«شۆڕش و راپەڕینی جەماوەری بەو مانەیەی كە هیچ هێزێك ناتوانێت رێگری لێ بكات، یان دایمبركێنێتەوە، ئیرادەیەكە لەسەرووی توانای حزبی سیاسی و سەركردەو تاكەكەسەوەیە. هانا ئارنێت لە كتێبی شۆڕشدا ئاماژەی بەوە كردووە (كاتێك شۆڕش و راپەڕینی جەماوەری روودەدات، هیچ هێزێك ناتوانێت رووبەڕووی بوەستێتەوە، ئەمە ئەو ساتەوەختەیە كە زەوی و ئاسمان بە یەك یاسا هەڵدەسووڕێن، كە ئەویش ئەو یاسایەی پەروەردگارە كە مانگ و ئەستێرەكان لە ئاسمان بە ئازادی لەسەر خولگەی خۆیان دەسووڕێنەوە و، مرۆڤ ئەو توانایەی نییە كە دەست بخاتە ناو ئازادیی مانگ و ئەستێرەكان، یان ئازادییان لێ زەوت بكات.)
چەمكی (شۆڕش، یان راپەڕینی جەماوەری)، لە بنەڕەتدا چەمكێكی سیاسی نییە، هەتا بتوانرێت بە هاندانی سیاسی دروست بكرێت. نیكۆلاس كۆپەرنیكۆس كە بە «باوكی شۆڕشی زانستی و تێڕوانینی ئاقڵانییانە بۆ گەردوون» لە مێژوودا ناوی تۆماركراوە، بۆ یەكەمین جار چەمكی (شۆڕش)ی لە كێتبی (شۆڕش لە سووڕانەوەی ئەستێرەكانی ئاسماندا . Revolutionibus Orbium Coelestium) لە سەرەتای سەدەی شانزەهەم بەكارهێناوە. ئەم كتێبە تەواوی تەفسیر و تێڕوانینەكانی كەنیسەو قەشەكانی ئەوروپای بۆ گەردوون گۆڕی و بووە سەرەتایەك بۆ شۆڕشی زانستی و ئەقڵانی لە ئەوروپادا، ئەم كتێبە بە كەنیسەو قەشەكانی ئەوروپای راگەیاند، شۆڕشی ئەستێرەكان لە ئاسماندا بە ئیرادەی پەروەردگار هەڵدەسووڕێت و لە تواناو تێڕوانینی ئێوە بۆ گەردوون گەورەترە، بەڵام كەنیسە و قەشەكان بۆ زیاتر لە 100ساڵ هەوڵیان دەدا كە رێگە لە بڵاوبوونەوەی تیۆرەكەی كۆپەرنیكۆس بگرن، تەنانەت كاتێك گالیلۆ تیۆرەكەی كۆپەرنیكۆسی لە ساڵی 1632 ز سەلماند، دادگاكانی كەنیسە دوو رێگایان لەبەردەمی گالیلۆ دانا، یان ئەوەتا دەبێت پاكانە لەو سەلماندنە بكات كە بە بناخەی زانستی فیزیا دادەنرێن، یان ئەوەتا دەبێت سەری لە لەشی جیابكرێتەوە، لەبەرامبەر ئەمەدا گالیلۆ دەیزانی، پاكانە بكات، یان سووربێت لەسەر سەلماندنەكەی هەر یەك ئاكامی هەیە، ئەویش ئەوەیە كە هیچ كەسێك ناتوانێت رێگە لە شۆڕش بگرێت، بۆیە پاكانەی هەڵبژارد، بەڵام نزیكەی 90 ساڵ دوای دادگاییكردنەی گالیلۆ، كەنیسە گەیشتە ئەو قەناعەتەی تیۆرەكەی كۆپەرنیكۆس و سەلماندنەكەی گالیلۆ، بێجگە لە پیشاندانی ئەوەی كە شۆڕشی ئەستێرەكان لە ئاسماندا ئیرادەی پەروەردگارە و كەس ناتوانێت رێگەی لێ بگرێت، بۆیە لە ساڵی 1741 ز، كەنیسە بڕیاری دا، هەموو كتێبەكانی گالیلۆ چاپ بكرێت و لەساڵی 1820 ز دیسان كەنیسە بڕیاری دا، كتێبەكەی كۆپەرنیكۆس (شۆڕش لە سووڕانەوەی ئەستێرەكانی ئاسماندا) چاپ بكرێت. هەر بۆیە لەدوای ئەوەی كەنیسە لە سەدەی هەژدەیەم گەیشتە ئەو قەناعەتەی (شۆڕش) ئیرادەی پەروەردگارە و كەس ناتوانێت دروستی بكات و كەسیش ناتوانێت رێگری لێ بكات، وردە وردە چەمكی شۆڕش هاتۆتە ناو كایەی سیاسی و هەر جووڵانەوەو راپەڕینێكی جەماوەری نەتوانرابێت ریگری لێ بكرێت و خامۆش بكرێتەوە، پێیان گوتووە: (ئەو شۆڕشە و كەس ناتوانێت رێگری لێ بكات.) هەر بۆ نموونە كاتێك خەڵكی راپەڕیوی فەرەنسا لە 14ی تەموزی ساڵی 1789 هەڵیانكوتایە سەر قەڵای باستیل و ئازادیان كرد، پادشای فەرەنسا داوای لە دەستوپێوەندەكانی كرد كە بەرپەرچی یاخیبووان بدەنەوە، بەڵام فەرماندەی پاسەوانەكان بەو جۆرە وەڵامی پادشای دایەوە كە (ئەوە یاخیبوون نییە و شۆڕشە و هیچ كەس ناتوانێت رێگری لە شۆڕش بكات و دایبمركێنێتەوە). ئەم رۆژەش كە وەك رۆژی سەركەوتنی شۆڕشی فەرەنسا لە مێژوو تۆماركرا، نەك هەر بۆ گەلی فەرەنسا، بەڵكو بۆ تەواوی مێژووی مرۆڤایەتی وەك وەرچەرخانێكی مەزن بەرەو ئازادی سەیر دەكرێت.



ئەگەر لەسەر ئەم بنەمایە خوێندنەوەیەكی لۆژیكییانە بۆ راپەڕینی جەماوەریی گەلی كوردستان لەساڵی 1991 بكەین و، بارودۆخی سیاسیی ئەو كاتی كوردستان وەك ئەوكات چۆن بووە، بیخەینەوەڕوو، ئایا ئەقڵ قبووڵی دەكات، ئەو شۆڕش و راپەڕینە جەماوەرییە، بە هاندانی حزبێك، یان چەند حزبێك رووی دابێت؟ بێگومان مێژووی تەواوی شۆڕش و راپەڕینەكانی مێژووی مرۆڤایەتی دەڵێن: نەخێر، شۆڕش و راپەڕینی جەماوەری لە توانای حزبی سیاسی و سەركردە سیاسییەكان گەورەترە، هەر بۆ نموونە كاتێك محەمەد بوعەزیزی لە 4ی كانوونی دووەمی 2010 لەسەر یەكێك لە شەقامەكانی تونس وەك ناڕەزاییەك بەرامبەر شكاندنی عەرەبانە دەستگێڕەكەی، ئاگری لە جەستەی خۆی بەردا، كەس مەزندەی ئەوەی نەدەكرد كە ئەم رووداوە ببێتە سەرەتای ئەوەی پێی دەگوترێت بەهاری عەرەبی، كە نەك هەر تونس، بەڵكو بەشی هەرە زۆری وڵاتانی عەرەبی بگرێتەوە، لەمەش زیاتر لەدوای ئەم خۆسووتاندنەی بوعەزیزی زیاتر لە 50 لاوی دیكەی عەرەبی لە وڵاتانی عەرەبی وەك لاساییكردنەوە، ئەوانیش خۆیان سووتاند، بەڵام ئایا بێجگە لە خۆسووتاندنەكەی بوعەزیزی، كەسی دیكەیان وەك بڵێسەی شۆڕشەكانی وڵاتانی عەرەبی ئاماژەی پێدەكرێت؟ پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە، ئایا حزبی (نەهزەی ئیسلامی) كە ئێستا حزبی دەسەڵاتداری تونسە، دەتوانێت بانگەشەی ئەوە بكات كە ئەو حزبە راپەڕینی جەماوەری لە تونسدا دەست پێكردووە؟ یان ئەگەر حزبی نەهزەی تونسی بانگەشەی ئەوە بكات كە ئەو راپەڕینی تونسی كردووە، ئایا بەمە سووكایەتی بە ئیرادەی گەلی تونسی ناكات؟ بێگومان حزبی نەهزەی تونسی كارێكی ئاقڵانەی كردووە كە ئەم بانگەشەیەی نەكردووە و پەیكەر بۆ محەمەد بوعەزیزی دروست دەكات، وەك سیمبولی راپەڕینی گەلی تونس، خۆ ئەگەر خۆی بكات بە خاوەنی راپەڕینەكە، ئەوە سووكایەتی بە ئێرادەی گەلەكەی دەكات، لەمەش زیاتر، ئەو كاتەی راپەڕینی جەماوەری لە تونس روویدا، هیچ كەسێك پێشبینی ئەوەی نەكردووە كە ئەگەر راپەڕین لە وڵاتانی عەرەبی رووبدات، یەكەم وڵات تونس دەبێت. پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە، ئایا تونس بەراورد بە وڵاتانی دیكەی عەرەبی، داهاتی خەڵكەی چەند لە وڵاتانی دیكەی عەرەبی باشتر بووە؟ بێگومان ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ پێش راپەڕینەكانی وڵاتانی عەرەبی، تونس ئەو دەوڵەتە بوو كە بە بەراورد لەگەڵ هەموو وڵاتانی عەرەبی، لە روانگەی رۆژئاواوە بەو جۆرە سەیر دەكرا كە دەبێت وڵاتانی دیكەی عەرەبی لاسایی بكەنەوە، بەڵام یەكەم وڵاتیش بوو دوای خۆسووتاندنەكەی بوعەزیزی راپەڕینی جەماوەری تێدا دروست بوو، یەكەم وڵاتیش بوو كە رژێمەكەی رووخێنرا، پاشان وڵاتانی دیكەی عەرەبیشی گرتەوە.
سەبارەت بە راپەڕینی گەلی كوردستانیش لە ساڵی 1991، لەگەڵ ئەوەی رۆژی 5ی ئادار كە رۆژی راپەڕینی خەڵكی رانیەی قارەمانە و بە فەرمی لەلایەن حكومەتی كوردستانەوە وەك رۆژی چەخماخەی راپەڕینی گەلی كوردستان لە قەڵەم دەدرێت، بەڵام هەتا ئێستاش قسە لەسەر ئەوە دەكرێت كە رۆژی 4ی ئادار چەخماخەی راپەڕین لە ئۆردوگایەكی زۆرەملێی خەڵكی شاری قەڵادزێ لە قەزای خەباتی سەر بە پارێزگای هەولێر دەستی پێكردووە. لەبەرامبەر ئەم رووداوەدا، ئایا ئەرشیفی دیكۆمێنتەكانی بەرەی كوردستانی، یان تەواوی حزبە سیاسییەكانی ناو بەرەی كوردستانی، دەتوانن تەنیا یەك دیكۆمێنت بۆ مێژوو بخەنەڕوو و بە نەوەكانی ئێستا و ئایندە بڵێن، فەرموون ئەمە بەڵگە، ئێمە بڕیارمانداوە لە 4 یان 5ی ئاداری 1991 خەڵكی كوردستان راپەڕێت؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا جێگەی خۆیەتی ئەو قسەیەی پێشمەرگەی دێرین سەید كاكە دووبارە بكەینەوە كە ئەمساڵ بە بۆنەی یادەكانی راپەڕینەوە بڵاوبووەوە كە دەڵێت: «...- نوێنەرێكی ناردبوو بە دووماندا، كە چووم سەیر ئەكەم لەگەڵ جەماعەتی قەرارگای رەمەزان لە كۆبوونەوەدایە! سەیری كردم و گوتی: شانە چەكدارەكانمان حازرن بۆ راپەڕین و هێزەكانمان لە فڵانە بەرزاییەوە دەچنە خوارەوە! ئەمنیش گوتم: خودا عافوت بكا، ئەتۆ ئاگات لە دونیا نییە؟
وتی: بۆ؟ چی بووە كاك سەید؟
گۆتم: ماڵت خراپ نەبێت، راپەڕین دەستی پێكردووە و وا رانیە خەڵاس بوو، سەروچاوە و چواقوڕنە و لە هەموو جێگەكان جەیشی سەدام لە تەسلیمبوونن، ئیتر شانەی چی و چوونە خوارەوەی چی؟
گۆتی: چۆن؟ ئەمە كێ كردی؟
گۆتم: بابی من خەڵك و عەسكەری فیرار هەر هەموویان بەیەكەوە هێرشیان بۆ سەر مۆڵگەكانی بەعس دەستپێكردووە.»




گێڕانەوەی ئەم قسەیەی پێشمەرگەی دێرین (سەید كاكە) بۆ ئەوە نییە كە بڵێین هێزەكانی بەرەی كوردستانی رۆڵیان لە پشتگیریی راپەڕینی جەماوەریی بەهاری 1991ی خەڵكی كوردستان نەبووە، بەپێچەوانەوە، رۆڵی بەرەی كوردستانی لە پشتگیریی جەماوەر و درێژەدان بە راپەڕینەكە هەتا كەركووكی دڵی كوردستانیش كە لە 21ی ئاداری 1991 ئازادكرا، زۆر گرنگە، بەڵام چەخماخەی راپەڕین كە لە ئیرادەی گەلی كوردستان و پشتیوانیی پەروەردگارەوە سەرچاوە دەگرێت، دەبێت وەك خۆی باس بكرێت و هیچ كەس و لایەنێك خۆی نەكات بە خاوەنی ئەو ئیرادە لە بن نەهاتووە، لەبەر ئەوەی جیا لەوەی هیچ حزب و سەركردەیەك ئەو توانایەی نەبووە رۆژ و ساتی بڵێسەی شۆڕش و راپەڕین دیاری بكات، لەهەمانكاتدا هەر لایەن و كەسێك خۆی بكاتە خاوەنی راپەڕین، بێجگە لەوەی سووكایەتی بە ئیرادەی گەلەكەی دەكات، خۆیشی وەك لایەنێكی بێ متمانە لە مێژوودا تۆمار دەكات.



ئەوكاتەی چەخماخەی راپەڕین دەستی پێكرد
بەشی زۆری چیاكانمان داگیركرابوو. كوردستانیش ئۆردوگایەكی زۆرەملێی گەورە بوو



لەدوای كیمیاباران و پرۆسە بەدناوەكانی ئەنفال لە دژی تەواوی ناوچەكانی كوردستان هەر لە (زاخۆوە تا خانەقین)، لەماوەی ساڵانی 1988- تا ئاداری 1991، تەنیا یەك رووبەڕووبوونەوەی گەورە لەنێوان هێزی پێشمەرگەی كوردستان و جاش و سوپای عێراق روویداوە، ئەویش (داستانی خواكورك)ە بە فەرماندەیی پێشمەرگە مسعود بارزانی و لە 19ی تەموزی 1988 دەستی پیكردووە و ماوەی 45 رۆژ بەردەوام بووە، ئەو شوێنەشی ئەم داستانەی لێ تۆمار كراوە، دەكەوێتە سێ گۆشەی سنووری نێوان (عێراق – ئێران – توركیا)، ئەم ناوچەیەش بێجگە لەوەی ناوچەیەكی سەختی شاخاوییە، لە هەمانكاتدا نزیكەی 120-150 كیلۆمەتر لە سەنتەری پارێزگای هەولێرەوە دوورە.
ئاماژەكردنمان بۆ داستانی (خواكورك) بۆ پێداهەڵدان بەو داستانە بێ وێنەیە نییە، بەڵكو بۆ ئەوەیە نەوەی ئێستا بزانن كە لەدوای ئەنفال و كیمیاباران و شەڕی 8ساڵەی نێوان (عێراق – ئێران)، سوپای عێراق دەستی بەتاڵ بووبوو، تەواوی ناوچەكانی كوردستانی باشووری داگیركردبوو، تەنانەت هێرشیشی كردە سەر چیای خواكورك كە دوایین خاڵی سنووری نێوان ( عێراق و ئێران و توركیا)یە، كە هێرشیشی كردە سەر چیای خواكورك، دەیزانی هێزی پێشمەرگە لەو سێگۆشە سنوورییە بوونیان هەیە، بۆ ئەوەی بوو كە لەسەر سنووریش هێزی پێشمەرگە ئاودیو بكات. دیارە لە پارێزگای سلێمانیش، لەو دیوی شەقامی شەست مەتری كە ئێستا پێی دەڵێن (بازنەی مەلیك مەحمود) تا دەگاتە سنووری ئێران هەر هەمووی ناوچەی موحەرەمە بووە و كەس نەیدەتوانی بچێتە ئەو شوێنانە، تەنانەت مەفرەزەكانی پێشمەرگەش زۆر بە نهێنی لەو ناوچانە دەمانەوە، سەبارەت بە پارێزگای دهۆكیش، لەوێش بێجگە لە سەنتەری شاری دهۆك و قەزای زاخۆ، ئەوی دیكەی ناوچەی موحەرەمە بووە و دانیشتووانەكەی ئەنفال كرابوون.


لەناو ئەم واقیعە تاڵەدا، كە تەواوی كوردستانی باشوور لە ئۆردوگایەكی زۆرەملێ دەچوو كە هەر چوار دەوری بە جاش و سوپا و دەزگاكانی ئەمن و ئیستخباراتی رژێمی بەعس تەنرابوو، چیاكانی كوردستان تا سەر سنوورەكان هەمووی بە رەبایەی جاش و سوپا داگیركرابوون، لەمەش خراپتر، رژێمی بەعس لەدوای ساڵی 1988 ەوە بەشێوەیەكی هێندە دڕندانە مامەڵەی لەگەڵ شارەكانی (سلێمانی و هەولێر و دهۆك) كردبوو، لە هەر شوێنێكی ئەو سێ شارە تەقەیەك كرابێت، تەواوی ئەو شوێنانەی بە شۆڤل تەخت دەكرد و بۆ ماوەی مانگێك تا دوو مانگ هاتوچۆی لێ قەدەغەكرد، بەڵام كە لە رۆژی 4ی ئادار لە ئۆردوگای زۆرەملێی خەبات چەخماخەی راپەڕین دەستی پێكرد و لە بەرەبەیانی 5ی ئاداریش لە دەروازەی راپەڕینەوە، راپەڕین قۆناخی سەركەوتنە یەك لەدوایەكانی دەستی پێكرد و لەماوەی دوو رۆژدا گەیشتە شاری سلێمانی و لە 7ی ئاداری 1991 شاری سلێمانی ئازاد كرا، ئیدی بە ئازادكردنی سلێمانی، ئازادكردنی هەولێر و دوای ئەویش دهۆك و ئازادكردنی كەركووك، نەورۆزی 1991 بووە جەژنی سەركەوتنی راپەڕین و لەگەڵ جەژنی نەتەوەیی نەورۆز ئاوێتە بوو.
گێڕانەوەی بارودۆخی ساتەوەختی راپەڕین وەك ئەو واقیعەی لە ئاداری 1991 بوونی هەبووە، ئیرادەی پۆڵایین و لەبن نەهاتووی گەلی كوردستان بەرجەستە دەكاتەوە، ئەمەش بەو مانایەی گەلی كوردستان بەبێ ئەوەی چیاكان دۆستی بن، بەبێ ئەوەی پەیوەندییەكی راستەوخۆی لەگەڵ هێزی پێشمەرگەی كوردستان هەبێت، بۆ ئەوەی لەكاتێكدا ئەگەر راپەڕین شكستی هێنا، پەنای بۆ بەرێت، توانی لە ساتەوەختی خۆیدا راپەڕێت و تەواوی كوردستان بە كەركوكیشەوە ئازاد بكات. ئەمەش راستییەكە هەر كەس نكۆڵی لە ئیرادەی گەلەكەی بكات و بە مۆركی حزبی دایبپۆشێت، ئەوا بێجگە لەوەی خۆی شەرمەزاری مێژووی نەتەوەكەی دەكات، لە هەمانكاتدا دەبێت وەڵامێكیشی بۆ كۆڕەوە میلیۆنییەكەی دوای شكستی راپەڕینیش پێ بێت.
ساڵانە كە ساڵیادی راپەڕین دەكەینەوە، لایەنی سیاسی هەیە لە كوردستاندا كە راپەڕینی خەڵكی كوردستان وەك دەسكەوتێكی حزبی بە خەڵكی كوردستان دەفرۆشێتەوە و لافی ئەوە لێدەدا كە ئەو حزبە رێكخەر و ئەندازیاری راپەڕینی خەڵكی كوردستان بووە. پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە، گریمان ئەو حزبە رێكخەر و ئەندازیاری راپەڕینی خەڵكی كوردستان بووە، بەڵام ئایا هەر ئەو حزبە دەتوانێت بڵێت، من رێكخەر و ئەندازیاری كۆڕەوی خەڵكی كوردستان بووم؟ لایەنێكی دیكەی گرنگ ئەوەیە كە ئەگەر حزبێكی سیاسی ئەو توانایەی هەبێت كە هەموو خەڵكی كوردستان بۆ راپەڕینی سەرتاسەری هانبدات و راپەڕینیش سەركەوتنی بەدەست هێنابێت، ئایا بۆچی كە سوپای عێراق گەڕایەوە، نەیتوانی ببێتە هەمان رێكخەر و ئەندازیار و تەواوی تواناكانی گەلی كوردستان رێكبخات و رێگە نەدات سوپاكەی بەعس بگەڕێتەوە؟ بۆیە ئەو ئیرادەیەی راپەڕینی كرد، هەمان ئیرادە بڕیاری كۆڕەویشی دا. پرسیاریی گرنگ لێرەدا ئەوەیە: ئایا جیاوازیی نێوان ئەو ئیرادەیەی راپەڕینی كرد و ئەو ئیرادەیەی بڕیاری كۆڕەوی دا، چییە؟ ئایا چۆن خەڵكی كوردستان لە زاخۆ تا خانەقین بە جیاوازی ئایین و نەتەوەوە بە یەكدەنگی بڕیاریاندا رەو بكەن و وڵات بۆ داگیركەر بەجێبهێڵن؟ ئەمە لەكاتێكدا هەموو خەڵكی كوردستان دەیانزانی تەواوی ناوچەكانی كوردستان لە دەرەوەی شارەكان هەتا سنوور كاول كراوە و ژیانی تێدا نییە، بەڵام خەڵكی كوردستان بڕیاریان دابوو «یان مردن یان ئازادی» هەڵبژێرن.
لە كۆڕەوەكەی بەهاری 1991 لە دوو شوێنی جیاواز، هێزی پێشمەرگەی كوردستان رووبەڕووی دوژمن بووەوە، یەكەمیان لە ئەزمەر و ئەوی دیكەیان لە دەربەندی كۆڕێ، ئەم دوو رووبەڕووبوونەوەیە، دوو داستانی زۆر قارەمانانە بوون و بە خوێنی چەندین پێشمەرگەی قارەمان تۆمار كران، ئەم دوو داستانە وەك مێژووی مقاوەمەت و بەرگری دژی داگیركارانی كوردستان گرنگن و جێگای شانازین، بەڵام پرسار لێرەدا ئەوەیە، ئەم دوو داستانە توانییان شاڵاوی كۆڕەو رابگرن، ئایا ئەم دوو داستانە توانییان رەوتی رووداوەكان پێچەوانە بكەنەوە و رای گشتی نێودەوڵەتی بەرامبەر دۆزی راوەی گەلی كوردستان بگۆڕن، بێگومان نەخێر، بەڵكو ئەوەی توانی رای گشتی كۆمەڵگەی نیودەوڵەتی بگۆڕێت، زومی ئەو كامێرانە بوو كە رۆژنامەنووسانی جیهانی پیشانی هەموو جیهانیان دا، گەلێك بە كۆمەڵ نیشتمانەكەی خۆی لە ترسی داگیركاری وڵاتەكەی بەجێدەهیڵێت و مردن هەڵدەبژێرێت، ئەم كۆدەنگییەی كۆڕە و پیشاندانی ئەو ئیرادە گەورەیەی گەلی كوردستان، جیهانی ناچار كرد كە بەپەلە ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی كۆببێتەوە و بڕیاری 688ی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی پەسەند بكات و ناوچەی ئارام لەسەروو هێڵی 36 ەوە دابین بكرێت، بۆ ئەوەی گەلێك لە مەترسیی لەناوچوون رزگار بكات.
خستنەوە رووی ئەم لاپەڕانە كە زۆر جار حزبەكان بۆ بەرژەوەندیی حزبیی خۆیان، یان بۆ شەڕی دەسەڵات و دەنگ كۆكردنەوەو لە خشتەبردنی نەوەی ئێستا پەردەپۆشی دەكەن، مانای ئەوە نییە بەرەی كوردستانی، یان حزبەكانی ناو بەرەی كوردستانی رۆڵیان نەبووە، یان كاریگەرییان لەسەر خەڵكی كوردستان نەبووە، بەڵكو دەركەوتنی ئەم ئیرادە گەورەیەی خەڵكی كوردستان، بەرەنجامی ئەوەیە كە حزبە سیاسییەكانی كوردستان لە ماوەی ساڵانی كۆتایی 1986 – 1991، روویان لە ئاشتی و تەبایی و یەكڕیزی و یەكهەڵوێستی كردو پاشانیش بە ئیرادەیەكی یەكگرتووی دوور لە تێڕوانینی تەسكی حزبایەتی بەرەی كوردستانییان پێكهێنا. بەرەی كوردستانی لەگەڵ ئەوەی لە رووی لەشكرەوە، خاوەنی ئەو توانا سەربازییە نەبوو كە بتوانرێت لەگەڵ سوپای رژێمی بەعس بەراورد بكرێت، بەڵام لە رووی مەعنەوییەوە دروستكردنی بەرەی كوردستانی ئومێدێكی بۆ خەڵكی كوردستان دروست كرد، ئەمەش نەك تەنیا بۆ ئەو خەڵكەی كە لایەنگری شۆڕش بوون، بەڵكو بۆ ئەوانەشی چەند ساڵێك بوو لەبەر هەر هۆیەك بێت چەكی جاشایەتییان بۆ رژێمی بەعس لە شان كردبوو، هەر ئەو چەكدارە كوردانەشی چەكیان بۆ بەعس هەڵگرتبوو، لە راپەڕیندا توانییان ببنە پاڵپشت بۆ جەماوەری راپەڕیوی خەڵكی كوردستان و راپەڕینەكە سەربخەن.


هەوێنی یەكڕیزی و یەكهەڵوێستیی خەڵكی كوردستان لە راپەڕین و كۆڕەودا


لەوانەیە تێڕوانینی تەسكی حزبییانە كەمتر بواری دابێت، هەڵوەستەی جددی لەسەر ئەو یەكڕیزی و یەكهەڵوێستییە خۆڕسكەی خەڵكی كوردستان لە راپەڕین و كۆڕەودا بكرێت، كە ئەم لایەنە بە درێژایی مێژووی هەموو شۆڕش و راپەڕینەكانی كوردستان، رووداوێكی بێ وێنەیەو لە هیچ سەردەم قۆناخێكی شۆڕش و راپەڕینەكانی مێژووی كوردستاندا، تەواوی خەڵكی كوردستان بەجیاوازیی ئایدیۆلۆژیەتی سیاسی و نەتەوە و ئایینەوە، وەك هەردوو رووداوی (راپەڕین و كۆڕەو) یەكدەنگ و یەكهەڵوێست نەبوون.
ئەوجا لێرەوە ئەگەر لەسەر ئەم یەكڕیزی و یەكهەڵوێستییەی گەلی كوردستان ئەو پرسیارە بكەین، ئایا گەلی كوردستان گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە و هەستی بەوە كردووە چیتر نابێت چەوساوەو ژێردەست بێت، یان حزبە سیاسییەكانی كوردستان رۆڵی هۆشیاركردنەوەیان گێڕاوە و گەلی كوردستانیان گەیاندۆتە ئەو ئاستەی كە هەموو پێكەوە راپەڕن و پێكەوە بڕیاری (یان كوردستان یان نەمان) هەڵبژێرن؟ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە پێویستی بە راستگۆیی و بوێری هەیە و دەبێت رووداوە مێژووییەكان وەك دەقەكانی یاسا، بڕیار لەسەر هەقیقەتی ئەو مێژووە و راستییەكان بدەن، سەبارەت بە بڕیاری مێژوو، محەمەد ئەرەگۆن بیرمەندی فەرەنسی و بە رەگەز جەزائیری سەبارەت بە حوكم لە مێژوودا دەڵێت: «مێژوونووس دەبێت وەك دادوەر وابێت لە دادگادا، چۆن بەبێ دەقی یاسا، نە تاوان بوونی هەیە و نە سزا، ئەوا لە نووسینەوەی مێژووشدا بەبێ دەق هیچ رووداوێك بوونی نییەو دەبێت دەقەكانی مێژوو بڕیار لە رووداوەكانی ناو مێژوو بدەن.» ئەوجا ئەگەر ئەم تێڕوانینەی ئەرەگۆن بكەین بە ئاراستەیەك بۆ وەڵامی پرسیارەكەمان، ئەوا دەبێت، رووداوەكان وەك خۆیان بنووسینەوە و پاشان حوكم لەسەر راستییەكان بدەین، بەمجۆرە:
1. كاتێك لەساڵی 1980 شەڕی (عێراق – ئێران) هەڵگیرسا، زۆربەی هەرە زۆری لاوانی كوردستان شەڕی قادسیەی سەدامیان رەتكردەوە و نەچوون بۆ خزمەتی سەربازی و رایان كردو چوونەشاخیان هەڵبژارد، ئەوانەی كە شەڕی قادسیەی سەدامیان رەتكردەوە، بە هەموو مەزندەیەك لە نێوان 50-70 هەزار لاوی كوردستانی بوون، كە روویان كردبووە گوند و دێهاتەكانی كوردستان و هەمووشیان بەو ئامانجە روویان لە چیاكان و گوندو دێهاتەكان كردبوو، كە جارێكی دیكە نەگەڕێنەوە بۆ خزمەتی سەربازی و پێیان باشتر بوو ببنە پێشمەرگە و لەپێناوی كوردستان شەهید بن، نەك لە قادسیەی سەدام بكوژرێن، بەڵام ژمارەیەكی هێجگار كەمی ئەو لاوانە بوون بە پێشمەرگە و ئەوانی دیكەیان وەك راكردوو (فیرار) لە گوندەكاندا مانەوە، هەتا رژێمی بەعس لێبووردنی گشتی دەركرد و پاشان هەموویان گەڕانەوە. پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە، بۆچی ئەو بەدەیان هەزار لاوەی كوردستان نەبوونە پێشمەرگە؟ وەڵامەكەی ئەوەیە، لەبەر ئەوەی حزبە سیاسییەكانی كوردستان سەرقاڵی شەڕی خۆكوژی و براكوژی بوون، ئەو دەیان هەزار لاوە رەتیان كردەوە چەكی پێشمەرگایەتی بكەنە شان و ببن بە پێشمەرگەیەك كە برای خۆی بكوژێت، بۆیە لایان وا باشتر بوو كە خۆیان تەسلیمی بەعس بكەنەوە، نەك شەڕی براكوژی بكەن.

2. لەماوەی ساڵانی سەرەتای 1983 تا 1985 كە یەكێتی نیشتمانی كوردستان پرۆسەی دانوستاندنی لەگەڵ رژێمی بەعس دەست پێكرد، خەڵكی كوردستان بە گشتی و خەڵكی سلێمانی و دەوروبەری بەتایبەتی، پێشوازییەكی گەرمیان لە دانوستاندنی یەكێتی و بەعس كرد و ئومێدیان بەوە بوو، یەكێتی نیشتمانی كوردستان بتوانێت بە هاوشێوەی رێككەوتنی ئاداری 1970 رێككەوتنێك لەگەڵ بەعس ئیمزا بكات و سەرلەنوێ ریزەكانی خەڵكی كوردستان رێكبخاتەوە، بەڵام حزبی بەعس بەوجۆرە بۆ دانوستانەكە نەهاتە پێشەوە و زیاتر مەبەستی كات كوشتن بوو، بۆ ئەوەی ئیرادەی خەڵكی كوردستان دەستەمۆ بكات، لەمەش زیاتر كاتێك قوتابیە كوردەكانی تەواوی زانكۆكانی عێراق، مەشقی سەربازییان رەتكردەوە، بەو هێوایەی كە یەكێتی نیشتمانی كوردستان وەك لایەنێكی كوردستانی بەرگری لە قوتابیان بكات و ببێتە هۆكارێك بۆ ئەوەی ئیرادەی قوتابیانی كوردستان لە زانكۆكانی عێراقدا سەركەتوو بێت، بەڵام بەپێچەوانەوە حزبی بەعس هیچ رێزێكی بۆ دانوستاندنەكەی لەگەڵ یەكێتی دانەنا و زۆر دڕندانە خۆپیشاندان و مانگرتنی قوتابیانی كوردستانی لە زانكۆكانی عێراقدا سەركوت كرد، لەبەرامبەریشدا یەكێتی نیشتمانی لەبەرامبەر هێز و توانای رژێمی بەعسدا نەیتوانی بەرگرییەكی ئەوتۆ لە قوتابیان بكات، ئەمەش جۆرێك بێ ئومێدی لەناو قوتابیانی كوردستانی لە زانكۆكانی عێراق دروست كرد و ناچاربوون كە ملبدەن و مەشقی سەربازی بكەن.


3- دوای ئەوەی یەكێتی خۆیشی گەیشتە ئەو پەڕی نائومێدبوون لە دانوستاندنەكەی لەگەڵ رژێمی بەعس، بڕیاری دووبارە شەڕكردنی دایەوە، بەڵام ئەوەندەی رژێمی بەعس لەماوەی دانوستاندن سوودی وەرگرتبوو، یەكێتی هێندە سوودی وەرنەگرتبوو، بۆیە كاتێك یەكێتی بڕیاری شەڕكردنی دایەوە، رژێمی بەعس زۆر بێمنەتانە و دڕندانە كەوتە مامەڵەكردن لەگەڵ خەڵكی كوردستان و بە ئاشكرا و بە بەرچاوی خەڵكەوە، لاوەكانی كوردستانی لەسەر شەقامەكان گوللەباران دەكرد و پاشانیش رێگەی نەدەدا كەسوكارەكەشی پرسەی بۆ دابنێن، لەبەرامبەریشدا خەڵكی كوردستان وێڕای ئەو هەموو زوڵم و زۆر و دڕندایەتییەی بەعسی دەبینی، بەڵام لەبەر ئەوەی یەكێتی نیشتمانی لەلایەك و حزبەكانی دیكە لەلایەك بوون و پێكەوە لەیەك سەنگەردا نەبوون، خەڵك ئومێدی بە هیچ شتێك نەمابوو، رژێمی بەعسیش ئەمەی بە باش دەزانی، بۆیە بە ئارەزووی خۆی كەوتبووە سەركوتكردنی ئیرادەی خەڵكی كوردستان.
4. لە كۆتایی ساڵی 1986 پرۆسەی ئاشتبوونەوەی یەكێتی نیشتمانی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستان دەستی پێكرد و ئاكامەكەی بە رێككەوتن و ئاشتبوونەوەی پارتی و یەكێتی كۆتایی هات، ئەم رێككەوتنەی نێوان پارتی و یەكێتی جیا لەوەی بووە بناخەیەك بۆ دروستبوونی بەرەی كوردستانی، لە هەمانكاتدا رژێمی بەعسی شێتگیر كرد و بڕیاریدا لە ژێر پەردەی شەڕی عێراق – ئێراندا، نەك هەر كۆتایی بە شۆڕش و هێزی پێشمەرگەی كوردستان بهێنێت، بەڵكو خاك و گەلی كوردستانیش تەسفیە بكات، رژێمی بەعس لە ساڵانی 1987 و 1988 هەرچی لەتوانای هەبوو، بە كیمیاباران، پرۆسە بەدناوەكانی ئەنفال، كاولكردنی تەواوی ناوچەكانی دەرەوەی هەر سێ شارە گەورەكەی (سلێمانی و هەولێر و دهۆك)، هەرچی پێی كرا، كردی، بەڵام لەبەر ئەوەی حزبە سیاسییەكانی كوردستان خۆیان لە چوارچێوەی بەرەی كوردستانیدا رێكخستبوو، ستراتیژێكیان بۆ تێپەڕاندنی ئەو قۆناخە سەختە داڕشتبوو، هیوایەك لەناو دڵی هەر تاكێكی ئەم كوردستانە دروست ببوو، رۆژ لە دوای رۆژیش ئەو هیوایە گەشەی دەكرد، لەبەرامبەردا ئایدیۆلۆژیەتی حزبی و دژایەتیكردنی ئەم بەرامبەر ئەوی دی لەژێر پەردەی حزبایەتیدا بەرەو كاڵبوونەوە دەچوو، ئەمەش بەو مانایەی مۆتەكەی دژایەتی حزبایەتی و تێڕوانینی تەسكی حزبایەتی بۆ دژایەتیكردنی یەكتری لەسەر هەست و بیركردنەوەی تاكی كوردستان تا رادەیەكی باش رەویبووەوە، بۆیە ئیرادەی خەڵكی كوردستان لە دەرەوەی ئایدیۆلۆژیەتی حزبی بە شێوەیەكی سرووشتی گەڕایەوە شوێنی خۆی كە تەنیا بیر لە كوردایەتی و كوردبوون بكاتەوە، بەرهەمی ئەم كوردایەتی و كوردبوونەش لە ئیرادەی خەڵكی كوردستان بۆ راپەڕین و كۆڕەوی بەهاری 1991 رەنگی دایەوە.


ئەوجا لێرەوە ئەگەر سەیری مێژووی 15 ساڵی نێوان ساڵی 1976- 1991 بكەین، كە دەكرێت بەشی زۆری ئەم مێژووە وەك لاپەڕەیەكی مێژووی بزاڤی رزگاریخوازی كوردستان سەیر بكەین، لەبەر ئەوەی بەشی زۆری شەڕی خۆكوژی و براكوژیی نێوان حزبە سیاسییەكانی كوردستان بووە، دەبینین كە خەڵكی كوردستان نەك لەگەڵ شەڕی براكوژیی حزبە سیاسییەكان نەبووە، بەڵكو گەلێك جار سیاسەتی هەڵەی حزبە سیاسییەكان بە رادەیەك خەڵكی كوردستانی تووڕە و بێ ئومێد كردووە، كە نەك هەر وەڵامدانەوەی بۆ حزبە سیاسییەكانی كوردستان نەبووە، بەڵكو زۆڵم و زۆر و تەعەدای رژێمی بەعسی قبووڵ كردووە، بەڵام پشتگیری لە سیاسەتی هەڵەی خۆكوژیی حزبەكان نەكردووە، بەڵام كاتێك حزبە سیاسییەكان لەدوای ساڵی 1986 بەخۆیاندا چوونەوە و سەنگەری خۆكوژی و براكوژییان گۆڕی بۆ سەنگەری مقاوەمەت و بەرگری لە خاكی كوردستان، وەڵامی خەڵكی كوردستان لە راپەڕین و كۆڕەودا ئەوە بوو، باوەشی بە بەرەی كوردستانیدا كرد و دەستكەوتەكانی راپەڕین و كۆڕەوی پێشكەشی حزبەكانی بەرەی كوردستانی كرد و هەر گەلی كوردستانیش لە ئایاری ساڵی 1992 لە هەڵبژاردنێكی ئازادانەدا، دەنگ و متمانەی بە حزبەكانی ناو بەرەی كوردستانی دا، بەڵام بەداخەوە وەك پێویست رێز لە دەنگ و متمانەی خەڵكی كوردستان نەگیرا و لەبری ئەوەی وەك پاداشتێك بۆ ئیرادە و متمانە گەورەیەی خەڵكی كوردستان، ئەزموونێكی حوكمڕانیی ئەوتۆ پیادە بكرێت كە شایستەی خەڵكی كوردستان بێت، كەچی بەرژەوەندیی حزبی و شەڕی دەسەڵات، ئەزموونی فیفتی فیفتی پیشانداین و هەتا ئێستاش گەلی كوردستان باجی ئەو ئەزموونە شكستخواردووە دەدات.