منداڵ و هه‌رزه‌كار له سایه‌ى یاسای توندوتیژى خێزانى
مه‌لاملحم محمدصالح
به‌رِای من هۆی پێشكه‌وتنى ئه‌وان له‌وه‌دایه كه ئه‌وان جورئه‌تى ئه‌وه‌یان هه‌یه دان به شكسته‌كانیان دابنێن و هه‌میشه به‌دواى رِێگه‌چاره‌ى گونجاودا بگه‌رِێن، كه‌چى لاى ئێمه هیچ كه‌سێك ئاماده نییه دان به هه‌ڵه‌كانیدا بنێ و، هه‌میشه خۆى به‌رِاست و به‌رامبه‌ره‌كه‌شی به نه‌زان داده‌نێ ، كاتێكیش پرۆژه‌كه‌ى شكست ده‌هێنێت ، ئیتر په‌لامارى عه‌رش و كورسی ده‌دات و ئۆباڵى شكسته‌كانى ده‌خاته ملى خه‌ڵكێكى تر.
كێشه‌ى ئێمه له‌وه‌دایه تاوه‌كو خه‌ڵك واز له شتێك نه‌هێنێ ئێمه بۆی ناچین، كاتێكیش ئه‌وان به ته‌جروبه‌ى چه‌ندین ساڵه‌یان بۆیان ده‌ركه‌وت كه ئیتر ئه‌م یاسایه یان ئه‌و شێوازه‌ى رێكخستنى ژیان سوودى نه‌ماوه، یانیش له پیاده‌كردنیدا شكستیان خواردووه، ئه‌وكاته ئێمه ده‌كه‌وینه خۆو ده‌ست و باسكى لێ هه‌ڵده‌ماڵین و به ئه‌مانه‌ته‌وه لێیان وه‌رده‌گرین، وه‌ك ئه‌وه‌ى كوردستان زبڵدانى پاشماوه‌ى شكسته‌كانى خه‌ڵك بێت، خۆزگه ته‌نیا شته باشه‌كانی ئه‌وانمان وه‌رگرتبایه‌و ته‌نیا له‌هه‌نگاوه سه‌ركه‌وتووه‌كانیان سوودمان وه‌رگرتبایه.
ئه‌وه‌ى خواره‌وه رِاپۆرتى رِۆژنامه‌ى(ئیندپیندت)ى به‌ریتانیه كه له رۆژى یه‌كشه‌ممه(27)ى نۆڤه‌مبه‌رى ساڵى 2005 له سه‌ر ژیانى گه‌نجان له به‌ریتانیا بلاَوى كردۆته‌وه له ژێر ناوى (هه‌رزه‌كارانى به‌ریتانیاو راستیێكى تاڵ) . من لێره‌دا ده‌قى رِاپۆرته‌كه به‌بێ ده‌ستكارى ده‌خه‌مه به‌ر دیدى خوێنه‌ران و خودى ئه‌و به‌رێزه‌ى كه ئێمه به بیرته‌سك و دووژمنى پێشكه‌وتن ده‌زانێ. تاوه‌كو له‌وه تێبگات رِاوو بۆچوون جیاوازه له‌گه‌ڵ ئه‌و رِاستیانه‌ى كه به به‌ڵگه‌ى زانستى و دوور له ده‌مارگیرى سه‌لمێنراون و، رِاستیه سه‌لمێنراوه‌كان جیاوازن له‌گه‌ڵ قسه فرِێدان و تۆمه‌ت به‌خشینه‌وه.
له رِاپۆرتى رِۆژنامه‌كه‌دا ره‌هه‌نده‌كانى ئه‌و كێشه‌و گیروگرفتانه ده‌سنیشان كراون كه گه‌نجانى به‌ریتانیا تێیدا ده‌ژین, ئه‌مه‌ش له ئاكامى خووگرتن به مه‌یخواردنه‌وه‌و به‌كارهێنانى مادده سرِكه‌ره‌كان, له‌گه‌ڵ گوشارى ده‌روونى له رِاده‌به‌ده‌ر كه له ئه‌نجامى لێكترازانى خێزان و پچرِانى شیرازه‌ى كۆمه‌لاَیه‌تى دووچارى بوون.
گزگرتیانى دوا رۆژ
رِاپۆرته‌كه هه‌ندىَ رِاستى مه‌ترسیدارى بلاَوكردۆته‌وه‌و ئاشكرای كردووه كه رِێژه‌ى ئه‌و هه‌رزه‌كارانه‌ى له ته‌مه‌نى (14) ساڵیدا عه‌ره‌قیان خواردۆته‌وه ده‌گاته 73% , هه‌روه‌ها نیوه‌ى ئه‌وانه‌ش كه ته‌مه‌نیان (13)ساڵانه‌یه بۆ زیاتر له جارێك عه‌ره‌قیان خواردۆته‌وه, به‌هه‌مان شێوه 91%ى هه‌رزه‌كارانى ته‌مه‌ن (16)ساڵه زیاتر له جارێكیان خواردۆته‌وه, شاره‌زایانى بواری ده‌روونیش ده‌ڵێن : ئه‌وانه‌ى كه له‌و ته‌مه‌نه‌دا مه‌ی ده‌خۆنه‌وه ده‌كرێت زیاتر له‌وانى دى دووچارى خووگرتن ببن . له‌باره‌ى مادده سرِكه‌ره‌كانیشه‌وه رِاپۆرته‌كه ده‌ریخستووه كه 36% له هه‌رزه‌كارانى ته‌مه‌ن (15)ساڵه زیاتر له جارێك كۆكایین و حه‌شیشیان به‌كارهێناوه, پسپۆرانى بوارى (ئیدمان) ده‌ڵێن: به‌ڵگه‌ى زۆر هه‌ن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى كه له دوا رۆژدا ئه‌وانه دووچارى نه‌خۆشیه مه‌ترسیداره‌كانى ده‌روونى ببنه‌وه, هه‌روه‌ها جه‌ختیان له‌سه‌ر ئه‌وه كردۆته‌وه كه ئه‌م رِێژه‌یه له ته‌مه‌نى (16) ساڵیدا بۆ 53% زیاد ئه‌كات, ئه‌وه‌شیان ئاشكراكردووه كه ژماره‌ى هه‌رزه‌كاران له‌و ته‌مه‌نه‌دا له به‌ریتانیا ده‌گاته 1,7 ملیۆن , كه راپۆرته‌كه ناوى لێناون (گزگرتیانى دوارۆژ). هه‌روه‌ها رِاپۆرته‌كه ئاشكرای كردووه كه 33% له گه‌نجانى ته‌مه‌ن (15)سالاَنه به‌كارى به‌درِه‌وشتى هه‌ستاون كه10% گوتویانه له ژێر گوشارى هاورِێكانیاندا به‌م كاره هه‌ستاون.
پزیشكه‌كان ده‌ڵێن: ئه‌م ژماره زۆره گڵپه‌ى ئاگرى بلاَوبوونه‌وه‌ى نه‌خۆشیه جنسیه‌كان خۆش ده‌كات , چونكه لێكۆلێنه‌وه‌كان ده‌ریانخستووه كه 40% ى هه‌رزه‌كاران، ته‌واو به‌كارى جنسی هه‌ستاون , هه‌رله‌و رِاپۆرته‌دا رۆژنامه‌كه ده‌ریخستووه كه 25%له‌كۆى گشتى كچان له‌ته‌مه‌نى (15)ساڵیدا بیریان له خۆكوژى كردۆته‌وه, یان به‌جیدى هه‌وڵیانداوه ئازار به جه‌سته‌ی خۆیان بگه‌یێنن , هه‌روه‌ها 10% له‌وان هۆكارى ئه‌و خه‌مۆكى و دڵه‌رِاوكێیه‌ى كه ئه‌وان دووچارى بوون, بۆ ئه‌و ئازاردانه جه‌سته‌ییه یان ده‌روونیه یان توندوتیژیه ده‌گێرِنه‌وه كه هه‌میشه رووبه‌روویان ده‌بێته‌وه .
ژماره‌یێكى پێوانه‌یی
به‌هه‌مان شێوه ژماره‌ى ئه‌و گه‌نجانه‌ى كه سه‌ردانى پسپۆرو پزیشكانى ده‌روونى ده‌كه‌ن گه‌یشتۆته ژماره‌یێكى پێوانه‌یی, چونكه به هۆى ئه‌و گوشاره‌ى كه دێته سه‌ریان له‌ئاكامى له‌ناوچوونى خێزان و تاقى كردنه‌وه‌كانى قوتابخانه له‌لایێك وكێشه‌ى گرنگی دانى له راِده‌به‌ده‌ر به‌جه‌سته به شێوه‌یه‌كى وا كه زۆرجار ده‌گاته پله‌ى شێت بوون له لایێكى تره‌وه.
له‌باره‌ى ئه‌و هه‌رزه‌كارانه‌ى كه ته‌مه‌نیان له نێوان 13-19 ساڵیدایه حاڵه‌ته‌كه زۆر له‌وه‌ى سه‌ره‌وه خرابتره , بۆنموونه: زیاتر له (900) هه‌زار كه‌سیان به جۆرێكى وا هه‌ست به نائومێدى ده‌كه‌ن كه به جیدى بیر له كوژى بكه‌نه‌وه, هه‌روه‌ها نزیكه‌ى یه‌ك ملیۆن كه‌س هه‌وڵى ئازاردانى جه‌سته‌ی خۆیان داوه‌و (800) هه‌زاریشیان به‌كرده‌نى ئازاری جه‌سته‌یی خۆیان داوه‌و نیو ملیۆنیشیان بوونه‌ته هۆى توورِه‌كردنى هاورِێیانیان له قوتابخانه, یان ئازارگه‌یاندنیان به ماڵه‌وه، له كاتێكدا زۆر له رِه‌فتارى خۆیان نارِازین. هه‌روه‌ها 20% له‌و كچ و كورِانه‌ى كه ته‌مه‌نیان (15) ساڵه بیر له نه‌شته‌رگه‌رى ده‌كه‌نه‌وه بۆ ئه‌وه‌ى سیماو روخساریان سرووشتى بێت یان په‌سه‌ندو مه‌قبوڵ بێت .
پاش ئه‌وه‌ى رِۆژنامه‌كه له رِاپۆرته‌كه ده‌بێته‌وه, ئه‌م دیاردانه له لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كى دوورودرێژدا به نموونه ده‌خاته‌رِوو بۆ ئه‌وه‌ى راستى رِاپۆرته‌كه‌ى بسه‌لمێنىَ , بۆیه چاوپێكه‌وتن له‌گه‌ڵ ژماره‌یێك له‌و هه‌رزه‌كارو لاوانه ئه‌نجام ئه‌دات:
(ئیما) كچێكى (15)سالاَنه‌یه, ناچاربووه هێنده مه‌ى بخواته‌وه تا رِاده‌ی له خۆچوون و رِشانه‌وه, چونكه ژیانى خێزانى بووه‌ته هۆى گوشاری ده‌روونى و هۆى كێشه‌و ناكۆكى له‌گه‌ڵ ئه‌ندامانى خێزانه‌كه‌ى, بۆیه‌ش ناتوانىَ ته‌ركیز له‌سه‌ر خوێندنه‌وه‌و قوتابخانه بكات , به‌لاَم دواى ئه‌م خواردنه‌وه‌یه ماوه‌ى ساڵێكه تامى نه‌كردۆته‌وه .
(سیفیم)كچێكى ته‌مه‌ن (16) سالاَنه‌یه‌و ده‌ڵێت: مادده سرِكه‌ره‌كان له قۆناغى ناوه‌ندى خوێندندا باشترین چاره‌سه‌ره بۆ ئه‌و گوشاره‌ى كه له‌سه‌ریانه ( قۆناغى ناوه‌ندى له به‌ریتانیا له ته‌مه‌نى یازده ساڵیه‌وه ده‌ست پێده‌كات) ئه‌و له ته‌مه‌نى (13) ساڵیدا له‌گه‌ڵ هاورِێیانى له قوتابخانه ده‌ستى به‌كێشانى حه‌شیشه كردووه‌و ده‌ڵێت: زیاتر له سێیه‌كى هاورِێیانى به‌رده‌وام مادده‌سرِكه‌ره‌كان به‌كاردێنن و خۆى بینیویه‌تى كه به‌ئاشكرا له‌ناو گۆرِه‌پانى قوتابخانه كۆكایین ده‌كێشن .
(مایكل)كورِێكى (17)سالاَنه‌یه‌و له‌ده‌ره‌وه‌ى قوتابخانه دووچارى ئازاردان هاتووه و ئێستا به چاره‌سه‌ریه‌كانى دژه خه‌مۆكى له ژێر چاره‌سه‌رى دایه, ئه‌و ده‌زگاكانى رِاگه‌یاندن تاوانبار ده‌كات به‌وه‌ى كه بۆخه‌ڵكێكى به‌جه‌سته گه‌وره‌و به‌عه‌قڵ بچوك رِه‌واج په‌یدا ئه‌كه‌ن تاوه‌كو ببنه رێبه‌رى لاوان , وه‌كوتیپى گۆرانى بێژى ره‌ش پێستى ئه‌مریكایی.
(ئه‌موجین) كچێكى ته‌مه‌ن (15) ساڵانه‌یه‌و ده‌ڵێت: زۆر له هاورِێ كچه‌كانى ناو پۆڵى قوتابخانه خۆیان بریندار كردووه, ئه‌وان له كاتى پشوودان هه‌ندىَ له جل و به‌رگیان دائه‌كه‌نن و جێگاى برینه‌كانیان به‌دیار ئه‌خه‌ن و به‌رده‌وام هاوار ئه‌كه‌ن : سه‌یرى من بكه‌ن , من نیگه‌رانم , من پشتگوىَ خراوم , كه‌س نییه لێم تێ بگات , من جوانم به‌لاَم ته‌نیام . ئه‌وان به‌و قسانه ده‌یانه‌وێت سه‌رنجى خه‌ڵك به‌لاى ئه‌و ئێش و ئازاره‌دا رِابكێشن كه ئه‌وان دووچارى بوون .
(ئه‌مارى) كورِێكى (14) ساڵانه‌یه‌و ده‌ڵێت: كۆمه‌ڵگا ناتوانىَ رِێگا له موماره‌سه‌ى جنسی بگرێت , هه‌روه‌ها ده‌ڵێت: ژیانى خێزانى زۆر ئه‌سته‌مه بۆ هه‌رزه‌كاران , چونكه زۆربه‌ى هه‌ره زۆریان بێ به‌شن له بینینى دایك و باوكیان پێكه‌وه له‌ناوخێزانێكدا, بۆیه گه‌نج نازانىَ سكاڵاى خۆى بۆ كام لا به‌رێت .
(ستف) كچێكى (13) سالاَنه‌یه, ده‌ڵێت: نزیكه‌ى(10)كه‌س له هاو پۆڵانى به‌هۆى دووچاربوونیان به نه‌خۆشى تورِه‌بوون و خه‌مۆكى و به‌درِه‌وشتى له ژێر چاره‌سه‌ردان, ئه‌و چه‌ند منداڵێكى بینیوه كه به كورسى له‌سه‌رى مامۆستاكانیان داوه, چه‌ندین جاریش ئه‌و شته‌ى كه ده‌كه‌وێته پێشیان هه‌ڵیده‌گرنه‌وه‌و فرێی ئه‌ده‌ن , كێشه‌كان گه‌لێك زۆرن .
(سیبا ستین) كورِێكى (13) سالاَنه‌یه ده‌ڵێت: له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى كه زۆر خۆشحاڵه به جه‌سته‌ى خۆى , به‌لاَم چونكه به هۆى كورته بالاَییه‌وه گاڵته‌ى پێئه‌كرێت و پلارى تێئه‌گیرێت , ئه‌و ئاواته‌خوازه ئه‌گه‌ر بالاَكه‌ى گۆرِانى به‌سه‌ردا بێت , نموونه‌شى به‌جه‌سته‌ى جوانى هه‌ندىَ له ئه‌كته‌ره مل بادراوه‌كان و ئه‌كته‌ره ئافره‌ته لاوازه‌كان هێنایه‌وه.
كۆتایی ئه‌م باسه به وته‌یێكى(لورد سنل) دێنم كه ده‌ڵێت : ئێمه توانیمان هه‌یكه‌لى ده‌ره‌وه زۆر به رێك و پێكى دابمه‌زرێنین, به‌ڵام بێ ئاگابوین له‌عاملى سه‌ره‌كى له‌دانانى یاسای ناوه‌خۆ, ئێمه نه‌خشه‌ى كاسه‌مان به‌ماندوبوون وگرنگیه‌كى زۆره‌وه دارشت و دیوى ده‌ره‌وه‌شمان زۆر به‌جوانى رِازانده‌وه, به‌ڵام دیوى ناوه‌وه‌ى كاسه‌كه پریه‌تى له‌كاره‌سات و پیسایی, ئێمه هه‌موو توانا زانستی و هێزو ده‌سه‌ڵاتى له‌راده‌به‌ده‌رمان, له‌خزمه‌تى جه‌سته به‌كار برد, به‌ڵام گیانمان به‌جىَ هێشت , بۆیه به‌رده‌وام ئه‌م گیانه له‌ده‌ست هه‌ژارى و بێبه‌شى ده‌ناڵێنىَ.
سه‌رچاوه:
1- گۆڤارى ( المجتمع ) ژماره( 1683) به‌روار 31/12/2005.
