پێش ئەوەی دەوڵەتی قەبرستانی «رواندا» ببێتە دەستەخوشكی لە سەركەوتنی پرۆسەی حوكمڕانیی باش و بونیادنانەوەی نەتەوەدا، دەوڵەتی بۆتسوانا تاكە نموونەی سەركەوتنی پرۆسەی حوكمڕانیی باش و بونیادنانەوەی نەتەوە بووە لە ئەفریقیادا.
چیرۆكی سەركەوتنی بۆتسوانا، چیرۆكێكی سەیر و جیاوازە، ئەم دەوڵەتە كە ئێستا دەوڵەمەندترین دەوڵەتی ئەفریقیایە (بە جەزائیر و لیبیاشەوە كە هەر یەكەیان لەسەر دەریایەك نەوتن)، لەسەر ئاستی جیهان لە ریزی دەوڵەتە مامناوەندییەكان پۆلێن دەكرێت، بەڵام وەك دەوڵەت جیا لەوەی لە سەرەتای سەربەخۆبوونی لە ساڵی 1965 هەژارترین دەوڵەتی جیهان بووە، ئەمەش هەڵكەوتەی خاكەكەی و پێكهاتەی كۆمەڵایەتی و پێگەی جیۆپۆلیتكی و جیۆئیكۆنۆمییەكەی بووە:


1. دەوڵەتی بۆتسوانا كە رووبەرەكەی 586 هەزار كیلۆمەتری چوارگۆشەیە، لە عێراق گەورەترە و هێندەی فەرەنسا دەبێت، 70%ی خاكەكەی بەشێكە لە بیابانی گەورەی كەلهاری لە باشووری ئەفریقیا و بێجگە لە ناوچە سنوورییەكانی لەگەڵ دەوڵەتی باشووری ئەفریقیا، هیچ شوێنێكی ئەم دەوڵەتە ژیانی تێدا نییە و، ژمارەی دانیشتووانیشی لە ئێستادا دووملیۆن كەسن.
2. دەوڵەتێكی داخراوە و هیچ رێگایەكی دەریایی نییە و، بە هەریەك لە دەوڵەتەكانی «باشووری ئەفریقیا، نامیبیا، زیمبابۆی، زامبیا» دەورە دراوە و، هەتا ساڵی 1971 كە یەكەم كانی كانزای ئەڵماس لێدرا، خاوەنی هیچ سەرچاوەیەكی سرووشتی نەبووە، بەردەوامیش مەترسیی وشكەساڵی لەسەر بووە، بۆیە زیاتر خەریكی ئاژەڵداری بوون وەك بەخێوكردنی مانگا و حوشتر و مەڕوماڵات.
3. پێكهاتەی كۆمەڵایەتیی خەڵكەكەی، هۆزگەرایی بووە و لە چەندین هۆز و شێوە زمانی جیاواز پێكدێت.
4. تەنیا وڵاتە لەم جیهانەدا كە خۆی بانگهێشتی ئیمپریالیزمی بەریتانیای كردووە بۆ ئەوەی بێت و ئەم وڵاتە بكاتە مەحمیەی خۆی.
5. لە ساڵی 1965 سەربەخۆ بووە و لە ساڵی 1966 لە هەڵبژاردنێكی ئازاددا، پارتی دیموكراتی بۆتسوانا (BDP) بۆتە حزبی فەرمانڕەوا و هەتا ئێستاش ئەو پارتە لە دەسەڵاتدایە.
6. لە ساڵی 1966 داهاتی ساڵانەی تاكەكەس تەنیا 70 دۆلاری ئەمریكی بووە و بە هەژارترین دەوڵەتی ئەم جیهانە دانراوە.
لەبەر رۆشنایی ئەم فاكتانە كە هەموویان خاڵی لاواز و ئاستەنگی گەورەن لەبەردەم پیادەكردنی حوكمڕانی و خۆشگوزەرانی بۆ هاووڵاتیانی، بەڵام موعجیزەیەك لە پرۆسەی حوكمڕانیی باش و بونیادنانەوەی نەتەوە دەبینین كە جێگەی سەرسامیی هەموو دەوڵەتمەدران و بیرمەندان و توێژەرانی بواری سیاسەتی حوكمڕانی و پرۆسەی بونیادنانی نەتەوەن.
لەوانەیە هەندێك ئەم گەشەكردن و پەرەپێدانەی لە بۆتسوانا هاتۆتە ئاراوە، بیگێڕنەوە بۆ دۆزینەوەی كانی كانزای ئەڵماس، بەڵام توێژەرانی ئەم بوارە پێیان وایە ئەگەر ئەو بیرۆكراتییە سەركەوتووەی حكومەتی بۆتسوانا نەبوایە كە لە دوای ساڵی 1966 دایانمەزراند، ئەوا پرۆسەی بەرهەمهێنانی كانزای ئەڵماسیش وەك ئەو دەوڵەتانەی كە خاوەنی نەوتن (بێجگە لە نەرویج) بۆیان لە نەفرەتی داهات (Resource Curse)، دەبووە سەرچاوەیەك بۆ نەهێشتنی هەموو توانا مرۆییەكانی نەتەوە، بەڵام لەبەر ئەوەی هەر لەسەرەتاوە و بە پشتنبەستن بە هەناردەكردنی گۆشتی مانگا (Beef) لە چوارچێوەیەی بەڕێوەبردنێكی چالاك و حوكمڕانییەكی باشدا دەستیان پێكرد، ئەوا ئەگەر كانی كانزای ئەڵماسیش نەدۆزرایەتەوە، ئەم پەرەپێدان و پێشكەوتنە هەر بەردەوام دەبوو، بەڵام گرنگیی داهاتی كانزای ئەڵماسەكە لەوەدا بوو كە ئەم پەرەپێدان و پێشكەوتنەی خێراتر كرد.
بیرۆكراتیی بەهێز و رێگرتن لە گەندەڵی نهێنیی سەركەوتنی حوكمڕانیی باشن
پڕۆفیسۆر ئەندریاس ڤایمەر كە ئوستادی سیسۆلۆژی و فەلسەفەی سیاسەتە لە زانكۆی كۆلۆمبیا، لە كتێبە تازەكەیدا بە ناونیشانی (بونیادنانەوەی نەتەوە: بۆچی هەندێك نەتەوە هاوشان دەڕۆن و هەندێكی دیكە شكست دەهێنن
Nation Building: Why Some Countries Come Together While Others Fall Apart)،

چاپتەرێكی كتێبەكەی تەرخان كردووە بۆ سەركەوتنی حوكمڕانی لە بۆتسوانا و شكستی حوكمڕانی لە سۆماڵ، ئەوەی بۆتسوانای ناوناوە (چیرۆكی سەركەوتنی نەتەوە) و ئەوەی سۆماڵیشی ناولێناوە (مێژووی لەبەریەكهەڵوەشانی نەتەوە)، سەبارەت بە شێوازی حوكمڕانی لە بۆتسوانا بەمجۆرە نووسیویەتی: «كاتێك باس لە حوكمڕانیی باش و سەركەوتوو دەكەین، گرنگە هەڵوەستە لەسەر ئەوە بكەین كە چۆن حزبی فەرمانڕاوە دەتوانێت تۆڕێكی فراوانی هاوپەیمانیی سیاسی لە نێوان حكومەت و خەڵكدا دروست بكات، ئەم هاوپەیمانییەش هەموو هاووڵاتیان لە باكگراوندی جیاوازەوە پێكەوە كۆدەكاتەوە»، ئەم دەستنیشانكردنەی پڕۆفیسۆر ڤایمەر ئەوەمان پێ دەڵێت كە یەكەم هەنگاوی گرنگ بۆ دەستپێكردنی حوكمڕانیی باش لە هەر دەوڵەتێكدا، لەو هەنگاوەوە دەست پێدەكات كە حزبی فەرمانڕەوا ئەولەویەت بداتە دروستكردنی رایەڵەیەكی هاوپەیمانیی سیاسیی بەهێز و دروستی بكات بۆ ئەوەی (بەشداریی سیاسی) نێوان هاووڵاتیان و حكومەت بێتەئاراوە و هاووڵاتیان بە جیاوازی ئایین و نەتەوەوە وەك تۆڕێك پشتیوانی لە حكومەتی خۆیان بكەن، ئەمەش بەو مانایەی زەمینەیەك بێتە ئاراوە بۆ ئەوەی حكومەت بتوانێت خزمەتگوزاریی گشتی بۆ تێكڕای هاووڵاتیان و سەرجەم ناوچەكانی دەوڵەت دابین بكات.

ئەزموونی حوكمڕانی سەلماندوویەتی، سیستمی سیاسی (دیموكراتی بێت، یان نادیموكراتی)، ئەوا هاووڵاتیان ئامادەباشییان تێدایە بە تەواوەتی پابەندی بیرۆكراتیەتی حكومەت بن، بۆ ئەوەی كارئاسانی بۆ دابینكردنی خزمەتگوزارییە گشتییەكان بێتەئاراوە، بەڵام لە كاتی نەبوونی ئەو زەمینەیە بۆ دابینكردنی خزمەتگوزارییەكان، لە سیستمی دیموكراتیدا، هاووڵاتیان لەسەر سندوقی دەنگدان تۆڵە لە حزبی فەرمانڕەوا دەكەنەوە و، لە سیستمە نادیموكراتییەكانیش بێزاری و تووڕەیی هاووڵاتیان لە خاڵێكدا دەتەقێتەوە، هەروەك لە راپەڕینەكانی وڵاتانی عەرەبی بینیمان.

گرنگی و سیحری نەبوونی بۆشایی لە نێوان هاووڵاتیان و حكومەت لەوەوە سەرچاوە دەگرێت، ئەگەر بۆشایی سیاسی لەنێوان هاووڵاتی و حكومەت بوونی نەبوو، ئەوا پشتگیریی هاووڵاتیان بۆ حكومەت دەبێتە ئەو ئیرادەیەی كە توانای ئەوەی دەبێت ئاستەنگە قورسەكان لابەرێت. بەڵام پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە: چۆن ئەو بۆشاییەی نێوان هاووڵاتیان و حكومەت پڕدەكرێتەوە و بوونی نامێنێت؟ وەڵامی ئەم پرسیارە وەك پڕۆفیسۆر ڤایمەر لە كتێبەكەی ئاماژەی پێ كردووە، لەو هەنگاوەوە دەست پێ دەكات كە حكومەت لە ستراتیژیەتی داڕشتنەوەی هەیكەلەی خۆیدا لەسەر بنەمای لێهاتوویی لە پیشەی خۆیدا (meritocracy) و بە كەسانی تەكنۆكرات جومگەكانی خۆی بەهێز بكات، بۆ ئەوەی توانای جووڵەی خێرای هەبێت، سەبارەت بەم لایەنە وەك لە ئەزموونی بۆتسوانا سەركەوتنی بەدەست هێناوە، گرنگە ئەو خەڵكە تەكنوكراتە لێهاتووە لە پۆستی گشتیدا دانەنرێن بۆ ئەوەی نەكەونە ژێر گوشاری سیاسییەكان و خاوە نفووزەكان لە وڵاتدا، بەمەش بیرۆكراتیەتی حكومەتی لەو گوشارانە رزگار كرد.

ئەم هەنگاوە كە لەیەك كاتدا شكۆی دەوڵەت و شكۆی فەرمانبەر پێكەوە پێناسە دەكاتەوە، دەبێتە هۆكاری پەرەپێدانی گیانی دڵسۆزی (An Ethos of Dedication) بۆ رەخساندنی زەمینەی لەبار بۆ جێبەجێكردنی خزمەتگوزارییە گشتییەكان بە خێرایی.

ئەم ئاراستەیە زۆر راشكاوانە ئەوەمان بۆ ئاشكرا دەكات، كە خاڵی گرنگ و سەرەكی بۆ بونیادنانی حوكمڕانیی باش و سەركەوتوو لە سیاسەتی دەستنیشانكردنی كەسانی لێهاتوو لە پیشەی خۆیدا بۆ جومگەكانی حكومەت دەست پێ دەكات، چونكە ئەم هەنگاوە پەرەپێدانی گیانی دڵسۆزی بەدوای خۆیدا دەهێنێت و دەبێتە بناخەیەك بۆ ئەوەی هاووڵاتیان و فەرمانبەرانی حكومەتیش هەست بە دادپەروەریی كۆمەڵایەتی بكەن.
لەسەر ئەم بنەمایە ئەگەر سەیری هەنگاوە سەرەتاییەكانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بكەین و، بە هەنگاوە سەرەتاییەكانی بونیادنانی حوكمڕانیی باش بەراوردی بكەین، ئەوا دەبینین بە هاوشێوەی ئەزموونە سەركەوتووەكانی حوكمڕانی و لەسەر بنەمایەكی نیشتمانی هەنگاوی دروستی هەڵگرتووە، ئەو هەنگاوانەش بریتین لە:
1. لەگەڵ ئەوەی پارتی دیموكراتی كوردستان ئامانجی ئەوە بوو ئەو تۆڕی هاوپەیمانییەی بۆ پێكهێنانی كابینەی نۆیەم دروستی دەكات، فراوانتر بێت و ئەو حزبانەش بگرێتەوە كە ئێستا لە پەرلەمان بەرەی ئۆپۆزسیۆنیان هەڵبژاردووە، بەڵام لەم كابینەیەدا هاوپەیمانییەكی تۆكمە لە نێوان سێ حزبی سەرەكی (پارتی و یەكێتی و گۆڕان) و پێكهاتە ئایینی و نەتەوەییەكانی كوردستان دروست بووە، بەمەش بناخەیەكی پشتگیریی میللیی فراوانی بە رێژەی 80-85% بۆ حكومەت دروست كردووە، ئەمەش بۆتە هۆكاری ئەوەی حزبە سەرەكییەكان و تەواوی نەتەوە و ئایینە جیاوازەكانی كوردستان ئەم حكومەت بە هی خۆیان بزانن.
2. بەرنامەی هاوبەشی هەرسێ حزبەكە ( پارتی و یەكێتی و گۆڕان) و پێكهاتە ئایینی و نەتەوەییەكان لەم حكومەتدا، لەسەر بنەمای نەهێشتنی بۆشایی نێوان هاووڵاتی و حكومەت دامەزراوە، ئەم خاڵەش جیا لەوەی زەمینەیەكی لەبار بۆ فراوانكردنی دابینكردنی خزمەتگوزارییە گشتیەكان دروست دەكات، لە هەمانكاتدا ئەقڵییەتی حوكمڕانی و ئۆپۆزسیۆن بوون بەرەو كامڵبوون دەبات و، دەبێتە فاكتەرێك بۆ سەقامگیریی سیاسی و سەقامگیریی حوكمڕانی لە كوردستاندا.
3. هەوڵەكانی كابینەی نۆیەم بۆ گەیاندنی شكۆی دەوڵەت و شكۆی فەرمانبەر بۆ ئاستێكی بەرز، خۆی لە خۆیدا شكۆی دەوڵەت و شكۆی فەرمانبەر دەكاتە گەوهەری سیاسەتی دژە گەندەڵی و رێگرتن لە گەندەڵی لە پرۆژەكانی خزمەتگوزاریدا.

4. كاركردن بە یاسای راژە، دەقاودەق پیادەكردنی سیاسەت و ستراتیژیی دامەزراندنە لەسەر بنەمای لێهاتوویی لە پیشەدا (Policy Meritocracy).
ئەم چەند هەنگاوەی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەوەمان بۆ ئاشكرا دەكات، كە بەرنامەی ئەم حكومەتە لەسەر بنەمای پەرەپێدانی گیانی دڵسۆزی بۆ دابینكردنی خزمەتگوزاریی گشتی هەنگاو بۆ پێشەوە هەڵدەگرێت.
بەڵام ئایا دوای دروستكردنی ئەم زەمینەیە و دەستپێكردنی خێرا بە فراوانكردنی دابینكردنی خزمەتگوزارییەكان چی دیكە لە حكومەت دەخوازێت؟ سەبارەت بە وەڵامی ئەم پرسیارەش ئەزموونە سەركەوتووەكانی حوكمڕانی هەوڵیانداوە پێش هەموو شت، فاكتەرەكانی ئاشتیی كۆمەڵایەتی بەهێز بكەن كە بە پلەی یەكەم، رێگەگرتن بووە لە هەڵگرتنی چەك لەلایەن هاووڵاتیان و رێگرتن بووە لە درووستبوونی كێشە لەناو كۆمەڵگە، بەڵام ئەم دوو هەنگاوە تایبەتن بەو دەوڵەتانەی كە سەربەخۆن و بەشێك نین لە دەوڵەتێكی دیكە، بۆیە پرسیار ئەوەیە: دەبێت حكومەتی هەرێمی كوردستان چی دیكە بكات بۆ ئەوەی زەمینەی لەبار بۆ فراوانكردنی دابینكردنی خزمەتگوزاریی گشتی بۆ هاووڵاتیان دابین بكات؟ وەڵامی ئەم پرسیارە بەمجۆرە دەدەینەوە:

كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان، لەسەر ئاستی هەرێم هەر لە سەرەتاوە و لە رێگەی بڕیارێكی وەزارەتی ناوخۆوە، بڕیاری داوە كە سەرجەم مۆڵەتەكانی چەك هەڵگرتنی هاووڵاتیان هەڵبوەشێنێتەوە، ئەمەش مانای ئەوەیە هەنگاوی یەكەمی بنبڕكردنی چەكە لە كۆمەڵگە، ئەم هەنگاوەش جیا لەوەی ستوونەكانی سەروەریی یاسا بەهێز دەكات، لە هەمانكاتدا هۆكارێكیشە بۆ ریگرتن لە دروستبوونی كێشە لە كۆمەڵگەدا.
لەگەڵ حزبە سیاسییەكان (بە حزبە سیاسییە بەشدارەكانی حكومەت و ئۆپۆزیسیۆنیش)، هەروەها لەگەڵ تەواوی پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینییەكان هەوڵیداوە هەموو كێشەكان چارەسەر بكات، هیچ لایەك لەسەر بنەمای ئایدیۆلۆژیەتی سیاسی كێشەی لەگەڵ حكومەت نەمێنێت.

لەبەر ئەوەی هەرێمی كوردستان دەوڵەتێكی سەربەخۆ نییە، بوونی كێشە لەگەڵ حكومەتی عێراق كاریگەری گەورەی لەسەر جێبەجێكردنی بەرنامەی حكومەت دەبێت، بۆیە خاڵی سەرەكی لە بەرنامەی كابینەی نۆیەم ئەوەیە كە تەواوی كێشەكانی نێوان هەرێم و بەغدا لە چوارچێوەی دەستووری عێراق چارەسەر بكرێن، لەمەش زیاتر هەوڵیداوە هەماهەنگیی زیاتر لە نێوان حكومەت و تەواوی فراكسیۆنە كوردستانییەكان لە پەرلەمانی عێراق دروست بكات، بۆ ئەوەی جیاوازیی ئایدیۆلۆژیی نێوان فراكسیۆنە كوردستانییەكان نەبێتە ئاستەنگ لە چارەسەری كێشەكانی نێوان هەرێم و بەغدا.
هەموو ئەم هەنگاوانە سەرەتایەكی ئومێدبەخشیان لای هاووڵاتیانی كوردستان دروست كردووە، بۆ ئەوەی رایەڵەیەكی پتەو بۆ بەشداریی هاووڵاتیان لە پرۆسەی سیاسیدا دروست بكات. لەوانەیە خوێنەر لەكۆی ئەم باسەدا ئەو پرسیارە بورووژێنێت، كە ئەم بەشە بە تەواوەتی تەرخان بووە بۆ (بەهێزكردنی بیرۆكراتیەتی حكومەت و دژایەتی گەندەڵی)، بەڵام بۆچی زۆر كەم لەسەر دژایەتیكردنی راستەوخۆی گەندەڵی هەڵوەستمان كردووە؟ لە وەڵامی ئەمەشدا دەڵێین: گرنگی و سەركەوتنی حوكمڕانیی باش لەوەدایە كە رێگاكان لە دروستبوونی گەندەڵی بگرێت، نەك زەمینەی گەندەڵی لەبار بێت و گەندەڵكاران پۆلین بكرێن.