لەوانەیە تێڕوانینی تەسكی حزبییانە كەمتر بواری دابێت، هەڵوەستەی جددی لەسەر ئەو یەكڕیزی و یەكهەڵوێستییە خۆڕسكەی خەڵكی كوردستان لە راپەڕین و كۆڕەودا بكرێت، كە ئەم لایەنە بە درێژایی مێژووی هەموو شۆڕش و راپەڕینەكانی كوردستان، رووداوێكی بێ وێنەیەو لە هیچ سەردەم قۆناخێكی شۆڕش و راپەڕینەكانی مێژووی كوردستاندا، تەواوی خەڵكی كوردستان بەجیاوازیی ئایدیۆلۆژیەتی سیاسی و نەتەوە و ئایینەوە، وەك هەردوو رووداوی (راپەڕین و كۆڕەو) یەكدەنگ و یەكهەڵوێست نەبوون.
ئەوجا لێرەوە ئەگەر لەسەر ئەم یەكڕیزی و یەكهەڵوێستییەی گەلی كوردستان ئەو پرسیارە بكەین، ئایا گەلی كوردستان گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە و هەستی بەوە كردووە چیتر نابێت چەوساوەو ژێردەست بێت، یان حزبە سیاسییەكانی كوردستان رۆڵی هۆشیاركردنەوەیان گێڕاوە و گەلی كوردستانیان گەیاندۆتە ئەو ئاستەی كە هەموو پێكەوە راپەڕن و پێكەوە بڕیاری (یان كوردستان یان نەمان) هەڵبژێرن؟ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە پێویستی بە راستگۆیی و بوێری هەیە و دەبێت رووداوە مێژووییەكان وەك دەقەكانی یاسا، بڕیار لەسەر هەقیقەتی ئەو مێژووە و راستییەكان بدەن، سەبارەت بە بڕیاری مێژوو، محەمەد ئەرەگۆن بیرمەندی فەرەنسی و بە رەگەز جەزائیری سەبارەت بە حوكم لە مێژوودا دەڵێت: «مێژوونووس دەبێت وەك دادوەر وابێت لە دادگادا، چۆن بەبێ دەقی یاسا، نە تاوان بوونی هەیە و نە سزا، ئەوا لە نووسینەوەی مێژووشدا بەبێ دەق هیچ رووداوێك بوونی نییەو دەبێت دەقەكانی مێژوو بڕیار لە رووداوەكانی ناو مێژوو بدەن.» ئەوجا ئەگەر ئەم تێڕوانینەی ئەرەگۆن بكەین بە ئاراستەیەك بۆ وەڵامی پرسیارەكەمان، ئەوا دەبێت، رووداوەكان وەك خۆیان بنووسینەوە و پاشان حوكم لەسەر راستییەكان بدەین، بەمجۆرە:
1. كاتێك لەساڵی 1980 شەڕی (عێراق – ئێران) هەڵگیرسا، زۆربەی هەرە زۆری لاوانی كوردستان شەڕی قادسیەی سەدامیان رەتكردەوە و نەچوون بۆ خزمەتی سەربازی و رایان كردو چوونەشاخیان هەڵبژارد، ئەوانەی كە شەڕی قادسیەی سەدامیان رەتكردەوە، بە هەموو مەزندەیەك لە نێوان 50-70 هەزار لاوی كوردستانی بوون، كە روویان كردبووە گوند و دێهاتەكانی كوردستان و هەمووشیان بەو ئامانجە روویان لە چیاكان و گوندو دێهاتەكان كردبوو، كە جارێكی دیكە نەگەڕێنەوە بۆ خزمەتی سەربازی و پێیان باشتر بوو ببنە پێشمەرگە و لەپێناوی كوردستان شەهید بن، نەك لە قادسیەی سەدام بكوژرێن، بەڵام ژمارەیەكی هێجگار كەمی ئەو لاوانە بوون بە پێشمەرگە و ئەوانی دیكەیان وەك راكردوو (فیرار) لە گوندەكاندا مانەوە، هەتا رژێمی بەعس لێبووردنی گشتی دەركرد و پاشان هەموویان گەڕانەوە. پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە، بۆچی ئەو بەدەیان هەزار لاوەی كوردستان نەبوونە پێشمەرگە؟ وەڵامەكەی ئەوەیە، لەبەر ئەوەی حزبە سیاسییەكانی كوردستان سەرقاڵی شەڕی خۆكوژی و براكوژی بوون، ئەو دەیان هەزار لاوە رەتیان كردەوە چەكی پێشمەرگایەتی بكەنە شان و ببن بە پێشمەرگەیەك كە برای خۆی بكوژێت، بۆیە لایان وا باشتر بوو كە خۆیان تەسلیمی بەعس بكەنەوە، نەك شەڕی براكوژی بكەن.

2. لەماوەی ساڵانی سەرەتای 1983 تا 1985 كە یەكێتی نیشتمانی كوردستان پرۆسەی دانوستاندنی لەگەڵ رژێمی بەعس دەست پێكرد، خەڵكی كوردستان بە گشتی و خەڵكی سلێمانی و دەوروبەری بەتایبەتی، پێشوازییەكی گەرمیان لە دانوستاندنی یەكێتی و بەعس كرد و ئومێدیان بەوە بوو، یەكێتی نیشتمانی كوردستان بتوانێت بە هاوشێوەی رێككەوتنی ئاداری 1970 رێككەوتنێك لەگەڵ بەعس ئیمزا بكات و سەرلەنوێ ریزەكانی خەڵكی كوردستان رێكبخاتەوە، بەڵام حزبی بەعس بەوجۆرە بۆ دانوستانەكە نەهاتە پێشەوە و زیاتر مەبەستی كات كوشتن بوو، بۆ ئەوەی ئیرادەی خەڵكی كوردستان دەستەمۆ بكات، لەمەش زیاتر كاتێك قوتابیە كوردەكانی تەواوی زانكۆكانی عێراق، مەشقی سەربازییان رەتكردەوە، بەو هێوایەی كە یەكێتی نیشتمانی كوردستان وەك لایەنێكی كوردستانی بەرگری لە قوتابیان بكات و ببێتە هۆكارێك بۆ ئەوەی ئیرادەی قوتابیانی كوردستان لە زانكۆكانی عێراقدا سەركەتوو بێت، بەڵام بەپێچەوانەوە حزبی بەعس هیچ رێزێكی بۆ دانوستاندنەكەی لەگەڵ یەكێتی دانەنا و زۆر دڕندانە خۆپیشاندان و مانگرتنی قوتابیانی كوردستانی لە زانكۆكانی عێراقدا سەركوت كرد، لەبەرامبەریشدا یەكێتی نیشتمانی لەبەرامبەر هێز و توانای رژێمی بەعسدا نەیتوانی بەرگرییەكی ئەوتۆ لە قوتابیان بكات، ئەمەش جۆرێك بێ ئومێدی لەناو قوتابیانی كوردستانی لە زانكۆكانی عێراق دروست كرد و ناچاربوون كە ملبدەن و مەشقی سەربازی بكەن.


3- دوای ئەوەی یەكێتی خۆیشی گەیشتە ئەو پەڕی نائومێدبوون لە دانوستاندنەكەی لەگەڵ رژێمی بەعس، بڕیاری دووبارە شەڕكردنی دایەوە، بەڵام ئەوەندەی رژێمی بەعس لەماوەی دانوستاندن سوودی وەرگرتبوو، یەكێتی هێندە سوودی وەرنەگرتبوو، بۆیە كاتێك یەكێتی بڕیاری شەڕكردنی دایەوە، رژێمی بەعس زۆر بێمنەتانە و دڕندانە كەوتە مامەڵەكردن لەگەڵ خەڵكی كوردستان و بە ئاشكرا و بە بەرچاوی خەڵكەوە، لاوەكانی كوردستانی لەسەر شەقامەكان گوللەباران دەكرد و پاشانیش رێگەی نەدەدا كەسوكارەكەشی پرسەی بۆ دابنێن، لەبەرامبەریشدا خەڵكی كوردستان وێڕای ئەو هەموو زوڵم و زۆر و دڕندایەتییەی بەعسی دەبینی، بەڵام لەبەر ئەوەی یەكێتی نیشتمانی لەلایەك و حزبەكانی دیكە لەلایەك بوون و پێكەوە لەیەك سەنگەردا نەبوون، خەڵك ئومێدی بە هیچ شتێك نەمابوو، رژێمی بەعسیش ئەمەی بە باش دەزانی، بۆیە بە ئارەزووی خۆی كەوتبووە سەركوتكردنی ئیرادەی خەڵكی كوردستان.
4. لە كۆتایی ساڵی 1986 پرۆسەی ئاشتبوونەوەی یەكێتی نیشتمانی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستان دەستی پێكرد و ئاكامەكەی بە رێككەوتن و ئاشتبوونەوەی پارتی و یەكێتی كۆتایی هات، ئەم رێككەوتنەی نێوان پارتی و یەكێتی جیا لەوەی بووە بناخەیەك بۆ دروستبوونی بەرەی كوردستانی، لە هەمانكاتدا رژێمی بەعسی شێتگیر كرد و بڕیاریدا لە ژێر پەردەی شەڕی عێراق – ئێراندا، نەك هەر كۆتایی بە شۆڕش و هێزی پێشمەرگەی كوردستان بهێنێت، بەڵكو خاك و گەلی كوردستانیش تەسفیە بكات، رژێمی بەعس لە ساڵانی 1987 و 1988 هەرچی لەتوانای هەبوو، بە كیمیاباران، پرۆسە بەدناوەكانی ئەنفال، كاولكردنی تەواوی ناوچەكانی دەرەوەی هەر سێ شارە گەورەكەی (سلێمانی و هەولێر و دهۆك)، هەرچی پێی كرا، كردی، بەڵام لەبەر ئەوەی حزبە سیاسییەكانی كوردستان خۆیان لە چوارچێوەی بەرەی كوردستانیدا رێكخستبوو، ستراتیژێكیان بۆ تێپەڕاندنی ئەو قۆناخە سەختە داڕشتبوو، هیوایەك لەناو دڵی هەر تاكێكی ئەم كوردستانە دروست ببوو، رۆژ لە دوای رۆژیش ئەو هیوایە گەشەی دەكرد، لەبەرامبەردا ئایدیۆلۆژیەتی حزبی و دژایەتیكردنی ئەم بەرامبەر ئەوی دی لەژێر پەردەی حزبایەتیدا بەرەو كاڵبوونەوە دەچوو، ئەمەش بەو مانایەی مۆتەكەی دژایەتی حزبایەتی و تێڕوانینی تەسكی حزبایەتی بۆ دژایەتیكردنی یەكتری لەسەر هەست و بیركردنەوەی تاكی كوردستان تا رادەیەكی باش رەویبووەوە، بۆیە ئیرادەی خەڵكی كوردستان لە دەرەوەی ئایدیۆلۆژیەتی حزبی بە شێوەیەكی سرووشتی گەڕایەوە شوێنی خۆی كە تەنیا بیر لە كوردایەتی و كوردبوون بكاتەوە، بەرهەمی ئەم كوردایەتی و كوردبوونەش لە ئیرادەی خەڵكی كوردستان بۆ راپەڕین و كۆڕەوی بەهاری 1991 رەنگی دایەوە.


ئەوجا لێرەوە ئەگەر سەیری مێژووی 15 ساڵی نێوان ساڵی 1976- 1991 بكەین، كە دەكرێت بەشی زۆری ئەم مێژووە وەك لاپەڕەیەكی مێژووی بزاڤی رزگاریخوازی كوردستان سەیر بكەین، لەبەر ئەوەی بەشی زۆری شەڕی خۆكوژی و براكوژیی نێوان حزبە سیاسییەكانی كوردستان بووە، دەبینین كە خەڵكی كوردستان نەك لەگەڵ شەڕی براكوژیی حزبە سیاسییەكان نەبووە، بەڵكو گەلێك جار سیاسەتی هەڵەی حزبە سیاسییەكان بە رادەیەك خەڵكی كوردستانی تووڕە و بێ ئومێد كردووە، كە نەك هەر وەڵامدانەوەی بۆ حزبە سیاسییەكانی كوردستان نەبووە، بەڵكو زۆڵم و زۆر و تەعەدای رژێمی بەعسی قبووڵ كردووە، بەڵام پشتگیری لە سیاسەتی هەڵەی خۆكوژیی حزبەكان نەكردووە، بەڵام كاتێك حزبە سیاسییەكان لەدوای ساڵی 1986 بەخۆیاندا چوونەوە و سەنگەری خۆكوژی و براكوژییان گۆڕی بۆ سەنگەری مقاوەمەت و بەرگری لە خاكی كوردستان، وەڵامی خەڵكی كوردستان لە راپەڕین و كۆڕەودا ئەوە بوو، باوەشی بە بەرەی كوردستانیدا كرد و دەستكەوتەكانی راپەڕین و كۆڕەوی پێشكەشی حزبەكانی بەرەی كوردستانی كرد و هەر گەلی كوردستانیش لە ئایاری ساڵی 1992 لە هەڵبژاردنێكی ئازادانەدا، دەنگ و متمانەی بە حزبەكانی ناو بەرەی كوردستانی دا، بەڵام بەداخەوە وەك پێویست رێز لە دەنگ و متمانەی خەڵكی كوردستان نەگیرا و لەبری ئەوەی وەك پاداشتێك بۆ ئیرادە و متمانە گەورەیەی خەڵكی كوردستان، ئەزموونێكی حوكمڕانیی ئەوتۆ پیادە بكرێت كە شایستەی خەڵكی كوردستان بێت، كەچی بەرژەوەندیی حزبی و شەڕی دەسەڵات، ئەزموونی فیفتی فیفتی پیشانداین و هەتا ئێستاش گەلی كوردستان باجی ئەو ئەزموونە شكستخواردووە دەدات.