نووسینی: مایكڵ نایتز و عومەر ئەل نیداوی

لە سایتی “Washington Institute for Near East Policy” بڵاو كراوەتەوە.

ئەوەی پێویستە ئەمریكا ئەنجامی بدات لەبارەی هەڵوەشاندنەوە و چەكداماڵین و دووبارە ئاوێتەكردنەوەی میلیشیاكانی عێراقەوە، بریتییە لە گرتنەبەری رێگاچارەیەكی هێمنانە كە بە باشی پلانی بۆ داڕێژدرا بێت، دەبێت ئەمریكاش بزانێت لە كوێدا مرونەت دەنوێنێت و لە كوێدا سەرسەختانە پێ دادەگرێت.
لە ئێستادا سەرەڕای ئەوەی هێرشەكانی داعش لە حەوت پارێزگا لە هەژدە پارێزگاكەی عێراقدا بەردەوامە، بەڵام حكومەتی عێراق ئەركی جڵەوكردنی میلیشیا سەرەڕۆكانی بە هێزە ئەمنییەكانی دەوڵەت سپاردووە. لەم هەفتانەی دواییدا، هێزەكانی ئۆپەراسیۆنی تایبەت ئەركی چەكداماڵینی ئەو میلیشایانەیان خرایە ئەستۆ كە لە شاری دوزخورماتوو- كە ناسەقامگیری باڵی بەسەردا كێشاوە- و بەسرەدا جموجووڵ و چالاكییان هەبوو- ئەوەش دوایین ئەڵقەی ئەو بازنەیەیە كە حكومەتە یەك لە دوای یەكەكان پیادەیان كردووە، واتە لە سەروەختی لاوازیدا پشتیان بە میلیشیاكان بەستووە، كاتێكیش بەهێز بوون هەوڵی جڵەوكردنیان داون. پرسیارەكە ئەوەیە ئایا ئەم ساتەوەختەی ئێستا كە تێیدا میلیشیاكان لە پێگەیەكی بەهێزدان، چركەساتێكی مەترسیداری بێ وێنە نییە لە سیاقێكی مێژووییدا و ئایا ئەمریكا دەتوانێت بۆ شكاندنی ئەم بازنەیە هاوكاری بەغدا بكات؟


میلیشیاكان لە رابردووی عێراقدا
بە درێژایی مێژووی عێراق چەك لە دەرەوەی دەسەڵاتی دەوڵەت بوونی هەبووە. مەلیك فەیسەڵی یەكەم لە ساڵی 1933 گلەیی ئەوەی دەكرد كە هۆزەكان 100 هەزار تفەنگیان هەیە، لە كاتێكدا حكومەت تەنیا 15 هەزار تفەنگی هەیە. بەڵام لە كۆتاییدا سامانی نەوت ئەم لاسەنگییەی پێچەوانە كردەوە، ئەگەرچی بوونی هێزەكانی پێشمەرگەی كوردستان، شیعە یاخیبووەكان- كە ئێران پشتیوانیان دەكات- و قاچاخچی خێڵەكییەكانی سەر سنووری عێراق و سووریا بەردەوام بەرهەڵستیی دەسەڵاتی دەوڵەتیان دەكرد لەسەردەمی حوكمڕانیی حزبی بەعسدا.

رژێمەكەی سەدام حوسێن وەڵامی ئاگری بە ئاگر دەدایەوە، لە رێی دروستكردنی میلیشیای عەرەبی و كوردییەوە بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەو هێزە مەحەلییانەی كە لە دەرەوەی كۆنتڕۆڵی خۆیدا بوون. لە سەردەمی شەڕی عێراق و ئێراندا، حزبی بەعس دەستیكرد بە دابەشكردنی چەك و تەقەمەنی بەسەر ئەو میلیشیایانەی دەوڵەت پاڵپشتی لێدەكردن، وەك جیش الشعبی (سوپای گەل). لە ساڵی 1991 و 2003دا كاتێك لە شەڕدا بوون لەگەڵ هاوپەیمانەكان- كە ئەمریكا سەركردایەتی دەكردن-، رژێمەكە دەستی دایە چەكداركردنی (فیداییانی سەدام) و (سوپای قودس). دەزگای ئەمنیی رژێمەكە هاوكاری میلیشیاكانی فیداكارانی كرد، بەڵام زۆر بە خێرایی گۆڕان بۆ مەترسی و هەڕەشە بەهۆی ئەو تاوانانەی ئەنجامیان دەدا، بە چەشنێك كە سوپای فەرمیی عێراق زۆر بە بێزارییەوە لێی دەڕوانین.


دوای ساڵی 2003، نۆرەی واشنتۆن هات بۆ پشتبەستن بە میلیشیاكان. ئەمە لە كاتێكدا بە گوێرەی ماددەی 9ی دەستووری 2005ی عێراق بوونی ئەم هێزانە ناشەرعی و ناڕەوایە كە دەقی ئەم ماددەیە دەڵێت «دروستكردنی میلیشیای سەربازی لە دەرەوەی چوارچێوەی هێزە چەكدارەكان قەدەغەیە.» میلیشیاكان بە دوو شێواز كاردانەوەیان هەبووە لەبەرامبەر ئەم قەدەغەكردنەدا. هەندێكیان- دیارترینیان بەتالیۆنەكانی بەدر كە ئێران پشتیوانییان دەكات- بە لێشاو چوونە نێو هێزە ئەمنییە فیدڕاڵییەكانەوە لە پرۆسەیەكدا كە ناوی لێنرا: «الدمج» (ئاوێتەكردن). لە دەرئەنجامدا، فیرقەی 5ی سوپا لە دیالە ئینتیمایەكی ئاشكرای بۆ بەدر بۆ دروست بوو. هەروەها ئەم گرووپە كەسانی خۆی خزاندە نێو وەزارەتە سەرەكییە فیدڕاڵییەكان و دەزگا هەواڵگرییەكانەوە. بە هەمان شێوە، پتر لە بیست بەتالیۆنی پێشمەرگە لە ناوچەی كوردنیشینی باكووردا بوونە «بەتالیۆنەكانی پاسەوانی هەرێم» بە گوێرەی ماددەی 121ی دەستوور، ئەمە لە كاتێكدا هەندێ لە بەتالیۆنەكانی سوپا كە لە باكووردا نیشتەجێ بوون، لە هەموو روویەكەوە پێشمەرگە بوون، تەنیا بە ناو نەبێت. ئەگەرچی میلیشیاكانی دیكە بە ئاشكرا لە دەرەوەی چوارچێوە فیدڕاڵییەكە مانەوە. لە نێو پێشمەرگەدا، دوو یەكە هەن كە ژمارەیان تا راددەیەكی گەورە یەكسانە و سەربەخۆن لە بەتالیۆنەكانی پاسەوانی هەرێم كە بە فەرمی ئیعتراف بەمەی دواییان كراوە، ئەوانیش بریتین لە: یەكەی 70 ئەو یەكەیەی پەیوەستە بە یەكێتی نیشتمانی كوردستان و یەكەی 80 سەر بە پارتی دیموكراتی كوردستانە. هەردوو هێزەكە تانك و تۆپ و چەكی قورسیان هەیە كە بۆ دەوڵەتی عێراق ئاشكرا نەكراوە. لە نێو شیعەكانیشدا شوێنكەوتووەكانی موقتەدا ئەل سەدر خاوەنی میلیشیایەكی گەورەن، جیش المهدی (سوپای مەهدی)، كە لە ساڵی 2004دا دوو راپەڕینیان لە چەند پارێزگایەكدا كرد، هەروەها تۆڕێكی بەهێزی بە قاچاخبردنی نەوتیان لە بەسرە پەرە پێدا و لە كۆتاییدا دابەش بوو و «عصائب اهل الحق»ی لێ جیابۆوە كە هێزێكی پشتیوانیكراوە لەلایەن ئێرانەوە. ئەوەی پەیوەست بێت بە گرووپە سوننە یاخیبووەكانەوە، زۆرێك لەو گرووپانەش لە بنەڕەتدا باڵی چەكداری لایەنە خێڵەكییەكان و كادری رژێمی پێشوو بوون و لە دەرەوەی پرۆسەی سیاسی كار و چالاكییان ئەنجام دەدا. لەگەڵ ئەوەشدا، لە ساڵی 2007-2009 میلیشیا جۆراوجۆرەكان دوچاری شكست بوونەوە. (جیش المهدی و عصائب اهل الحق) رووبەڕووی شكستی سەربازی بوونەوە لەسەر دەستی سوپای عێراقی پشتیوانیكراو لەلایەن ئەمریكاوە، ئەویش لە چەند هەڵمەتێكی گەورەی ئەمنیدا وەك ئۆپەراسیۆنی (صولة الفرسان) لە بەسرە. بۆ تێكشكاندنی یەكەم دەركەوتنی دەوڵەتی ئیسلامی، حكومەتی عێراق قەناعەتی بە هەندێ لە یاخیبووە سوننەكان كرد بۆ ئەوەی پەیوەندی بە ئەنجومەنەكانی سەحوەوە بكەن و لە چەند یەكەیەكدا رێكیانخستن وەك «ابناء العراق» ( رۆڵەكانی عێراق). لە هەمان كاتدا یاسا بەركارەكانی عێراق رێگەیان داوە عێراقییەكان تەنیا یەك تفەنگ و یەك مەخزەن فیشەكیان لە نێو ماڵەكانی خۆیاندا هەبێت، هەروەها رێكاری توند دەركرا بۆ ئەو چەك و ئۆتۆمبێلە زرێپۆشانەی بەدەست كۆمپانیا ئەمنییە تایبەتییەكانەوە بوون. لەگەڵ ئەوەشدا حكومەت بە خێرایی جڵەوی میلیشیاكانی لە دەستدا. رۆڵەكانی عێراق هەڵوەشێنراوە و تا راددەیەكی گەورە پشتیان تێكرا، كە ئەوانیش بوونە نێچیری دەوڵەتی ئیسلامی كاتێك لە ساڵی 2011دا سەریهەڵدایەوە. لە هەمان كاتدا، هەڵگیرسانی شەڕی ناوخۆی سووریا هاوشان بە لاوازكردنی هێزە ئەمنییەكانی عێراق لە رێگەی بە سیاسیكردنی ئەو هێزانە و بڵاوبوونەوەی گەندەڵی تێیاندا كە دۆخێكیان دروستكرد، بەغدا ناچار بێت پشت بە میلیشیا شیعەكان ببەستێت وەك «عصائب اهل الحق»، سەدرییەكان و رێكخراوی بەدر و «كتائب حزب الله». لە ساڵی 2012دا خاڵی پشكنینی میلیشیاكان لە شارەكانی عێراق دەركەوتنەوە و سەركردەكانی میلیشیاكان سیاسەتێكی دەرەكی سەربەخۆیان پیادە دەكرد بە دەستتێوەردانیان لە شەڕی سووریادا.


ئایندەی میلیشیاكان لە عێراقدا



كاتێك دەزگای حەشدی شەعبی لە تەمووزی 2014داو لە نێو نووسینگەی سەرۆك وەزیراندا بە فەرمی دامەزرا، ئەوا بووە چەترێك بۆ ژمارەیەكی زۆر میلیشیا جۆراوجۆرەكان، لە نێویاندا (هێزەكانی حەشدی شەعبی) كە تا راددەیەكی گەورە هێزگەلێكی شیعەن و گرووپەكانی حەشدی عەشایەری كە زۆربەیان سوننەن، لەگەڵ حەشدی وەتەنی. لە «چوارچێوەی هێزە چەكدارەكاندا» دەزگای حەشدی شەعبی 150 هەزار میلیشيای خستۆتەسەر لیستی مووچەخۆرانی حكومەت و پێگەی یاساییشی پێداون، بەڵام لە هەمان كاتدا بە رواڵەت ملكەچی كردوون بۆ فەرماندەیی سەرۆك وەزیران و دیسپلینی سەربازی بەسەر هێزەكانیدا سەپاندووە. بە پێچەوانەوە پێشمەرگەكانی نێو بەتالیۆنەكانی پاسەوانی هەرێمی مووچەیان لەلایەن بەغداوە بۆ دەستەبەر نەكراوە، سەرەڕای ئەوەی بە ناو بەشێكن لە هێزە چەكدارەكان.
یەكێك لەو بژارانەی تاوتوێكراوە لە بەغدا بچووككردنەوەی دەزگای حەشدی شەعبییە بۆ كەمكردنەوەی بودجەكەی لە ساڵی 2019دا. (لە بودجەی ساڵی 2018دا 1.63 ملیار دۆلار بۆ ئەم دەزگایە تەرخان كراوە). بە گوێرەی ئەم پلانە، هێزەكانی سەر بە دەزگای حەشدی شەعبی هەنگاو بە هەنگاو دەكرێنە سەر گرووپی لاوەكی:


ئەو گرووپانەی ئاوێتەی هێزە چەكدارەكان دەكرێن. هەندێ لە میلیشیا چالاكەكانی دەزگای حەشدی شەعبی دەچنە نێو سوپا و بەشی پاسەوانی سنوور و پۆلیسی ئیتیحادی و هێزی پۆلیسی ناوخۆیی و هێزەكانی دیكەی دەوڵەت.
هێزی یەدەگی هەمیشەیی دەزگای حەشدی شەعبی. شەڕكەرە بە تواناكانی دیكە درێژە بە مانەوەیان دەدەن لە سایەی دەزگای حەشدی شەعبیدا، بەڵام هەوڵی ئەوە دەدرێت ببنە هێزێكی پڕۆفیشناڵی یەدەگ، كە ئەگەری ئەوە هەیە نیو دەوامیان پێبكرێت، یاخود تەنیا لە كاتی پێویستدا بەكار بهێنرێن.
میلیشیا سەربەخۆكان. ئەو میلیشیایانەی دیكەی سەر بە دەزگای حەشدی شەعبی لەسەر ئەم دەزگایە نامێنن و ناویشیان لە لیستی مووچەخۆرانی حكومەتدا دەسڕێتەوە، بەڵام رێگە بە مانەوەیان دەدرێت تا ئەو كاتەی چەكە قورسەكانیان لە بنكە دیاریكراوەكاندا دەپارێزن و دەست لە هەموو چالاكییەكی سەربازی هەڵدەگرن. ئەم میلیشایانەش رەنگە باشترین یەكە چەكدارەكانی رێكخراوی بەدر، «عصائب اهل الحق و كتائب حزب اللە» لەخۆ بگرن، كە پشتیوانی لە ئێرانەوە بەدەست دەهێنن. كە رەنگە ئەمە مایەی نیگەرانی بێت بۆ ئەمریكا. بەڵام هەرچۆنێك بێت رەنگە حكومەتی عێراقی بە چەشنی یەكە سەربەخۆكانی پێشمەرگە مامەڵەیان لەگەڵدا بكات، كە بەغدا هەوڵی جددی نادات بۆ هەڵوەشاندنەوەیان، بەڵام نە مووچەشیان بۆ دەستەبەر دەكات و نە راهێنانیان پێدەكات و نە كەلوپەلیشیان پێدەدات.



ئاكامەكانی میلیشیاكان بۆ سیاسەتی ئەمریكا

مێژوو پێمان دەڵێت كە پشتبەستنی عێراق بە میلیشیاكان دیاردەیەكە دووبارە دەبێتەوە و پرسی هەڵوەشاندنەوە و چەكداماڵین و دووبارە ئاوێتەكردنەوە تەحەددیەكی بەردەوامە. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەمجارەیان دۆخەكە بە چەشنێكی نیگەرانكەر جیاوازە، چونكە كاتێك پێشتر حكومەت پشتیوانی ئەو میلیشیایانەی دەكرد كە بە راددەیەكی گەورە هێزی دەوڵەتی عێراق بوون (ئەگەرچی نیمچە سەربەخۆش بوون)، بەڵام ئەمجارەیان هەندێ لەو هێزانە خۆیان وەك وەكیلی هێزێكی دەرەكی راگەیاندووە و پشتیوانی دارایی و ماددی و راوێژكاری لە دراوسێیەكی بەهێزەوە بەدەست دەهێنن، كە ئێرانە. لە راستیدا دەبێت چارەنووسی میلیشیاكانی عێراق لە دەستی عێراقی خاوەن سەروەریدا بێت، بەڵام لە ئێستادا گومان هەیە لەبارەی ئەوەی عێراقییەكان خۆیان بە تەنیا بڕیار بدەن لەبارەی چارەنووسی چەند گرووپێكەوە، وەك «عصائب اهل الحق و رێكخراوی بەدر و «كتائب حزب الله».
ئەمریكا وەك هاوپەیمانێكی سەرەكی و دەستەبەركاری هاوكاری و یارمەتی هەموو مافێكی هەیە بۆ ئەوەی بە ئاشكرا باس لەو فاكتەرانە بكات كە دەبنە هۆی ئاسانتركردنی هاوكاریی ئەمنی دووقۆڵی، یاخود بە پێچەوانەوە دەبنەهۆی ئەوەی درێژەدان بەو هاوكارییە دژوار بێت. لەبەر ئەوە پێویستە ئەم پرەنسیپانەی خوارەوە ببنە سەرمەشقی سیاسەتی ئەمریكا لە ئاست میلیشیاكاندا:


مامەڵەكردنی پراگماتییانە. لە رووی مێژوییەوە، واشنتۆن كاری لەگەڵ میلیشیا عێراقییەكاندا كردووە، كاتێك ئەم هاوكاریكردنە لە بەرژەوەندی ئەمریكادا بووبێت و كاتێك ئەو گرووپانەش لە ژێر فەرماندەیی و كۆنتڕۆڵی حكومەتی عێراقدا بوبێت. كاتێكیش بە گونجاوی زانیبێت، ئەوا چاوپۆشی كردووە لە بوونی چەند میلیشیایەكی گەورەی دەرەوەی دەستوور، وەك یەكە سەربەخۆكانی پێشمەرگە، بە هەمان شێوە هاوكاری كردووە لەگەڵ ئەو میلیشیایانەی تاوانبارن بە هێرشەكردنەسەر هێزەكانی ئەمریكا لە رابردوودا، ئەمە ئەگەر هاتوو وا لێكدرایەوە كە هیچ هەڕەشەیەك دروست ناكەن لە ئایندەدا، هەروەها ئەوەی لە سەروەختی هەڵمەتەكانی سەحوەدا بینیمان، بە هەمان شێوە لە سەروەختی داگیركردنەكەدا لە ساڵانی (2003-2011) و لە میانەی هەڵمەتەكاندا دژی داعش لە ساڵانی 2014-2018 كاری لەگەڵ ئەو یەكانەی سوپای عێراقدا كرد كە پڕكرابوون لە میلیشیاكان. پێویستە ئەم پێوەرانە- ملكەچبوون بۆ فەرماندەیی حكومەت و دروستنەكردنی هەڕەشە لە ئایندەدا- بەردەوام ببنە سەرمەشقی مامەڵەكردنی ئەمریكا لەگەڵ میلیشياكانی عێراقدا.


دانانی هێڵی سوور. جگە لە مرونەت و پراگماتی بوون، هێشتا ئەمریكا پێویستی بەوەیە لە سنووری چەند هێڵێكی سووردا كاربكات، كە بە باشی داڕێژدرابێتن، ئەگەرنا كارێك دەكات كە ئەوەندەی دیكە ئەو میلیشیایانە بخزێنە نێو هێزە ئەمنییەكانی عێراقەوە كە ئێران پشتیوانییان لێدەكات. چونكە بە پێچەوانەی پێشمەرگە، یان هێزەكانی سەحوەوە هەندێ لەو گرووپانەی ئێران پشتیوانیان لێدەكات، وەك «عصائب اهل الحق و كتائب حزب الله» بە ئاشكرا هەڕەشە لە ئەمریكا دەكەن لە عێراقدا. بەو پێیە پێویستە «عصائب اهل الحق» و گرووپەكانی وەك «حركە النجباء» لە پاڵ «كتائب حزب الله» بخرێنە لیستی ئەو رێكخراوانەوە كە ئەمریكا بە تیرۆریستیان دەزانێت، هەروها پێویستە سەركردەكانیشیان بخرێنەی خانەی تیرۆریستانەوە. پێویستە هەر هێرشكردنێك بۆ سەر ئەمریكا هێڵی سوور بێت- كە ببێتەهۆی ئەوەی كاردانەوەیەكی تەواوی لێبكەوێتەوە كە بژارەی هێرشكردنەسەر بەرژەوەندییەكانی سوپای پاسدارانی ئێران لە ناو عێراق و دەرەوەی عێراق لەخۆ بگرێت. هەروەها دەبێت پاراستنی تەكنەلۆجیای هەستیاری ئەمریكی یەكێكی دیكە بێت لە هێڵە سوورەكان. ئەو هەواڵانەی ئەم دواییە كە باس لەوە دەكەن 9 تانكی M1 ئەبرامزی ئەمریكا دراونەتە دەست دەزگای حەشدی شەعبی، حاڵەتێكە كە پێشێلكردنێكی زەقی مەرجەكانی ئەمریكایە.


بچووككردنەوەی هەنگاو بە هەنگاوی دەزگای حەشدی شەعبی. پێویستە ئەمریكا پشتیوانی لە هەوڵە لەسەرخۆ بەڵام جێگیرەكانی عێراق بكات بۆ هەڵوەشاندنەوە و چەكداماڵین و دووبارە ئاوێتەكردنەوە كە ئەمەیان زیاتر ئەگەری ئەوەی لێدەكرێت دەرئەنجامی هەبێت بە بەراورد بە ئەنجامدانی رووبەڕووبوونەوەی سەربازی هاوشێوەی «صولة الفرسان»ی ساڵی 2008- كە زۆری نەمابوو شكست بهێنێت، تا ئەو كاتەی ئەمریكا پشتیوانییەكی سەربازی گەورەی لێكرد- هاوپەیمانان دەتوانن تەكنەلۆژیای تۆماری بایۆمەتری بۆ عێراق دەستەبەر بكەن بۆ باشتركردنی ئیدارەدانی كاروبار و مووچەكانی دەزگای حەشدی شەعبی. لەبەرامبەر ئارامگرتن و هەوڵی بەردەوامی عێراق بۆ ئاوێتەكردنی میلیشیا دڵسۆزەكان و گۆشەگیركردنی یاخیبووەكانیان، پێویستە واشنتۆن و هاوپەیمانەكانی بەغدا دڵنیا بكەنەوە كە ئەوان پلانیان هەیە بۆ پشتیوانیكردن و یارمەتیدانی هێزەكانی عێراق لە حاڵەتی روودانی شەڕێكی گەورە لەگەڵ میلیشیاكان لە پایتەخت، یان هەر شوێنێكی دیكە.
ئاگادار بوون لە رەوشەكە. دوای كشانەوەی سەربازیی ئەمریكا لە ساڵی 2011، ئەمریكا توانایەكی زۆری لەدەستدا بۆ تێگەیشتن لەوەی لە واقیعی عێراقدا چی دەگوزەرێت. بۆ چارەسەركردنی ئەو كێشەیە، پێویستە ئەمریكا هەوڵێكی گەورەی هەواڵگری- مرۆیی و تەكنەلۆژی- بخاتەگەڕ بۆ تێگەیشتن لەوەی ئایا بە راستی میلیشیاكان سەرقاڵی چین لە بەغدا و بەسرەی دەوڵەمەند بە نەوت و لەسەر سنوورەكانی سووریا و ئێران. بەشێكی ئەم هەوڵە چاودێریكردن لەخۆدەگرێت بۆ هەر هەوڵێكی ئێرانی – یان لە رێی وەكیلەكانیەوە- بۆ دروستكردنی راڕەوێكی زەمینی لەسەر ئەو سنوورانە. هەروەها دەبێت ئەمریكا تەركیز لەسەر ئەوە بكات كە چۆن سەركردەكانی میلیشیاكان لە ساتەوەختە گرنگەكاندا بڕیاری عێراقی دادەڕێژن بە چەشنی بڕیاری پەیوەست بە رووبەڕووبوونەوەكانی ئۆكتۆبەری 2017 لەگەڵ كورددا لە كەركووك. لە كۆتاییدا، بوارێكی زۆر هەیە بۆ باشتركردنی توانای هەواڵگری عێراق بۆ ئەوەی بەدواداچوون بكات بۆ بارودۆخەكە تەكتیكییەكان لە نێویاندا كۆكردنەوەی زانیاری لەبارەی جموجووڵ و شوێنی چەكە قورسەكان، ناوەندی فەرماندەیی و كۆنتڕۆڵ، تەقەمەنی و شەڕكەرەكانی سەر بە میلیشیا سەرەكییەكان.