لە زۆربەی وڵاتانی تازە پێگەیشتوو، چەمكی حوكمڕانی هاوتای چەمكی دیموكراتی دەكرێت، ئەوجا لێرەوە ئەگەر پێناسەی چەمكی دیموكراتی تەنیا ئەو پرسیارە بێت (دیموكراتی چییە؟) ئەوا بە هەمان شێوە پێناسەی چەمكی حوكمڕانییش هەر ئەو پرسیارە دەبێت كە (حوكمڕانی چییە؟) .
مێژووی دیموكراتی دامەزراوەیی بەمانای ئەو سیستمە سیاسییەی لەسەر بنەمای لیبڕاڵیزم دامەزراوە، مێژووەكەی هێندە كۆن نییە و لە 200 ساڵێك تێپەڕنابێت، هەر ئەم مێژووە پێمان دەڵێت: سیستمی دیموكراتی بە دانانی سندوقی دەنگدان، یان كۆپیكردنەوەی دامەزراوەكانی رۆژئاوا دروست نابێت، بەڵكو ژێرخانی دیموكراتی پیادەكردنی سیستمی لیبڕاڵییە كە ناونیشانە گەورەكەی لە (سەروەریی یاسادا) خۆی نمایش دەكات، بەڵام پرسیاری گرنگتر لێرەدا ئەوەیە: ئایا (سەروەریی یاسا) چۆن بونیاد دەنرێت؟ وەڵامی ئەم پرسیارە بیرمەندانی سیاسەت و دەوڵەتی نەتەوەیی دەیدەنەوە و پێمان دەڵێن: سەروەریی یاسا لەناو دەوڵەتی نەتەوەیی دروست دەبێت، ئەمەش دوای ئەوەی شەرعییەت دەدرێت بە دەوڵەت هێزی رەها بەرهەم بهێنێت و شەرعیەتی هەیە ئەو هێزە بەكار بهێنێت بۆ ئەوەی وڵاتەكەی لە هەڕەشەی دەرەكی و ئاژاوەگێڕی ناوخۆ بپارێزێت، ئەوجا دوای ئەوەی وڵات هەڕەشەی دەرەكی و مەترسیی ئاژاوەگێڕی ناوخۆی لەسەر نەما، بە یاسا سنوورێك بۆ ئەو هێزەی دەوڵەت دادەنرێت بەوەی دەبێت چۆن بەكاری بهێنێت و چۆن سنوورداری بكات.
بەپێی ئەم بنەما سیاسی و فیكرییانەی بۆ بونیادنانی دەوڵەت و پیادەی حوكمڕانی لە مێژووی نەتەوەكانی جیهاندا تۆماركراون، حوكمڕانی، یان دەوڵەتداری كاڵایەك نییە لەدەرەوە هاوردە بكرێت، یان كەتەلۆگێكی لەگەڵدا نییە هەتا بەپێی ئەو كەتەلۆگە حوكمڕانی پیادە بكرێت، بەپێچەوانەوە خاڵی هەرە گەوهەری بۆ حوكمڕانیی نیشتمانیی سەركەوتوو (ئەوجا پێی دەڵێن دیموكراتی، یان نادیموكراتی) ئەوەیە دەبێت ژینگەی سیاسیی وڵات سەقامگیر بێت و رێگە نەدرێت ناسەقامگیری تێدا دروست بكرێت، هەر بۆیەشە لەوڵاتانی یەكێتی ئەوروپا و تەنانەت ئەمریكاش، كاتێك رووداوێك روودەدات و دەبێتە هۆكاری ئەوەی جۆرێك لە ناسەقامگیری لەوڵاتدا بێتە ئاراوە، ئەوا یاساكانی سیستمی دیموكراتی سڕدەكرێن و هەتا سەقامگیری بۆ وڵات دووبارە دەگێڕنەوە، بە یاسای تایبەتی مامەڵە لەگەڵ بارودۆخی وڵات دەكرێت.


لە درێژەی پرۆسەی حوكمڕانی و راستكردنەوەی پرۆسەكە، بۆ ئەوەی لە ئاستی وەڵامدانەوەی خواستی گەل و نەتەوە بێت، ئەوا بێجگە لە خواستی گەل و شێوازی راستكردنەوەی پرۆسەكە بەو شێوەی گەل دەیخوازێت، ئەوا هیچ سەرچاوەیەك، یان كتێبێك فێرت ناكات چۆن پرۆسەی حوكمڕانی راست دەكرێتەوە، بەڵكو خوێندنەوەی واقیعی سیاسیی وڵات بە شێوەیەكی لۆژیكانە و لەبەرچاوگرتنی پێداویستییەكانی گەل و وڵات لەو قۆناخە دەبنە باشترین رێگەنیشاندەر بۆ راستكردنەوەی پرۆسەی حوكمڕانی، لەوانەیە پرۆسەی حوكمڕانی لەسەردەمی ئیدارەی سەرۆك ترەمپدا بۆ ئەمریكا، نموونەیەكی زیندوو و بەرچاو بێت كە هەوڵەكانی بۆ ئەوەن پرۆسەی حوكمڕانی لە ئەمریكا راست بكاتەوە، ئاشكرایە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەدوای كۆتایی هاتنی شەڕی دووەمی جیهانییەوە، خۆی بە دامەزرێنەر و پارێزەری سیستمی لیبڕاڵی جیهانی دەزانێت، ماوەی زیاتر لە 70 ساڵە لە ئەمریكادا، كۆماری لە دەسەڵاتدا بووبێت، یان دیموكراتی، لەسەر بنەمای پاراستنی سیستمی لیبڕاڵیی جیهانی حوكمڕانی كردووە، بەڵام ئەوە ماوەی ساڵێك و چەند مانگێكە بە ئاشكرا ستاڤی ئیدارەی ترەمپ رایانگەیاندووە كە پابەندبوون بە بنەماكانی سیستمی لیبڕاڵیی جیهانی، چیدیكە لەگەڵ پرۆسەی حوكمڕانیی ئەمریكا لەدوای ساڵی 2017 ناگونجێت، هەروەها ئەگەر دەرچوونی بەریتانیا لە یەكێتی ئەوروپا وەك نموونەیەكی دیكە وەربگرین، ئەوا بەریتانیا كە بۆ ماوەی نزیكەی 35 ساڵ لەناو یەكێتی ئەوروپا بووە، بەڵام كاتێك گەلی بەریتانیا گەیشتنە ئەو قەناعەتەی بوونی بەریتانیا لەناو یەكێتی ئەوروپا لە بەرژەوەندی گەلی بەریتانیا نییە، ئەوا دەنگیان بۆ جیابوونەوە دا.
لێرەوە ئەگەر سەرنج لە هەڵوێستی ئەمریكا و بەریتانیا بدەین، یەكەمیان بەرامبەر بنەماو بەهاكانی سیستمی لیبڕاڵیی جیهانی و دووەمیان بەرامبەر دەستوور و پێوەرەكانی یەكێتی ئەوروپا، ئەوا دەبینین ئامانج لە دامەزراندنی سیستمی لیبڕاڵیی جیهان ئەوە بوو كە بەهاكانی لیبڕاڵیزم وەك (سەروەریی یاسا، بازرگانیی ئازاد، گەشەپێدانی ئابووری) لەسەرانسەری جیهاندا بڵاوبكاتەوە، بۆ پاراستنیشی ئەمریكا لە ماوەی 70 ساڵی رابردوودا ئامادە بوو هێزی سەربازی و تەنانەت بۆمبی ئەتۆمیش بەكار بهێنێت، سەبارەت بە یەكێتی ئەوروپا كە ئەویش وەك هێزێكی گەورەی ئابووری لە جیهاندا دەبووە هاوشانی ناتۆ بۆ دابینكردنی ئاشتی و ئاسایش و بونیادنانی دیموكراتی لە جیهاندا، بەڵام لەبەر ئەوەی هەموو بنەماكانی سیستمی لیبڕاڵیی جیهانی و بنەماكانی یەكێتی ئەوروپا لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی گەلانی ئەمریكا و بەریتانیا یەك ناگرنەوە، ئەوا ئەمریكا دەستبەرداری سیستمی لیبڕاڵیی جیهانی دەبێت و بەریتانیا لە یەكێتی ئەوروپا دێتە دەرەوە.


لەلایەكی دیكەوە بۆ زیاتر رۆچوون بە مێژووی حوكمڕانییە سەركەوتووەكاندا، دەبینین تەنیا ئەو ئەزموونانە بەسەركەوتوو دادەنرێت كە بنەماكانی دیموكراتییان نەكردۆتە كۆتێك و دەست و قاچی خۆیان پێ نەبەستۆتەوە، لەوانە ئەگەر سەیری ئەزموونە سەركەوتووەكانی (تایوان، كۆریای باشوور، سەنگافورا و ژاپۆن) بكەین، دەبینین هۆكاری سەركەوتنی حوكمڕانی لە هەریەك لەم وڵاتانە دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی هەر یەكێك لەم وڵاتانە بە شێوازی تایبەتی خۆی حوكمڕانییان لەوڵاتی خۆیان پیادە كردووە و پێداویستی گەل و وڵاتەكەیان نەخشەڕێژی حوكمڕانییەكەیان بووە و بەهیچ جۆرێك لاسایی، یان كۆپی سیستمێكی دیكەیان نەكردۆتەوە، هەربۆیە لەگەڵ ئەوەی ئەو چوار ئەزموونەی رۆژهەڵاتی ئاسیا وەك چوار ئەزموونی سەركەوتووی دیموكراتی لە قەڵەم نادرێت، بەڵام وەك چوار ئەزموونی هەرە سەركەوتووی حوكمڕانی لە جیهاندا لەقەڵەم دەدرێن و سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتیی رۆژئاوا ناچار بووە سوود لە خاڵە بەهێزەكانی ئەو چوار ئەزموونە سەركەوتووەی حوكمڕانی وەربگرێت. خۆ ئەگەر سەیری ئەزموونی ژاپۆن بكەین كە لە هەموو روویەكەوە لەسەر ئاستی تەكنەلۆژی و زانستی لە وڵاتانی رۆژئاوای دیموكراتی پێشكەوتووترە و كاڵا هەمە جۆرەكانی ژاپۆن هەموو بازاڕەكانی جیهانی بە رۆژئاوای دیموكراتیشەوە پڕكردووە و ئەندامی گرووپی هەشت دەوڵەتە پیشەسازییە گەورەكەی جیهانیشە، بەڵام هێشتا خۆی پابەند نەكردووە بە بنەماو یاساكانی رۆژئاواوە و تەنیا دەوڵەتە لە گرووپی هەشت كە رێگەی نەداوە پەنابەر روو لە وڵاتی ژاپۆن بكەن.

لێرەوە ئەگەر لەبەر رۆشنایی ئەزموونە سەركەوتووەكانی حوكمڕانی لە جیهاندا، بگەڕێینەوە بۆ ناو پرۆسەی حوكمڕانی لە كوردستاندا، ئەوا بێگومان دەبێت كوردستانیش بۆ راستكردنەوەی پرۆسەی حوكمڕانی، هیچ پرانسیپ و بنەمایەكی جیهانی نەكاتە كۆت و بەند و دەست و قاچی خۆی پێ نەبەستێتەوە و ئەمەش ببێتە هۆكاری ئەوەی نەتوانرێت پرۆسەی حوكمڕانی لەناو پاشاگەردانیی پرۆسەی حزبە سیاسییەكاندا رزگار بكرێت.
كەواتە بەپێی ئەم ئاراستەیە، خاڵی دەستپێك بۆ قسەكردن لەسەر پرۆسەی حوكمڕانیی كوردستان ئەوەیە كە دەبێت ئەو لایەنەی شانی داوەتە بەر پیادەكردنی حوكمڕانی و پاراستنی قەوارەی سیاسیی هەرێمی كوردستان، دەبێت دوو خاڵی گرنگ بە ئەولەوییەتی كارەكانی خۆی بزانێت، ئەو دووخاڵەش بریتین لە:

1- پاراستنی كوردستان لە هەڕەشەكانی دەرەوە.
2- پاراستنی كوردستان لە ئاژاوەگێڕیی ناوخۆ.
سەبارەت بە خاڵی یەكەمیان كە پاراستنی كوردستانە لە هەڕەشەكانی دەرەوە، ئاشكرایە كە حكومەتی هەرێمی كوردستان لەدوای كارەساتی 16ی ئۆكتۆبەرەوە لەمیانەی ئەو سیاسەت و ستراتیژە ئاقڵانییەی پیادەی دەكات و مامەڵەی لەگەڵ دەورووبەر و جیهان پێدەكات، تا رادەیەكی زۆر باش هەڕەشەكانی دەرەوەی لەسەر كوردستان سنووردار كردووە و جۆرێك لە هاوسۆزی و پشتگیری نێودەوڵەتیشی بۆ هەرێمی كوردستان دروست كردۆتەوە، بەڵام سەبارەت بە پاراستنی كوردستان لە ئاژاوەگێڕیی ناوخۆ، لەمەیاندا حكومەتی هەرێمی كوردستان بە هاوشێوەی خاڵی یەكەم سەركەوتوو نەبووە، هۆكاری ئەم سەرنەكەوتنەشی بۆ ئەوە ناگەڕێتەوە كە سیاسەت و ستراتیژیەتێكی ئاقڵانی لەبەر دەستدا نییە بۆ ئەوەی رووبەڕووی ئاژاوەگێریی ناوخۆ ببێتەوە، بەڵكو بەشێك لە پرانسیپ و بنەماكانی سیستمی دیموكراتی لەخۆی كردۆتە كۆت و بەند و دەست و پێی خۆی پێ بەستۆتەوە، ئەمەش وایكردووە كە نەتوانێت هەنگاوی پێویست هەڵبگرێت و سەقامگیری بۆ ناو پرۆسەی سیاسی بگێڕێتەوە. ئەوجا ئەگەر وەك نموونە شێوازی بەكارهێنانی خۆپیشاندانی فەرمانبەرانی هەرێم لەچەند رۆژی رابردوو لەلایەن بەشێك لە ئەندام و كادرانی ئەو حزبە سیاسییانە وەربگرین كە دەیانویست لە رێگەی خۆپیشاندانەكانەوە ئارامیی هەرێم بشێوێنن، ئەوا دەبینین ئەوەی دەستی ئەو گێرەشێوێنانەی واڵا كردووە، بۆ ئەوەی هەموو شتێك بكەن بە چەك و ئارامی كوردستانی پێ تێك بدەن، ئەو پرانسیپ و بنەمایانەن كە بوونەتە كۆت و بەند و دەستی حكومەتی هەرێمی كوردستانی پێ بەستراوەتەوە.


لێرەدا جێگەی ئاماژە پێكردنە، پەرلەمانتارێكی كۆمەڵی ئیسلامییەو بە حیساب پارێزبەندی هەیە و دەبێت ئازاد بێت لەوەی چی دەكات، دەبینین نەك هەر پرانسیپ و بنەماكانی دیموكراتی ئیستغلال دەكات بۆ ئەوەی ئاژاوە و گێرەشێوێنی دروست بكات، لەهەمانكات ناوی خواشی ئیستغلال كردووە و دەیەوێت بە گوتنەوەی (اللە اكبر) فیتنەیەك دروست بكات. باشە پرسیار لێرەدا ئەوەیە كەسێك پەرلەمانتار بێت و خۆی بە ئیسلامی بزانێت و شەرم لە خوا نەكات و ناوی خوا ئیستغلال بكات بۆ مەرامی حزبییانەی خۆی، چۆن دەبێت بە پرانسیپ و بنەماكانی دیموكراتی مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت؟
لایەنێكی دیكەی گرنگ كە پێشتریش ئاماژەمان پێكرد، لەهەموو دەوڵەتانی دیموكراتی لە جیهاندا بەو دەوڵەتانەشی خۆیان بە پێشەنگی دیموكراتی دەزانن، ئەوەیە كە پرانسیپ و بنەماكانی سیستمی دیموكراتی و بنەماكانی مافی مرۆڤ تەنیا لە ژینگەیەكی سیاسیدا لەبەرچاو دەگیرێن و كاریان پێدەكرێت، كە ئەو پرانسیپ و بنەمایانە نەبنە هۆكاری ئاژاوەگێڕیی ناوخۆیی و دروستكردنی هەڕەشەی دەرەكی بۆ سەر وڵاتەكە، بەڵام بەداخەوە لە كوردستاندا، بەشی هەرە زۆری حزبەكان، تەواوی ئەو بنەما و پرانسیپانە بێ ویژدانانە بۆ ئاژاوەگێڕیی ناوخۆ و دروستكردنی هەڕەشەی دەرەكی لە كوردستاندا بەكاردەهێنن و بەكاریشیان هێناوە، بۆیە كاتێك هیچ گومانێك لەسەر ئەم خراپ بەكارهێنانەی ئەم بنەما و پرانسیپانە نەبێت، ئەوا ئەركی ئەو لایەنەیە كە شانی داوەتە بەر پیادەكردنی حوكمڕانی و پاراستنی كوردستان، راشكاوانە و بەدەنگی بەرز بە هەموو لایەك بڵێت: كاتێك پرسەكە هاتە سەر پاراستنی كوردستان لە هەڕەشەكانی دەرەوە و ئاژاوەگێڕیی ناوخۆ، چیدیكە ئەو بنەماو پرانسیپانە كاریان پێناكرێت و دەبێت بە یاسایەك مامەڵە لەگەڵ ئەو حاڵەتە بكرێت كە كوردستان لە هەڕەشەی دەرەكی و ئاژاوەگێڕیی ناوخۆیی بپارێزێت.
هەموو ئەو دەوڵەت و نەتەوانەی كە دوچاری پاشاگەردانیی حزبی سیاسی و ئیفلیجبوونی پرۆسەی حوكمڕانی بوونەوەتەوە، بە رێگەی دیالۆگ و كۆبوونەوەی نێوان حزبە سیاسییەكان نەیانتوانیوە كێشەكانی وڵات و حوكمڕانی چارەسەر بكەن، بەڵكو پەنایان بردۆتە بەر رێگەیەكی تازە و راستەوخۆ لەگەڵ گەلەكەی خۆیدا تەواوی پرۆسەی سیاسی راستكردۆتەوە و سیستمی حوكمڕانی رێكخستۆتەوە، ئەم هەنگاوە لەگەڵ ئەوەی هەنگاوێكی هێجگار قورسە و ئاستەنگ و نشێوی زۆری دێتە رێگە، بەڵام تەنیا رێگەیە و دەبێت بۆ رزگاركردنی حوكمڕانی و شكۆی دەوڵەت هەر بگیرێتە بەر.