان نە؟ هەموو ئەم پرسیارانە و چەندانی تریش، بەرپرسیاریەتی هەموو حزبەكانی كوردستان دەبێت بە یەكهەڵوێستی و یەكڕیزی وەڵامی بدەنەوە. دەبێت ئەوە لەبەر چاو بگرین ئەوەی لەچەند رۆژی رابردوو لە نێوان هێزی پێشمەرگە و حەشدی شەعبی لە خورماتوو روویدا، ئەوە یەكەمجار نییە و دوایین جاریش نابێت، لەبەر ئەوەی لەوەو پێشیش لە سەعدیە و جەلەولا و ئێستاش لە شنگال هەوڵێك هەیە بۆ ئەوەی بەناوی جۆراوجۆر دژی پێشمەرگە خەڵكانێك چەكدار بكەن و پارەیان دەدەنێ بۆ ئەوەی ئاستەنگ بۆ كوردستان دروست بكەن و شەڕ و دوژمنایەتی لە نێوان پێكهاتە جیاوازەكانی دروست بكەن، ئەگەر ئەمە نییەتیان نییە بۆچی بە درێژایی مێژوو كورد و توركمان پێكەوە لە خورماتوو ژیاون و شەڕ لە نێوانیاندا دروست نەبووە؟ بۆچی هەتا حەشدی شەعبی لەو شارۆچكەیە پێكنەهێنرابوو، پێشمەرگە بەرگری لە خورماتوو دەكرد، ئەم كێشانە بوونی نەبوو؟ بە هەمان شێوە لە دوای ئازادكردنی موسڵ مەترسیی عەرەبی سوننەش دروست دەبێت، لەبەر ئەوەی هەموو عەرەبی سوننە وەك ئەو بەشە بیرناكەنەوە كە دەیانەوێت لەگەڵ كورد لە ئاشتی بژین، بۆیە ترسی ئەوەش هەیە، ئەوانیش كێشە دروست بكەن.
بۆ هەموو ئەم ئەگەرانەی ئێستا پێشبینییان دەكرێت، دەبێت ئێمە وەڵامدانەوە و بەرنامەی پێویستمان هەبێت. سەبارەت بە پارێزگای نەینەوا، من وای بۆدەچم، دەبێت پارێزگای نەینەوا دابەش بكرێت بۆ 3 پارێزگای تازە و بریتی دەبن لە پارێزگای شنگال، كە دەبێتە پارێزگایەك لە هەرێمی كوردستان لەگەڵ پارێزگای دەشتی نەینەوا بۆ پێكهاتە جیاوازەكانی كریستیان و ئێزیدی و كوردی شەبەك و ئەوانی دیكە، ئەم پارێزگایە دەكرێت خۆیان بڕیار بدەن لەگەڵ هەرێمی موسڵ دەبن، یان دەگەڕێنەوە سەر هەرێمی كوردستان، لەگەڵ پارێزگایەك لە سەنتەری شاری موسڵ بۆ عەرەبی سوننە. سەبارەت بە مەترسییەكانی حەشدی شەعبی و ئایندەی پێوەندییەكانیشمان لەگەڵ عێراق، ئەوا دەبێت هەموومان لەسەر ئەو راستییە پێداگیر بین، بەوەی راستە ئێمە دەمانەوێت لەگەڵ عێراق بە ئاشتی و دیالۆگ جیاببینەوە و وەك دوو دەوڵەتی هاوسێی یەكتری پەیڕەوی سیاسەتی هاوسێیەتی باش لەگەڵ یەكتری بكەین، بەڵام ئەم ئومێدەی ئێمە بەندە بەوەی چۆن خۆمان رێكدەخەینەوە و چۆن بە یەكڕیزی و یەكهەڵوێستی رووبەڕووی تەحەدییەكان دەبینەوە و چارەسەری گونجاو بۆ كێشەكان دەدۆزینەوە.


* راوێژكاری مەكتەبی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستان