كردنەوەی هێڵی 38
لە رووخانی دیواری بەرلین گرنگترە


ئەگەر شەڕی كۆریا و پاشان دابەشكردنی كۆریا بۆ (باشوور و باكوور) لەساڵی 1953، هەموو هۆكارەكانی دروستبوونی شەڕی ساردی نێوان ئەمریكا و یەكێتی سۆڤیەتی پێشان نەبوویت، ئەوا خودی شەڕەكە و دابەشكردنی كۆریا، دەرهاویشتەی شەڕی سارد بووە و لەمەش زیاتر شەڕی ساردی نێوان ئەمریكا و سۆڤیەتی پێشانی بردە قۆناخێكی جیاوازی ئەوتۆ كە لەدوای ساڵی 1953وە بە فاكتەری سەرەكیی ئەو شەڕە ساردە تازەیە ناو ببرێت.
یەكێتی سۆڤیەتی پێشان بۆ پاراستنی (چەكوش و داس)ـەكانی وڵاتانی كۆمۆنیستی، ئەوجا لەهەر كیشوەرێكی ئەم جیهانە بووبێت، پەنای بۆ چەكی ئەتۆمی بردووە، تەنانەت ئەگەر وڵاتێكی وەكو (كوبا) توانای دروستكردنی ئەو چەكەكەشی نەبووبێت، ئەوا سۆڤیەت خۆی بنكە و رۆكێتی ئامادەی بردووە و لەو وڵاتە جێگری كردوون، لەم چوارچێوەیەدا كۆریای باكووریش وەك وڵاتێكی دیكەی چەكوش و داس، هەر لەدوای كۆتاییهاتنی تەنگژەی كوبا لەگەڵ ئەمریكا لە ساڵی 1962، داوای لەیەكێتی سۆڤیەت كرد كە هاریكاری بكات بۆ ئەوەی دەست بە دروستكردنی چەكی ئەتۆمی بكات، بەڵام یەكێتی سۆڤیەت ئەو داوایەی كۆریای باكووری رەتكردەوە، لەبری ئەوە هاوكاری كرد كە پڕۆژەی وزەی ئەتۆمی بۆ بواری ئاشتی هەبێت، ئەمەش واتە یەكێتی سۆڤیەت ژێرخانێكی وزەی ئەتۆمی بۆ دروست كرد، هەر بۆیە دوای ئەوەی چین لە سەرەتای هەشتاكانی سەدەی رابردوو دەستی بە كۆمەڵێك ریفۆرمی ئابووری كرد و سەرەتای شكستی سیستمە چەكوش و داسەكان دەركەوت، ئیدی كۆریای باكوور لەگەڵ ئەوەی لە ساڵی 1985 رێككەوتنی (دانانی سنوور بۆ بڵاوبوونەوەی چەكی ئەتۆمی)یشی ئیمزا كردبوو، بەڵام هەوڵیدا توانای زاناكانی لە پڕۆژەی وزەی ئەتۆمی بۆ بواری ئاشتی بگۆڕێت بۆ دروستكردنی چەكی ئەتۆمی، ئەم پڕۆژەیەش لەسەرەتای نەوەدەكانی سەدەی رابردوو كۆتایی هات و لە ساڵی 1993 كوریای باكوور رێگەی نەدا، تیمەكانی ئاژانسی وزەی ئەتۆمی، دامەزراوەكانی كۆریای باكوور بپشكێنن، لەو كاتەوە تا ئێستا كە نزیكەی 25 ساڵە، كۆریای باكوور لە ژێر چەتری چەكی ئەتۆمیدا خۆی پاراستووە، كە ساڵی پار بە جۆرێك تەنگژەكە لەنێوان كۆریای باكوور و ئەمریكا هەڵكشا، كە سەرۆكی كۆریای باكوور تەحەددای ئەمریكا بكات و بڵێت دوگمەی تەقاندنی چەكە ئەتۆمییەكان لەسەر مێزی ئۆفیسەكەمە.
مەبەست لە ئاماژەكردن بەم باكگراوەندە بۆ ئەوە بوو بڵێین: رووخانی دیواری بەرلین لە 9ی نۆڤێمبەری 1989 بە تەواوەتی كۆتایی بە ململانێی نێوان بلۆكی كۆمۆنیست و سەرمایەداریی دیموكراتیی رۆژئاوا نەهێنا، بەڵكو بۆ ماوەی نزیكەی 29 ساڵی دیكە درێژەی دا بەشەری سارد لە نیمچە دوورگەی كۆریا و رۆژهەڵاتی ئاسیادا، ماوەی ئەم 29 ساڵەش وەك 42 ساڵی شەڕی ساردی نێوان سۆڤیەت و ئەمریكا، چەندین تەنگژەی وای دروستكردووە كە هیچی لە تەنگژەكانی پێشووی سەردەمانی شەڕی ساردی ئەمریكا و سۆڤیەت كەمتر نەبووە، تەنانەت داكۆكیكردنی كۆریای باكوور لە ئاڵای چەكوش و داسەكەی چەندین جار جیهانی خستۆتە سەر مەترسیی بەكار هێنانی چەكی ئەتۆمی.
لەماوەی ساڵی یەكەمی ئیدارەی ترەمپ لە ساڵی 2017، رەوتی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا رەنگدانەوەی ستراتیژ و گۆڕانكارییەكانی ترەمپ نەبوون، هەر بۆیە لەو ساڵەدا پێداگریی ئەمریكا لەسەر داماڵینی چەكە ئەتۆمییەكانی كۆریای باكوور، وەك هەوڵێك بۆ رووخانی رژێمی چەكوش و داسەكە لەلایەن كۆریای باكوور لێك دەدرایەوە، بەڵام كاتێك لەسەرەتای 2018 ترەمپ ستافی دروستكردنی سیاسەتی دەرەوەی گۆڕی و باشتر سیماكانی ستراتیژیەتی ئیدارەكەی دەركەوت، ئەمەش بەو مانایەی ئەمریكا چیدیكە دەستتێوەردان لە گۆڕینی رژێمەكانی دەوڵەتانی جیهان ناكات و لای ئەمریكا گرنگ نییە كۆریای باكوور كۆمۆنیستییە، یان دیموكراتی و گەرەنتی كردنی ئەم بۆچوونەش لەلایەن چینەوە، ئەوا بە هاوكاری چین و دەستپێشخەری ترەمپ بۆ گریدانی لوتكەیەك لەنێوان هەردوو سەرۆكدا، رەفتار و هەڵسوكەوتی كیم جۆنگ ئونی دیكتاتۆرە گەنجەكەی كۆریای باكوور گۆڕاو، جۆرێك لە كرانەوە لە نێوان كۆریای باكوور و چین و كۆریای باشوور هاتەئاراوە، هەتا لە رۆژی 27ی نیسانی رابردوو، كیم جۆنگ ئون خۆی چووە سەر سنووری هێڵی 38 كە ماوەی 65 ساڵە بۆتە سنوور لە نێوان هەردوو دەوڵەتدا و تەوقەی لەگەڵ مۆن جای ئۆنی سەرۆكی كۆریای باشوور كرد و پێی نایە سەر خاكی كۆریای باشوور و پاشان پەلی مۆن جای ئۆنی گرت بۆ سەر خاكی كۆریای باشوور، ئەوجا لەناو خاكی كۆریای باشوور دەستیان بە كۆبونەوەیەك كرد، وەك كۆبوونەوەیەك بۆ كۆتاییهێنان بە ئاگربەسی 65 ساڵی رابردوو و قۆناخی یەكەمی دروستكردنی ئاشتی لەنێوان هەردوولادا و هەوڵەكان بۆ داماڵینی چەكی ئەتۆمی دەستی پێكرد.
بڕیاردان بۆ دروستكردنی ئاشتی لەلایەن كۆریای باكوورەوە لەگەڵ كۆریای باشوور، وەك بڕیاری دروستكردنی ئاشتی لەگەڵ ئەمریكا و رۆژئاوایە، ئەمەش لەبەر ئەوەی كە لە ماوەی 65 ساڵی رابردوودا، ئەمریكا و رۆژئاوا پارێزەری كۆریای باشوور بوون و ئێستاش ئەگەر كۆریای باكوور و باشوور كێشەیان نەبێت، ئەوا ئەمریكا و رۆژئاواش لەگەڵ كۆریای باكوور هیچ كێشەیان نییە.
دیارە هەموو چاودێرانی ئەو كەیسە لە سەرانسەری جیهان لەسەر ئەو بۆچوونە كۆكن كە دیداری نێوان سەرۆكی كۆریای باكوور و كۆریای باشوور، زەمینەی لوتكەی نێوان ترەمپ و كیم جۆنگ لە چەند هەفتەی دادێ ئاسان دەكات و هەردوو دەگەنە ریككەوتنێك كە هەردوولا پێی رازی بن، ئەو رازیبوونەش بۆ كۆریای باكوور بەو جۆرە دەبێت كە ئاڵای چەكوش و داسەكە هەر شەكاوە دەبێت، بۆ ئەمریكا و رۆژئاواش ئەوە دەبێت كە سنوورێك بۆ رێگرتن لە بڵاوبوونەوەی چەكی ئەتۆمی دابنرێت.
دیارە كۆتاییهاتن بە شەڕی ئایدیۆلۆژیی نێوان كۆریای باكوور و ئەمریكا و رۆژئاوا، خۆی لە خۆیدا بوار رەخساندنە بۆ دەركەوتنی سیستمی دیكەی سەركەوتووی سیاسی، بە هاوشێوەی سیستمی دیموكراتی و زیاتریش، دیارە كۆریای باشوور لە ژێر چەتری پارێزگاری ئەمریكادا توانی تەنیا لە ماوەی 10 ساڵدا نموونەی سیستمێكی سەركەوتووی ئەوتۆ لە دەرەوەی سیستمی دیموكراتی پیادە بكات، كە كۆریای باشووری لە جیهانی سێیەمەوە بردە جیهانی یەكەم، ئەوكات لە ساڵی 1961 پارگ چنگی سەرۆكی ئەوكاتی كۆریای باشوور ئەزموونێكی سەركەوتووی ئەوتۆی لەبەر دەست نەبوو، كە دووبارە كۆریای باشووری بونیاد نایەوە، بەڵام ئێستا كیم جۆنگ ئۆن سەرۆكی كۆریای باكوور، بێجگە لە ئەزموونی سەركەوتووی كۆریای باشوور، ئەزموونی گۆڕانكارییەكانی كۆماری چینی كۆمۆنیستیشی لەبەردەستە كە بتوانێت بە ئاسانی لاساییان بكاتەوە و لەماوەیەكی چەند ساڵێكدا گۆڕانكاری زۆر گەورە و سەرسوڕهێنەر دروست بكات.
ئەم رووداوانە كە دەبنە بەرهەمی كردنەوەی هێڵی 38 وەك سنور لەنێوان هەردوو كۆریادا، دەبێتە سەرەتایەكی گرنگ بۆ بونیادی سیستمی حوكمرانی سەركەوتوو لەدەرەوەی سیستمی حكومرانی لە جیهاندا، بواردانیش بە نەتەوەكانی جیهان بۆ ئەوەی لە دەرەوەی سیستمی دیموكراتی، داهێنان لە سیستمی حوكمرانی سەركەوتوو بكەن، كۆتایی بەو كێشمە كێشە دەهێنێت كە لەدوای رووخانی دیواری بەرلینەوە لەنێوان رۆژئاوای دیموكراتی و ئەو دەوڵەتانەی دیكە نایانەوێت دیموكراتی كۆپی بكەنەوە دەهێنێت و، هەژموون باڵادەستی بە كۆپیكردنەوەی سیستمی دیموكراتی رۆژئاوا دەگۆرێت بۆ جۆرێك لە هاوسەنگی و كێبڕكێی نێوان حكومرانیە باشەكان و، گێرانەوەی ئاشتی و سەقامگیری بۆ جیهان. هەر بۆیە ئەگەر رووخانی دیواری بەرلین، ئاماژەیەك بووبێت بۆ سەركەوتنی دیموكراتی بەسەر سیستمی كۆمونیستیدا، ئەوا كردنەوەی هێڵی 38 دەبێتە ئەو وەرچەرخانەی كە سیستمە جیاوازەكانی جیهان پێكەوە ئاشت دەكاتەوە.