واقیعی سیاسیی هەر وڵاتێك
نەخشە رێگەیە بۆ داڕشتنەوە و رێكخستنەوەی پرۆسەی حوكمڕانی

«جیاوازیی نێوان سیاسەتی حزبایەتی و سیاسەتی حوكمڕانی ئەوەیە كە لە سیاسەتی حزبایەتیدا، سەركردەی حزبەكان تەنیا چاویان لەسەر سندوقی دەنگدانە و لە پێناوی كۆكردنەوەی دەنگدا پەنا بۆ هەموو هۆكار و ئامرازێك دەبەن، بەڵام لە پیادەكردنی سیاسەتی حوكمڕانیدا، سیاسەتمەدار دەگۆڕێت بۆ دەوڵەتمەدار و تەنیا بیر لە دابینكردنی ئایندەیەكی باش بۆ نەوەكانی ئێستا و داهاتوو دەكاتەوە.»
ئۆستن رەنی. كتێبی سیاسەتی حوكمڕانی

پاشاگەردانیی ناو پرۆسەی سیاسی خەریكە حوكمڕانی لە كوردستان ئیفلیج دەكات
لەدوای 19ی ئابی 2015وە كە سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی كوردستان، ئیجماعی كۆبوونەوەی حزبە سیاسییەكانی ناو حكومەتی ژێر پێ نا، ئەمەش بووە هۆكاری ئەوەی كە پەرلەمان بە كردەیی پەكی بكەوێت، هەر بۆیە جارێكی دیكە درێژە بە كۆبوونەوەی ئەو پێنج لایەنە سیاسییە (پارتی، یەكێتی، گۆڕان، كۆمەڵ، یەكگرتوو) درایەوە بۆ ئەوەی پرۆسەی سیاسی رێكبخرێتەوە و رێگەچارەیەكیش بۆ كێشەكانی هەمواركردنەوەی یاسای سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان بدۆزرێتەوە. بەڵام لەبەر ئەوەی ئامانجی هەر چوار لایەنەكەی دیكە لە دژی پارتی ئەوە بوو كە بە رێگەی دروستكردنی ئاژاوەو پاشاگەردانی پارتی ناچار بكەن تەسلیمی مەرجەكانی ئەوان بێت، بۆیە لە 10ی ئۆكتۆبەری 2015، لایەنگرانی كۆمەڵی ئیسلامی و گۆڕان، بەناوی خۆپیشاندانی خەڵكەوە هەڵیانكوتایە سەر كۆبوونەوەی پێنج حزبەكە لە سلێمانی و بەمەش ئەوەی پێی دەگوترا (كۆبوونەوەی پێنج قۆڵی) كۆتایی هات، بزووتنەوەی گۆڕان بووە پێشڕەوی ئاژاوەگێڕان و لەچەند ناوچەیەكی زۆنی سەوز دەستیان كرد بە سووتاندنی بارەگاكانی پارتی دیموكراتی كوردستان و شەهید و برینداركردنی چەندین كادری پارتی لەناو بارەگاكاندا.
بزووتنەوەی گۆڕان بەو نیازە هەڵیكوتایە سەر بارەگاكانی پارتی لە زۆنی سەوز، بۆ ئەوەی كاردانەوەی پارتیش بەهەمان شێوەی ئەوان بارەگاكانی بزووتنەوەی گۆڕان لە هەردوو پارێزگای هەولێر و دهۆك بسووتێنێت و بارودۆخێكی ئەوتۆی پاشاگەردانی لە كوردستان بێتەئاراوە كە ئامانجە شاراوەكانی گۆڕان هێندەی دیكە بشارێتەوە، بەڵام بەپێچەوانەی چاوەڕوانییەكەی سەرانی بزووتنەوەی گۆڕانەوە، پارتی دیموكراتی كوردستان، پاسەوانی لە بارەگاكانی بزووتنەوەی گۆڕان كرد و رێككەوتنی سیاسیی خۆی لەگەڵ بزووتنەوەی گۆڕان هەڵوەشاندەوەو نەیهێشت سەرۆكی پەرلەمان بگەڕێتەوە بۆ هەولێر و وەزیرەكانی گۆڕانیشی ناردەوە بۆ ماڵەوە.
لەدوای ئەم بەروارەوە تاوەكو 25ی ئەیلوولی 2017، لەگەڵ ئەوەی تەنیا وەزیرەكانی گۆڕان لە حكومەت دوورخرابوونەوە، بەڵام لە ناو پرۆسەی حوكمڕانیدا، حزبەكانی دیكەش لە ناویاندا یەكێتی نیشتمانی كوردستان، بەیانیان لە ناو حكومەت بوون و دواتر لەسەر شاشەی تەلەفزیۆنەكان و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان هەوڵەكانیان بۆ رووخاندنی پایەكانی حوكمڕانی بووە لە كوردستان و لەمەش زیاتر لەگەڵ ئەوەی بەناو «حوكمڕانی لە كوردستان»، حوكمڕانییەكی هاوبەشی نێوان حزبەكان بوو، بەڵام هەموویان خۆیان لێ هێنابووە دەرەوەو پارتییان وەك حزبی فەرمانڕاوەی رەها پیشان دەدا، پارتییش بۆ پاراستنی قەوارەی سیاسیی هەرێمی كوردستان و پرۆسەی حوكمڕانی، جۆرێك لە بێدەنگی لەبەرامبەر هێرشی حزبەكانی دیكە پیشاندەدا.


لەدوای كارەساتی خیانەتكاریی 16ی ئۆكتۆبەر كە سەرانی ئەو تاقمە خیانەتكارە نەیانشاردۆتەوە، بۆیە ئەو خیانەتەیان كرد، بۆ ئەوەی كودەتا بەسەر بارزانی و پارتیدا بكەن و قەوارەیەكی سیاسی بە ناوی حكومەتی هەرێمی كوردستان نەمێنێت، ئەوا شێوازی مامەڵەكردنی حزبەكانی دیكەش لەگەڵ تاقمی خیانەتكاری 16ی ئۆكتۆبەر هەڵبژاردنی جۆرێك لە بێدەنگی یاخود كاردانەوەیەكی شەرمنانە بووە، ئەمەش لە چوارچێوەیەكی فراوانتردا هەڵوێستی رەزامەندیی ئەو حزبانە لەدژی پارتی و حوكمڕانیی كوردستان وێنا دەكات، كە بارودۆخی دوای 16ی ئۆكتۆبەر بە رەخساندنی زەمینەیەك دەزانن بۆ ئەوەی بە ئاشكرا دژایەتی حوكمڕانی كوردستان بكەن و بە ئاشكرا هەوڵی رووخان و نەمانی بدەن، هەر بۆیەش كۆمەڵ و یەكگرتووش بە فەرمی لە حكومەت كشانەوەو، بەهۆی ئەو بارودۆخە سیاسییە ناسەقامگیرەشی لەدوای 16ی ئۆكتۆبەرەوە ناوماڵی یەكێتی نیشتمانیشی گرتۆتەوە، ئەوا كوتلەی یەكێتی نیشتمانییش كە لەناو حكومەتدا ماونەتەوە، لە كوتلەیەكی سیاسی كاریگەرەوە بوون بە كوتلەیەكی تەكنوكرات و پشتیوانی و پشتگیری حزبەكەیان نەماوە، بەپێچەوانەوە بەشێكی سەركردایەتی یەكێتی نیشتمانی بە ئاشكرا دژایەتی كوتلەكەی خۆیان لەناو حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكەن. هەر بۆیە واقیعی پرۆسەی سیاسی، ئەركی حوكمڕانی خستۆتە سەرشانی پارتی دیموكراتی كوردستان و، دەبێت پارتی دیموكراتی كوردستانیش شانازی بەم ئەركە قورسەی سەرشانی بكات و بە ئاست و پێوەری ئەو ئەركە قورسە مامەڵە لەگەڵ واقیعی سیاسیی ئێستای كوردستاندا بكات.


لێرەوە ئەگەر سەیری ئەو حزبە سیاسییانەی ناو پرۆسەی سیاسیی كوردستان بكەین، كە خۆیان پێشتر بەشێك بوون لەناو پرۆسەی حوكمڕانیی كوردستاندا، هەروەها ئەو لایەنانەشی بە ناوی تازە دەركەوتوون وەك (قەوارەكەی د.بەرهەم و شاسوار عەبدولواحید)، ئەوانیش تازە نین، ئاشكرایە د.بەرهەم لە یەكێتی نیشتمانی جیابۆتەوە، شاسواریش نەیشاردۆتەوە كە پێشتر دۆست و هەواداری بزووتنەوەی گۆڕان بووە، ئەوا دەبینین پرۆسەی سیاسیی لەنێوان دوو بەرەدا دابەشبوون، بەرەیەكیان هەموو ئەو حزب و قەوارانە دەگرێتەوە كە بە ئاشكرا دژایەتی پرۆسەی حوكمڕانی دەكەن و ئامانجیان ئەوەیە پرۆسەی حوكمڕانی لە كوردستان بڕووخێنن، نەك بە رێگەی سندوقەكانی دەنگدان بیگۆڕن، لە بەرامبەریشدا بەرەكەی دیكە پارتی دیموكراتی كوردستانە لەگەڵ بەشێكی كەمی یەكێتی و بەشێك لەو حزبە سیاسییانەی كە پێشتر لە حكومەتی پێنج قۆڵیدا رێگەیان پێنەدراوە بەشداری حوكمڕانی بكەن. هەربۆیە كە لە ئێستادا سەیری پرۆسەی حوكمڕانی كوردستان دەكەین، وێنەكە بەو جۆرە دەردەكەوێت كە پارتی بە تەنیا شانی داواتە بەر حوكمڕانی و پاراستنی قەوارەی سیاسیی هەرێمی كوردستان.


پارتی دیموكراتی كوردستان لەگەڵ ئەوەی هەتا ئێستاش پێداگیری لەسەر ئەوە دەكات، حكومەتی هەرێمی كوردستان وەك حكومەتێكی هاوبەش، درێژە بە پرۆسەی حوكمڕانی بدات كە پەرلەمان لە ئێستاوە تا مانگی ئەیلوولی دادێ رۆژێك بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان دیاری دەكات، بەڵام هەوڵەكانی بەرەی بەرامبەر لە دژی حكومەتی كوردستان ئەوەیە كە بەهەموو شێوەیەك ئاستەنگ بۆ هەڵبژاردن دروست بكرێت و بارودۆخێكی خراپی ئەوتۆ دروست بكەن كە نەتوانرێت ئەسڵەن هەر بیر لە هەڵبژاردنیش بكرێتەوە، ئەوا لە حاڵەتی لەمجۆرەدا كە حزبە سیاسییەكان خۆیان ئاستەنگ بۆ پرۆسەی هەڵبژاردن دروست دەكەن و دەیانەوێت بارودۆخێكی خراپی ئەوتۆ دروست بكەن، كە هەڵبژاردنی تیا ئەنجام نەدرێت، ئەوا دەبێت ئەم حاڵەتەش وەك ئەگەرێكی چاوەڕوانكراو سەیربكرێت و خەڵكی كوردستان لە مەترسیی گۆڕینی (گۆڕینی حوكمڕانی بە رێگەی سندوقی دەنگدان) لە ( رووخاندنی حوكمڕانی و ئاژاوەگێڕی) هۆشیار بكرێنەوە، لە هەمانكاتیشدا پارتی دیموكراتی كوردستان كە بە ئەمری واقیع ئەركە قورسەكەی حوكمڕانی و پاراستنی هەرێمی كوردستانی كەوتۆتە سەرشان، دەبێت بۆ (گۆڕینی حوكمڕانی) بانگەشە بۆ هەڵبژاردن و سندوقی دەنگدان بكات، بەرامبەر بەوانەشی كە ئامانجیان (رووخانی حوكمڕانی و نەمانی قەوارەی سیاسیی هەرێمی كوردستانە) پەیامی راستەوخۆی بۆ گەلی كوردستان هەبێت، بۆ ئەوەی ئەو بارودۆخە دروست نەبێت كە هەندێك حزب باكیان بەوە نییە چۆن دروست دەبێت و ئاكامەكەشی چی لێدەكەوێتەوە.



رزگاركردنی پرۆسەی حوكمڕانی لە گێژاوی فرەحزبیی نابەرپرسیار ئاسان نییە


لە زۆربەی وڵاتانی تازە پێگەیشتوو، چەمكی حوكمڕانی هاوتای چەمكی دیموكراتی دەكرێت، ئەوجا لێرەوە ئەگەر پێناسەی چەمكی دیموكراتی تەنیا ئەو پرسیارە بێت (دیموكراتی چییە؟) ئەوا بە هەمان شێوە پێناسەی چەمكی حوكمڕانییش هەر ئەو پرسیارە دەبێت كە (حوكمڕانی چییە؟) .
مێژووی دیموكراتی دامەزراوەیی بەمانای ئەو سیستمە سیاسییەی لەسەر بنەمای لیبڕاڵیزم دامەزراوە، مێژووەكەی هێندە كۆن نییە و لە 200 ساڵێك تێپەڕنابێت، هەر ئەم مێژووە پێمان دەڵێت: سیستمی دیموكراتی بە دانانی سندوقی دەنگدان، یان كۆپیكردنەوەی دامەزراوەكانی رۆژئاوا دروست نابێت، بەڵكو ژێرخانی دیموكراتی پیادەكردنی سیستمی لیبڕاڵییە كە ناونیشانە گەورەكەی لە (سەروەریی یاسادا) خۆی نمایش دەكات، بەڵام پرسیاری گرنگتر لێرەدا ئەوەیە: ئایا (سەروەریی یاسا) چۆن بونیاد دەنرێت؟ وەڵامی ئەم پرسیارە بیرمەندانی سیاسەت و دەوڵەتی نەتەوەیی دەیدەنەوە و پێمان دەڵێن: سەروەریی یاسا لەناو دەوڵەتی نەتەوەیی دروست دەبێت، ئەمەش دوای ئەوەی شەرعییەت دەدرێت بە دەوڵەت هێزی رەها بەرهەم بهێنێت و شەرعیەتی هەیە ئەو هێزە بەكار بهێنێت بۆ ئەوەی وڵاتەكەی لە هەڕەشەی دەرەكی و ئاژاوەگێڕی ناوخۆ بپارێزێت، ئەوجا دوای ئەوەی وڵات هەڕەشەی دەرەكی و مەترسیی ئاژاوەگێڕی ناوخۆی لەسەر نەما، بە یاسا سنوورێك بۆ ئەو هێزەی دەوڵەت دادەنرێت بەوەی دەبێت چۆن بەكاری بهێنێت و چۆن سنوورداری بكات.
بەپێی ئەم بنەما سیاسی و فیكرییانەی بۆ بونیادنانی دەوڵەت و پیادەی حوكمڕانی لە مێژووی نەتەوەكانی جیهاندا تۆماركراون، حوكمڕانی، یان دەوڵەتداری كاڵایەك نییە لەدەرەوە هاوردە بكرێت، یان كەتەلۆگێكی لەگەڵدا نییە هەتا بەپێی ئەو كەتەلۆگە حوكمڕانی پیادە بكرێت، بەپێچەوانەوە خاڵی هەرە گەوهەری بۆ حوكمڕانیی نیشتمانیی سەركەوتوو (ئەوجا پێی دەڵێن دیموكراتی، یان نادیموكراتی) ئەوەیە دەبێت ژینگەی سیاسیی وڵات سەقامگیر بێت و رێگە نەدرێت ناسەقامگیری تێدا دروست بكرێت، هەر بۆیەشە لەوڵاتانی یەكێتی ئەوروپا و تەنانەت ئەمریكاش، كاتێك رووداوێك روودەدات و دەبێتە هۆكاری ئەوەی جۆرێك لە ناسەقامگیری لەوڵاتدا بێتە ئاراوە، ئەوا یاساكانی سیستمی دیموكراتی سڕدەكرێن و هەتا سەقامگیری بۆ وڵات دووبارە دەگێڕنەوە، بە یاسای تایبەتی مامەڵە لەگەڵ بارودۆخی وڵات دەكرێت.


لە درێژەی پرۆسەی حوكمڕانی و راستكردنەوەی پرۆسەكە، بۆ ئەوەی لە ئاستی وەڵامدانەوەی خواستی گەل و نەتەوە بێت، ئەوا بێجگە لە خواستی گەل و شێوازی راستكردنەوەی پرۆسەكە بەو شێوەی گەل دەیخوازێت، ئەوا هیچ سەرچاوەیەك، یان كتێبێك فێرت ناكات چۆن پرۆسەی حوكمڕانی راست دەكرێتەوە، بەڵكو خوێندنەوەی واقیعی سیاسیی وڵات بە شێوەیەكی لۆژیكانە و لەبەرچاوگرتنی پێداویستییەكانی گەل و وڵات لەو قۆناخە دەبنە باشترین رێگەنیشاندەر بۆ راستكردنەوەی پرۆسەی حوكمڕانی، لەوانەیە پرۆسەی حوكمڕانی لەسەردەمی ئیدارەی سەرۆك ترەمپدا بۆ ئەمریكا، نموونەیەكی زیندوو و بەرچاو بێت كە هەوڵەكانی بۆ ئەوەن پرۆسەی حوكمڕانی لە ئەمریكا راست بكاتەوە، ئاشكرایە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەدوای كۆتایی هاتنی شەڕی دووەمی جیهانییەوە، خۆی بە دامەزرێنەر و پارێزەری سیستمی لیبڕاڵی جیهانی دەزانێت، ماوەی زیاتر لە 70 ساڵە لە ئەمریكادا، كۆماری لە دەسەڵاتدا بووبێت، یان دیموكراتی، لەسەر بنەمای پاراستنی سیستمی لیبڕاڵیی جیهانی حوكمڕانی كردووە، بەڵام ئەوە ماوەی ساڵێك و چەند مانگێكە بە ئاشكرا ستاڤی ئیدارەی ترەمپ رایانگەیاندووە كە پابەندبوون بە بنەماكانی سیستمی لیبڕاڵیی جیهانی، چیدیكە لەگەڵ پرۆسەی حوكمڕانیی ئەمریكا لەدوای ساڵی 2017 ناگونجێت، هەروەها ئەگەر دەرچوونی بەریتانیا لە یەكێتی ئەوروپا وەك نموونەیەكی دیكە وەربگرین، ئەوا بەریتانیا كە بۆ ماوەی نزیكەی 35 ساڵ لەناو یەكێتی ئەوروپا بووە، بەڵام كاتێك گەلی بەریتانیا گەیشتنە ئەو قەناعەتەی بوونی بەریتانیا لەناو یەكێتی ئەوروپا لە بەرژەوەندی گەلی بەریتانیا نییە، ئەوا دەنگیان بۆ جیابوونەوە دا.
لێرەوە ئەگەر سەرنج لە هەڵوێستی ئەمریكا و بەریتانیا بدەین، یەكەمیان بەرامبەر بنەماو بەهاكانی سیستمی لیبڕاڵیی جیهانی و دووەمیان بەرامبەر دەستوور و پێوەرەكانی یەكێتی ئەوروپا، ئەوا دەبینین ئامانج لە دامەزراندنی سیستمی لیبڕاڵیی جیهان ئەوە بوو كە بەهاكانی لیبڕاڵیزم وەك (سەروەریی یاسا، بازرگانیی ئازاد، گەشەپێدانی ئابووری) لەسەرانسەری جیهاندا بڵاوبكاتەوە، بۆ پاراستنیشی ئەمریكا لە ماوەی 70 ساڵی رابردوودا ئامادە بوو هێزی سەربازی و تەنانەت بۆمبی ئەتۆمیش بەكار بهێنێت، سەبارەت بە یەكێتی ئەوروپا كە ئەویش وەك هێزێكی گەورەی ئابووری لە جیهاندا دەبووە هاوشانی ناتۆ بۆ دابینكردنی ئاشتی و ئاسایش و بونیادنانی دیموكراتی لە جیهاندا، بەڵام لەبەر ئەوەی هەموو بنەماكانی سیستمی لیبڕاڵیی جیهانی و بنەماكانی یەكێتی ئەوروپا لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی گەلانی ئەمریكا و بەریتانیا یەك ناگرنەوە، ئەوا ئەمریكا دەستبەرداری سیستمی لیبڕاڵیی جیهانی دەبێت و بەریتانیا لە یەكێتی ئەوروپا دێتە دەرەوە.


لەلایەكی دیكەوە بۆ زیاتر رۆچوون بە مێژووی حوكمڕانییە سەركەوتووەكاندا، دەبینین تەنیا ئەو ئەزموونانە بەسەركەوتوو دادەنرێت كە بنەماكانی دیموكراتییان نەكردۆتە كۆتێك و دەست و قاچی خۆیان پێ نەبەستۆتەوە، لەوانە ئەگەر سەیری ئەزموونە سەركەوتووەكانی (تایوان، كۆریای باشوور، سەنگافورا و ژاپۆن) بكەین، دەبینین هۆكاری سەركەوتنی حوكمڕانی لە هەریەك لەم وڵاتانە دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی هەر یەكێك لەم وڵاتانە بە شێوازی تایبەتی خۆی حوكمڕانییان لەوڵاتی خۆیان پیادە كردووە و پێداویستی گەل و وڵاتەكەیان نەخشەڕێژی حوكمڕانییەكەیان بووە و بەهیچ جۆرێك لاسایی، یان كۆپی سیستمێكی دیكەیان نەكردۆتەوە، هەربۆیە لەگەڵ ئەوەی ئەو چوار ئەزموونەی رۆژهەڵاتی ئاسیا وەك چوار ئەزموونی سەركەوتووی دیموكراتی لە قەڵەم نادرێت، بەڵام وەك چوار ئەزموونی هەرە سەركەوتووی حوكمڕانی لە جیهاندا لەقەڵەم دەدرێن و سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتیی رۆژئاوا ناچار بووە سوود لە خاڵە بەهێزەكانی ئەو چوار ئەزموونە سەركەوتووەی حوكمڕانی وەربگرێت. خۆ ئەگەر سەیری ئەزموونی ژاپۆن بكەین كە لە هەموو روویەكەوە لەسەر ئاستی تەكنەلۆژی و زانستی لە وڵاتانی رۆژئاوای دیموكراتی پێشكەوتووترە و كاڵا هەمە جۆرەكانی ژاپۆن هەموو بازاڕەكانی جیهانی بە رۆژئاوای دیموكراتیشەوە پڕكردووە و ئەندامی گرووپی هەشت دەوڵەتە پیشەسازییە گەورەكەی جیهانیشە، بەڵام هێشتا خۆی پابەند نەكردووە بە بنەماو یاساكانی رۆژئاواوە و تەنیا دەوڵەتە لە گرووپی هەشت كە رێگەی نەداوە پەنابەر روو لە وڵاتی ژاپۆن بكەن.

لێرەوە ئەگەر لەبەر رۆشنایی ئەزموونە سەركەوتووەكانی حوكمڕانی لە جیهاندا، بگەڕێینەوە بۆ ناو پرۆسەی حوكمڕانی لە كوردستاندا، ئەوا بێگومان دەبێت كوردستانیش بۆ راستكردنەوەی پرۆسەی حوكمڕانی، هیچ پرانسیپ و بنەمایەكی جیهانی نەكاتە كۆت و بەند و دەست و قاچی خۆی پێ نەبەستێتەوە و ئەمەش ببێتە هۆكاری ئەوەی نەتوانرێت پرۆسەی حوكمڕانی لەناو پاشاگەردانیی پرۆسەی حزبە سیاسییەكاندا رزگار بكرێت.
كەواتە بەپێی ئەم ئاراستەیە، خاڵی دەستپێك بۆ قسەكردن لەسەر پرۆسەی حوكمڕانیی كوردستان ئەوەیە كە دەبێت ئەو لایەنەی شانی داوەتە بەر پیادەكردنی حوكمڕانی و پاراستنی قەوارەی سیاسیی هەرێمی كوردستان، دەبێت دوو خاڵی گرنگ بە ئەولەوییەتی كارەكانی خۆی بزانێت، ئەو دووخاڵەش بریتین لە:

1- پاراستنی كوردستان لە هەڕەشەكانی دەرەوە.
2- پاراستنی كوردستان لە ئاژاوەگێڕیی ناوخۆ.
سەبارەت بە خاڵی یەكەمیان كە پاراستنی كوردستانە لە هەڕەشەكانی دەرەوە، ئاشكرایە كە حكومەتی هەرێمی كوردستان لەدوای كارەساتی 16ی ئۆكتۆبەرەوە لەمیانەی ئەو سیاسەت و ستراتیژە ئاقڵانییەی پیادەی دەكات و مامەڵەی لەگەڵ دەورووبەر و جیهان پێدەكات، تا رادەیەكی زۆر باش هەڕەشەكانی دەرەوەی لەسەر كوردستان سنووردار كردووە و جۆرێك لە هاوسۆزی و پشتگیری نێودەوڵەتیشی بۆ هەرێمی كوردستان دروست كردۆتەوە، بەڵام سەبارەت بە پاراستنی كوردستان لە ئاژاوەگێڕیی ناوخۆ، لەمەیاندا حكومەتی هەرێمی كوردستان بە هاوشێوەی خاڵی یەكەم سەركەوتوو نەبووە، هۆكاری ئەم سەرنەكەوتنەشی بۆ ئەوە ناگەڕێتەوە كە سیاسەت و ستراتیژیەتێكی ئاقڵانی لەبەر دەستدا نییە بۆ ئەوەی رووبەڕووی ئاژاوەگێریی ناوخۆ ببێتەوە، بەڵكو بەشێك لە پرانسیپ و بنەماكانی سیستمی دیموكراتی لەخۆی كردۆتە كۆت و بەند و دەست و پێی خۆی پێ بەستۆتەوە، ئەمەش وایكردووە كە نەتوانێت هەنگاوی پێویست هەڵبگرێت و سەقامگیری بۆ ناو پرۆسەی سیاسی بگێڕێتەوە. ئەوجا ئەگەر وەك نموونە شێوازی بەكارهێنانی خۆپیشاندانی فەرمانبەرانی هەرێم لەچەند رۆژی رابردوو لەلایەن بەشێك لە ئەندام و كادرانی ئەو حزبە سیاسییانە وەربگرین كە دەیانویست لە رێگەی خۆپیشاندانەكانەوە ئارامیی هەرێم بشێوێنن، ئەوا دەبینین ئەوەی دەستی ئەو گێرەشێوێنانەی واڵا كردووە، بۆ ئەوەی هەموو شتێك بكەن بە چەك و ئارامی كوردستانی پێ تێك بدەن، ئەو پرانسیپ و بنەمایانەن كە بوونەتە كۆت و بەند و دەستی حكومەتی هەرێمی كوردستانی پێ بەستراوەتەوە.


لێرەدا جێگەی ئاماژە پێكردنە، پەرلەمانتارێكی كۆمەڵی ئیسلامییەو بە حیساب پارێزبەندی هەیە و دەبێت ئازاد بێت لەوەی چی دەكات، دەبینین نەك هەر پرانسیپ و بنەماكانی دیموكراتی ئیستغلال دەكات بۆ ئەوەی ئاژاوە و گێرەشێوێنی دروست بكات، لەهەمانكات ناوی خواشی ئیستغلال كردووە و دەیەوێت بە گوتنەوەی (اللە اكبر) فیتنەیەك دروست بكات. باشە پرسیار لێرەدا ئەوەیە كەسێك پەرلەمانتار بێت و خۆی بە ئیسلامی بزانێت و شەرم لە خوا نەكات و ناوی خوا ئیستغلال بكات بۆ مەرامی حزبییانەی خۆی، چۆن دەبێت بە پرانسیپ و بنەماكانی دیموكراتی مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت؟
لایەنێكی دیكەی گرنگ كە پێشتریش ئاماژەمان پێكرد، لەهەموو دەوڵەتانی دیموكراتی لە جیهاندا بەو دەوڵەتانەشی خۆیان بە پێشەنگی دیموكراتی دەزانن، ئەوەیە كە پرانسیپ و بنەماكانی سیستمی دیموكراتی و بنەماكانی مافی مرۆڤ تەنیا لە ژینگەیەكی سیاسیدا لەبەرچاو دەگیرێن و كاریان پێدەكرێت، كە ئەو پرانسیپ و بنەمایانە نەبنە هۆكاری ئاژاوەگێڕیی ناوخۆیی و دروستكردنی هەڕەشەی دەرەكی بۆ سەر وڵاتەكە، بەڵام بەداخەوە لە كوردستاندا، بەشی هەرە زۆری حزبەكان، تەواوی ئەو بنەما و پرانسیپانە بێ ویژدانانە بۆ ئاژاوەگێڕیی ناوخۆ و دروستكردنی هەڕەشەی دەرەكی لە كوردستاندا بەكاردەهێنن و بەكاریشیان هێناوە، بۆیە كاتێك هیچ گومانێك لەسەر ئەم خراپ بەكارهێنانەی ئەم بنەما و پرانسیپانە نەبێت، ئەوا ئەركی ئەو لایەنەیە كە شانی داوەتە بەر پیادەكردنی حوكمڕانی و پاراستنی كوردستان، راشكاوانە و بەدەنگی بەرز بە هەموو لایەك بڵێت: كاتێك پرسەكە هاتە سەر پاراستنی كوردستان لە هەڕەشەكانی دەرەوە و ئاژاوەگێڕیی ناوخۆ، چیدیكە ئەو بنەماو پرانسیپانە كاریان پێناكرێت و دەبێت بە یاسایەك مامەڵە لەگەڵ ئەو حاڵەتە بكرێت كە كوردستان لە هەڕەشەی دەرەكی و ئاژاوەگێڕیی ناوخۆیی بپارێزێت.
هەموو ئەو دەوڵەت و نەتەوانەی كە دوچاری پاشاگەردانیی حزبی سیاسی و ئیفلیجبوونی پرۆسەی حوكمڕانی بوونەوەتەوە، بە رێگەی دیالۆگ و كۆبوونەوەی نێوان حزبە سیاسییەكان نەیانتوانیوە كێشەكانی وڵات و حوكمڕانی چارەسەر بكەن، بەڵكو پەنایان بردۆتە بەر رێگەیەكی تازە و راستەوخۆ لەگەڵ گەلەكەی خۆیدا تەواوی پرۆسەی سیاسی راستكردۆتەوە و سیستمی حوكمڕانی رێكخستۆتەوە، ئەم هەنگاوە لەگەڵ ئەوەی هەنگاوێكی هێجگار قورسە و ئاستەنگ و نشێوی زۆری دێتە رێگە، بەڵام تەنیا رێگەیە و دەبێت بۆ رزگاركردنی حوكمڕانی و شكۆی دەوڵەت هەر بگیرێتە بەر.

یاسا لە فەزای دیموكراتیدا دادەڕێژدرێت بەڵام بە زەبری هێز جێبەجێ دەكرێت
لەساڵی 1983، حكومەتی ئەوكاتی یەكێتی سۆڤیەت ویستی بە رێگەی خۆپیشاندان و مانگرتن لە نێو كارمەندانی كۆنتڕۆڵی ئاسمانیی ئەمریكادا دەستتێوەردان لەناوخۆی ئەمریكادا بكات، بۆ ئەمەش سۆڤیەت بە رێگەی تایبەتی خۆی توانی وابكات 15 هەزار كارمەندی ئەو دامەزراوەیە، مان لەكاركردن بگرن، رۆناڵد ریگان كە ئەو كات سەرۆكی ئەمریكا بوو، تێگەیشت ئەو مانگرتنەی كارمەندانی دامەزراوەی كۆنتڕۆڵی ئاسمانیی ئەمریكا، تەنیا مانگرتن، یان خۆپیشاندانێكی یاسایی نییە، بەڵكو دەستی سۆڤیەتی لە پشتەوەیە و ئامانجیش لەو خۆپیشاندانە دەستێوەردانە لە كاروباری ئەمریكا، بۆیە راستەوخۆ فەرمانی دەركرد، هەر 15 هەزار كارمەندەكە لەكار دووربخرێنەوە و پۆلیسی فیدڕاڵی بچێتە شوێنیان، هەتا كارمەندی دیكە دادەمەزرێننەوە.
بێگومان لە مێژووی سەرۆكەكانی ئەمریكادا، رۆناڵد ریگن لە ریزی باوكانی دامەزرێنەری ئەمریكا لەقەڵەم دەرێت و هەر لەسەردەمی سەرۆكایەتی ئەویشدا بوو دیواری بەرلین رووخا و كۆتایی بە شەڕی سارد هات، ئەمەش مانای ئەوەیە ریگان بە یەكێك لە پارێزەرانی هەموو بەها و بنەماكانی لیبڕاڵیزم لە ئەمریكا و جیهان لەقەڵەم دەدرێت، بەڵام كاتێك تێگەیشت ئامانج لە مانگرتنی ئەو كارمەندانە بۆ خزمەتی توێژێك، یان پەرەپێدانی دیموكراتی نییە، بەڵكو ئەو مافە دیموكراتییە لەلایەن سۆڤیەتەوە بەكارهێنراوە بۆ دروستكردنی ناسەقامگیری لە ناوخۆی ئەمریكادا، ریگان ئەو مافەی وەك مافێكی دیموكراتییانە سەیر نەكرد.
لەم روانگەیەوە پێدەچێت بەشێك لەمانگرتن و خۆپیشاندانەكانی كوردستان دژی سیستمی پاشەكەوتی مووچە، وەك مانگرتنی كارمەندەكانی كۆنتڕۆڵی ئاسمانی ئەمریكا بێت و، مەبەست لێی پێداچوونەوە بە سیستمی پاشەكەوتی مووچە نەبێت و ئامانجی دیكەی لە پشتەوە بێت و دەستی دیكە لە پشتەوە هەڵیان بسووڕێنێت، ئەگەر دوای ئەوەی حكومەتی هەرێمی كوردستان پێداچوونەوەیەكی باشی بە سیستمی پاشەكەوتی مووچە كردو رێژەی پاشەكەوتكردنی تا ئاستێكی باش كەم كردەوە، لەمەش زیاتر بەڵێنی دا كە دوای تەواوی پرۆژەی چاكسازییەكەی ئەو پاشەكەوتەی دیكەش نەهێڵێت، وەك بینیمان ئەنجومەنی خۆپیشاندانەكان لە هەولێر و دهۆك خۆیان هەڵوەشاندۆتەوە و فەرمانبەران و مامۆستایانیش چوونەوە سەر كارەكەی خۆیان، بەڵام لە سلێمانی و ناوچەكانی دیكە بە بیانووی جیاواز و هێنانە پێشەوەی مەرجی تازە، دەستێك دەیەوێت مانگرتن و خۆپیشاندانەكان هەر درێژەیان هەبێت و لەو دەڤەرە پرۆسەی حوكمڕانی رابوەستێت. كەواتە جیاوازیی وەڵامدانەوەی مامۆستایان و فەرمانبەرانی هەردوو پارێزگای دهۆك و هەولێر بۆ پێداچوونەوەكەی حكومەت بە سیستمی پاشەكەوت لەگەڵ وەڵامدانەوەی بەشێكی فەرمانبەران و مامۆستایانی دەڤەری سەوز، ئەوەمان پیشان دەدات، كە لەنێوان ئەو دوو خۆپیشاندانانەشدا جیاوازییەك هەیە و نابێت وەك یەك سەیر بكرێن و وەك یەكیش مامەڵەیان لەگەڵدا بكرێت. بە دیوێكی دیكە ئەگەر خۆپیشاندان و مانگرتن میكانیزمێك بێت بۆ دروستكردنی دیالۆگ و لێكتێگەیشتن لەنێوان خەڵك و حكومەت، یان لە نێوان توێژێك، یان فەرمانبەران و حكومەت، ئەوا لە كردنەوەی دەرگای دیالۆگ و لێكتێگەیشتندا هەردوولا لە شوێنێكدا دەگەنە ئاكامێكی ئەرێنی، بەڵام ئەگەر خۆپیشاندان، یان مانگرتن بگۆڕێت بۆ ئامێرێك و بە كاربهێنرێت بۆ رووخاندنی حكومەت، یان دروستكردنی ناسەقامگیریی سیاسی لە وڵات و پەكخستنی حوكمڕانی، ئەوا حكومەت لەم كاتەدا دەبێت بە یاسا مامەڵە لەگەڵ ئەو بارودۆخە بكات و یاساكەش بەو دەسەڵاتەی لەبەر دەستیەتی جێبەجێی بكات.

لای هەموو لایەك ئاشكرایە كە بەهۆی بڕینی بودجە و مووچەی كوردستانەوە، ماوەی زیاتر لە چوارساڵە هەرێمی كوردستان بەدەست قەیرانێكی گەورەی داراییەوە دەناڵێنێت و، فەرمانبەران و خەڵكی سەربەزری كوردستان پشوودرێژانە پشتگیری حكومەتی خۆیان كردووە بۆ ئەوەی ئەو قەیرانە تێپەڕێنێت، لە ئێستاشدا كە لە ئاكامی گوشاری نێودەوڵەتی و هەوڵەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان، جۆرێك لە رێككەوتنی سەرەتایی لەنێوان هەولێر و بەغدا هاتۆتە ئاراوە، سەرەتای رەوینەوەی قەیرانەكە دروست بووە و هەر لە یەكەم رۆژی ئەو كرانەوەیەشەوە، حكومەتی كوردستان راشكاوانە بە خەڵكی كوردستانی راگەیاندووە كە هەموو هەوڵێك دەخرێتەگەڕ بۆ ئەوەی باری بژێوی خەڵك و مووچەی فەرمانبەرانی كوردستان باش بكرێت و لەكاتی خۆیشیدا بدرێت، ئەم هەنگاوەی حكومەت بەشێكی باشی گرفتی هاووڵاتیانی كوردستان چارەسەر دەكات و جووڵەی بازاڕ دەبووژێنێتەوە، ئەمەش دەبێتە فاكتەرێكی ئەرێنی بۆ دووبارە گێڕانەوەی سەقامگیریی سیاسی و ئاشتیی كۆمەڵایەتی لەكوردستاندا.
دیارە ئەم وەرچەرخانە لە بەرژەوەندی ئەو حزب و لایەنە سیاسییانە نییە كە خەو بە رووخانی حوكمڕانی و قەوارەی سیاسیی هەرێمی كوردستانەوە دەبینین، بۆیە هەموو هەوڵیان بۆ ئەوەیە كە ئەو وەڵامدانەوەی حكومەت بۆ فەرمانبەرانی كوردستان بێ بایەخ بكەن، یان هەوڵی ئەوە دەدەن بە هەر شێوازێك بووە، سەقامگیری لە كوردستاندا بشێوێنن، ئەمە لەكاتێكدایە هەر یەك لەو حزبانە باش دەزانن كە هۆكاری راستەقینەی نەدانی مووچە، یان بەناچاری پەنابردن بۆ سیستمی پاشەكەوت، هۆكارەكەی حكومەتی عێراقە، نەك حكومەتی هەرێمی كوردستان، بەڵام كۆستی گەورەی ئەو حزبانە بەوە كەوتووە، كە حكومەتی بەغدا ناچار بووە راستەوخۆ و بەپێی دەستوور مامەڵە لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان بكات، بەمەش ئەو حزبانە هەم لە ناو پرۆسەی سیاسیی هەرێم و هەمیش لەناو پرۆسەی سیاسیی عێراق دەكەونە پەراوێزەوەو هیچ ئیعتوبارێكیان بۆ نامێنێتەوە، بۆیە لەو كاتەوەی كە ئەو رێككەوتنە سەرەتاییە لە نێوان بەغداو هەولێر هاتۆتەئاراوە، كادر و بەرپرسانی ئەو حزبانە بە دەنگی بەرز هێرش دەكەنە سەر ئەو عەبادییەی كە پێش كەمتر لە مانگێك هەر ئەو عەبادییەیان وەك فریشتە پیشانی خەڵكی كوردستان دەدا و لەناو خۆپیشاندانەكانی سلێمانییەوە لافیتەیان بە زمانی عەرەبی دەنووسی و داوای مووچەیان لە حەیدەر عەبادی دەكرد.

لە واقیعی سیاسیی ئێستای كوردستاندا، خەڵكی كوردستان لە ماهییەت و نییەت و ئامانجی ئەو حزبە سیاسییانە بە باشی تێگەیشتوون و دەزانن لەپێناوی چ ئامانجێكدا هەوڵی ناسەقامگیری لەكوردستاندا دەدەن، لەمەش زیاتر چۆن خەڵكی كوردستان بە درێژایی چوار ساڵی رابردوو خۆراگر و بە ئارام بووە لە تێپەڕاندنی ئەو قەیرانە ئابوورییەی عێراق بۆ كوردستانی دروست كردبوو، لە ئێستاشدا ئامادەیی هەیە كە پشتگیری حكومەتی خۆی بكات و لەگەڵ حكومەتی خۆی بگاتە ئاكامێكی باش، بۆیە دەبێت حكومەتی هەرێمی كوردستانیش بەبێ گەڕانەوە بۆ حزبە سیاسییەكان و بەبێ گوێگرتن بۆ هاشوهوش و موزایەدە سیاسییەكانیان، راستەوخۆ لەگەڵ هاووڵاتیانی خۆی قسەبكات و بە جێبەجێكردنی یاسا، پرۆسەی حوكمڕانی لە سەرتاسەری كوردستان بە گڕوتنێكی تازەوە بخاتەوەگەڕ، لەم حاڵەتەشدا كە بەشی هەرە زۆری خەڵك و فەرمانبەران حەزیان لە ئاشتی و سەقامگیرییە لە كوردستاندا، چیدیكە بە قسەی باق و بریقی ئەو حزبانە هەڵناخەڵەتێن و خۆیان دەبنە پەرژین بۆ ئەوەی ئاشتی و سەقامگیریی كوردستان بپارێزن.