«پەرەپێدانی سیاسی پرۆسەیەكی سەربەخۆیەو جیاوازە لە گەشەی ئابووری و كۆمەڵایەتی، پێش ئەوەی كیانێكی سیاسی ببێتە دیموكراتی، دەبێت سیستمێكی بنەڕەتی بوونی هەبێت.»

سامۆئیل هنتنگتن – كتێبی سیستمی سیاسی لە كۆمەڵگە وەرچەرخاوەكاندا

گەورەترین كێشە و ئاستەنگ لەبەردەم پرۆسەی حوكمڕانیی كوردستاندا لەماوەی 26 ساڵی رابردوودا ئەوە نییە كە كورد نازانێت حوكمڕانی بكات، یان حكومەتی كوردستان نەیتوانیوە چوارچێوەیەكی دامەزراوەیی پتەو و چالاك بۆ حوكمڕانییەكی باش بونیاد بنێت، هەروەها كێشەو ئاستەنگی حوكمڕانی لە كوردستاندا ئەوە نییە كە حزبەكان لە حكومەت باڵادەستترن و بەرپرسەكان لە پێناوی بەرژەوەندی خۆیاندا گەندەڵی دەكەن و ماڵ و سامانی هاووڵاتیان بەفیڕۆ دەدەن، بەڵكو كێشە و ئاستەنگ و هەڵەی گەورەی پرۆسەی حوكمڕانیی كوردستان ئەوەیە كە (یەكەم پرۆسەی هەڵبژاردنی كوردستان) نەبووە هۆكارێك بۆ لەدایكبوونی سیستمێكی بنەڕەتی بۆ بونیادنانی ژێرخانی سیاسەتی حوكمڕانی لە كوردستاندا.
مەبەست لە بونیادنانی سیستمی بنەڕەتی بۆ حوكمڕانی، واتە ئەو بازنە فراوانەی دەوڵەتداری و سەروەریی یاسا و ئەو ژینگە سیاسییەی دامەزراوەكانی دەوڵەتی بە چالاكی تێدا هەڵدەسووڕێت، لەناو ئەم بازنە فراوانەدا كە سیستمی بنەڕەتی دروستی دەكات، ژینگەیەك دێتەئاراوە بۆ پەرەپێدانی سیاسی، ئەمەش بەو مانایەی دەستپێكردنی پرۆسەیەكی وەرچەرخان لە ئەقڵییەتی سیاسیی شۆڕشگێڕانەی حزبە سیاسییەكانەوە بۆ ئەقڵییەتی سیاسەتی حوكمڕانیی حزبە سیاسییەكان لەچوارچێوەی دەوڵەتدا، یاخود كیانێكی سیاسی دیفاكتۆی وەك هەرێمی كوردستانی دوای ساڵی 1992.
لە كوردستاندا هەر راستەوخۆ دوای هەڵبژاردنەكانی ساڵی 1992، بەشێوەیەكی جیاواز و پێچەوانە هەنگاو بۆ بونیادنانی یەكەمین سیستمی بنەڕەتیی حوكمڕانی كوردستان هەڵگیرا، كە ئەویش خۆی لە دامەزراندنی پەرلەمان و حكومەتی كوردستاندا بەرجەستە دەكرد.



ئەوجا لەبەر ئەوەی سیستمی بنەڕەتی بۆ حوكمڕانیی كوردستان هەر لەسەرەتاوە وەك ئەوەی پێویستە بونیاد نەنراوە، ئەوا دامەزراندنی پەرلەمان و حكومەتی كوردستان، نەبووە ئەو بازنە فراوانەی كە دەوڵەتداری و سەروەریی یاسا و هەڵسووڕاندنی چالاكانەی دامەزراوەكان پێكەوە كۆبكاتەوە، لەمەش زیاتر پەرلەمان و حكومەت، نەیانتوانی ئەو ژینگەیەش دروست بكەن كە پرۆسەی وەرچەرخان لە ئەقڵییەتی شۆڕشگێڕانەی حزبەكانەوە بۆ ئەقڵییەتی حوكمڕانی لەناو دەوڵەتدا بگۆڕێت.
هۆكاری سەرەكی كە بووە هۆی ئەوەی ئەم هەنگاوە هەڵەیە ببێتە جێگرەوەی سیستمی بنەڕەتی بۆ حوكمڕانی لە كوردستاندا، تەنیا یەك هۆكار نەبوو، بەڵكو هۆكارگەلێك لەبەرچاو گیرا، كە دەكرێت بە چەند خاڵێك ئاماژەی پێبكەین:
1- كورد بە درێژایی مێژوو هەلێكی هاوشێوەی دوای بڕیاری 688ی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بۆ دروست نەببوو كە نەوایەكی ئارامی بۆ دروست بێت و خۆی بەڕێوەبەرێت، هەر بۆیە بەڕێز مسعود بارزانی كە ئەوكات سەرۆكی بەرەی كوردستانی بوو، هەموو هەوڵی خۆی خستەگەڕ بۆ ئەوەی سەركردایەتی بەرەی كوردستانی بگەیەنێتە قەناعەت و لە كوردستاندا هەڵبژاردن بكرێت، ئامانجی بارزانی لە پێداگرتنی لەسەر ئەم پرسە بۆ ئەوە بوو كە كوردیش وەك تەواوی گەلانی ئەم جیهانە، سیستمێكی بنەڕەتی بۆ حوكمڕانیی خۆی دابڕێژێت، بارزانی ئەم سیستمە بنەڕەتییەی ناو لێنابوو: (بونیادنانی دەوڵەتی قانون لە كوردستاندا) .


2- كە بەرەی كوردستانی هەردوو یاسای ژمارە (1و2)ی بۆ هەڵبژاردنی رێبەری بزووتنەوەی رزگاریخوازی كوردستان و هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی خەڵكی كوردستان پەسەندكرد، هەڵبژاردنەكە بە سەركەوتوویی لە 19ی ئایاری 1992 بەڕێوەچوو، ئاكامی هەڵبژاردنەكەش دوای دووبارە دابەشكردنەوەی دەنگی ئەو حزبانەی رێژەی 7%ی تێنەپەڕاندبوو، بە رێژەی 51% بۆ پارتی و 49% بۆ یەكێتی یەكلا بووەوە، بەڵام یەكێتی نیشتمانی تانەی لە ئاكامی هەڵبژاردنەكە داو ئامادە نەبوو ئاكامی هەڵبژاردنەكە ئیمزا بكات، بۆیە یەكەمین پرۆسەی هەڵبژاردنی كوردستان كەوتە نێوان ئەگەری ئەوەی هەڵبژاردنەكە كاری پێنەكرێت، یان بگۆڕێت بۆ ( 50 بە 50)، لەسەر ئەم پرسە بەڕێز مسعود بارزانی وەك كاندیدی رابەری بزووتنەوەی رزگاریخوازی كوردستان و سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستانیش، كە لە هەردوو پرۆسەكەدا هەم بارزانی زۆرینەی دەنگی بەدەست هێنابوو، هەمیش پارتی دیموكراتی كوردستان، بۆ ئەوەی ئەم دەرفەتە لەدەست كوردستان نەچێت و كورد بۆ یەكەمین جار ببێتە خاوەنی سیستمێكی بنەڕەتی بۆ حوكمڕانیی خۆی، سازشی لەسەر ئاكامی هەردوو هەڵبژاردنە كردو، جیا لەوەی پەرلەمان و حكومەت لەسەر بنەمای (50 بە 50) دامەزرا، لە هەمانكاتدا پرسی هەڵبژاردنی رابەری بزووتنەوەی رزگاریخوازیی كوردستانیش گۆڕا بۆ دەستەیەك بەناو (دەستەی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان) كە بێجگە لە بارزانی و تاڵەبانی، چەند ئەندامێكی مەكتەبی سیاسیی پارتی و یەكێتیشی تێدابوو.


ئەم رێككەوتنەی پارتی و یەكێتی، بەپێی دەقی رێككەوتنەكە تەنیا بۆ ئەوەندە بوو هەتا پەرلەمان و حكومەت دەكەونە سەرپێی خۆیان و پاشان لەماوەی كەمتر لە دوو ساڵدا هەڵبژاردنێكی دیكە بكرێتەوە، بەڵام لەبەر ئەوەی پەرلەمان و حكومەتی (50بە50) بە كردەیی دوو پەرلەمان و دوو حكومەت بوو، لە چوارچێوەی سیستمی بنەڕەتی حوكمڕانیی كوردستاندا، ئەوا لە بری ئەوەی پەرلەمان و حكومەت ببنە ئەو بازنەیەی دەوڵەتداری و سەروەریی یاسا و هەڵسووڕاندنی چالاكانەی دامەزراوەكان پێكەوە كۆبكاتەوە، ئەوا حوكمڕانی (50 بە 50) بووە هۆكاری نەك هەر پرۆسەی وەرچەرخان لە ئەقڵییەتی شۆڕشگێڕانەی حزبەكانەوە بۆ ئەقڵییەتی حوكمڕانیی دەوڵەت، شكست بهێنێت، بەڵكو ژینگەیەكی هێندە نالەبار و ئاڵۆزی دروستكرد كە تیایدا لەبری ئەوەی بۆ گەیشتن بەدەسەڵات بیر لە هەڵبژاردنێكی دیكە بكرێتەوە، ئەو ژینگەیە بووە چوارچێوەیەك بۆ شەرعییەتدان بە شەڕی ناوخۆی خۆكوژی، ئەوجا لەگەڵ ئەوەی پەرلەمانی كوردستان (تەحریم و تەجریمی) شەڕەكەشی كرد، بەڵام شەڕەكە هەر روویدا و پەرلەمانی كوردستانیش پەرتەوازە كرا، ئاكامی شەڕەكەش لە ساڵی 1996 بە دووكەرتبوونی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ ( ئیدارەی هەولێر و سلێمانی) كۆتایی هات، ئەم كەرتبوونەش هەتا ساڵی 2005 درێژەی كێشا كە پاشان لە كابینەی پێنجەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان هەردوو ئیدارەكە یەكیان گرتەوە.
ئەم واقیعە هەڵەی مێژووی حوكمڕانییە لە كوردستاندا، ئەوە گرنگ نییە چ لایەنێكی سیاسی هۆكاری دروستبوونی ئەو واقیعە بووە، بەڵكو گرنگ ئەوەیە هەموو لایەنە سیاسییەكان بەگشتی و پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كورستان بەتایبەتی، خۆیان بكەن بە خاوەنی ئەم هەڵەیە و هەوڵبدرێت ئەم هەڵەیە راست بكرێتەوە، هەر بۆیە لەم ئاراستەیەوە كێشەكانی حوكمڕانی لە كوردستاندا، بە تەنیا بە ئەنجامدانی هەڵبژاردن، یان گۆڕینی حكومەتێك بە حكومەتێكی دیكە چارەسەر ناكرێت، بەڵكو پێویستە هەڵبژاردن بكرێتە میكانیزمێك بۆ لابردنی ئاستەنگەكانی بەردەم سیاسەتی حوكمڕانی لە كوردستان و داڕشتنەوەی ژێرخانێكی پتەو بۆ سیستمێكی بنەڕەتی كە پێناسەی سیاسەتی حوكمڕانی لە كوردستاندا بكاتەوە، بە واتایەكی دیكە نابێت ئامانج لە هەڵبژاردن ئەوە بێت كە كام حزب چەند كورسیی زیاتر لە پەرلەمان بەدەست هێنێت و كام حزب چەند كورسیی كەمتر بەدەست دەهێنێت، لەبەر ئەوەی ئاكامی دەنگدان كێشەكانی حوكمڕانی لە كوردستان چارەسەر ناكات و، ئەگەر میكانیزمێكی گونجاو نەدۆزرێتەوە بۆ ئەوەی ئەو هەڵەیەی ساڵی 1992 راست بكرێتەوە، ئەوا كابینە لەدوای كابینە كێشەكان ئاڵۆزتر دەبن و سیاسەتی دژە حوكمڕانی دەبێتە دەنگی بەرزی ناو فەزای گشتیی كوردستان، لەم حاڵەتەشدا وەك ئێستا بە ئاشكرا دەیبینین، لەبری ئەوەی حزبەكان ببنە فاكتەرێك بۆ بونیادنانی سیستمێكی بنەڕەتی بۆ پێناسەكردنەوەی حوكمڕانی و بەهێزكردنی حكومەتی كوردستان، خۆیان ژینگەیەكی نالەباری سیاسەتی دژە حوكمڕانیان دروستكردووە و دەیانەوێت هەر خۆیان سیستمی بنەڕەتیی حوكمڕانیی كوردستان بڕووخێنن و هەڵیبوەشێننەوە.


پارتی دیموكراتی كوردستان 26 ساڵە حزبی فەرمانڕەوایە بەڵام نەیانهێشتووە حوكمڕانی بكات


لەماوەی 26 ساڵی رابردوودا، لە هەرێمی كوردستان تەنیا چوار پرۆسەی هەڵبژاردن ئەنجام دراوەو هەشت كابینەی حكومەت پێكهێنراوە، لە هەڵبژاردنی یەكەمدا پارتی دەنگی یەكەمی هێناوە، لە هەڵبژاردنی دووەم و سێیەمدا پارتی و یەكێتی بە یەك لیست بەشدار بوون و لە هەڵبژاردنی چوارەمیشدا كە لە ئەیلوولی 2013 بەڕێوەچوو، لەگەڵ ئەوەی بە دوو لیستی جیاواز بەشدار بوون و دیسان هەر پارتی دەنگی یەكەمی هێناوە.
ئاكامی ئەم چوار هەڵبژاردنە بێجگە لە دووبارەكردنەوەی ئەزموونی هەڵەی (50 بە 50) بە ناو و شێوازی جیاواز، نەك هەر گۆڕانكاری لە سیاسەتی حوكمڕانیی كوردستان دروست نەكردووە، بەڵكو هەڵبژاردن لەدوای هەڵبژاردن ژینگەی دژە حوكمڕانی و ئاستەنگ دروستكردن بۆ پیادەكردنی حوكمڕانی بە جۆرێك بووە كە هەموو حزبە سیاسییە بەشدارەكانی حكومەت بە شەرمەوە بەیانیان لەناو حكومەت بوون و بەشێك بوون لە حوكمڕانی، پاش نێوەڕۆش دەستیان كردۆتەوە بە پیادەكردنی سیاسەتی دژە حوكمڕانی و ئاستەنگ دروستكردن بۆ ئەوەی حوكمڕانی لە كوردستاندا پەك بخرێت.
قسەكردن لەسەر سیاسەتی حوكمڕانی و جیاكردنەوەی لە سیاسەتی حزبایەتی، بۆ ئەوەیە راشكاوانە بڵێین، شێوازی پیادەكردنی سیاسەت لەلایەن حزبەكانی كوردستانەوە، هیچ بوار و پانتاییەكی بۆ سیاسەتی حوكمڕانی نەهێشتۆتەوە، هەربۆیە پارتی دیموكراتی كوردستان پێداگیری لەسەر سیاسەتی حوكمڕانی دەكات بۆ ئەوەیە خەڵكی كوردستانیش پیشانی جیهانی بدەن كە دەتوانن خۆیان بەڕێوەبەرن. كاتێك پارتی دیموكراتی كوردستان بە هەموو توانای خۆیەوە پشتگیری لە حكومەت و پەرلەمانی كوردستان دەكات و دەیەوێت بە هەر نرخێك بێت ئەم دوو دامەزراوەیە وەك سیستمی بنەڕەتیی حوكمڕانی لەكوردستاندا بمێننەوە، ئەوا لەناو گێژاوی سیاسەتی هەڵەی دژە حوكمڕانی حزبە لۆكاڵەكانی سلێمانیدا، پارتی یەكسان بووە بە حوكمڕان و ئەوەشی پشتگیری لە حكومەت و پەرلەمانی خۆی بكات، وەك پارتی دیموكراتی كوردستان مامەڵەی لەگەڵ دەكەن.
ئەو حزبە لۆكاڵانەی كە تەنیا لەسەر ئاستی سلێمانی كاریگەرییان هەیە، وەك (بزووتنەوەی گۆڕان و كۆمەڵی ئیسلامی و باڵی سلێمانی یەكگرتووی ئیسلامی و بەمدواییەش قەوارەكەی بەرهەم ساڵح) بە تەواوەتی گەیشتوونەتە ئەو قەناعەتەی كە نە دەبنە حزبی یەكەم لە هەڵبژاردنەكاندا بۆ ئەوەی ببنە حزبی فەرمانڕەوا و حوكمڕانی بكەن، نە دەشتوانن حوكمڕانی بكەن، بۆیە ئامانجیان ئەوەیە هەرچەندی بۆیان دەكرێت، رێگە نەدەن لە كوردستاندا حوكمڕانییەكی نیشتمانی هەبێت و حوكمڕانی كوردستان بكات.
ئەم حزبە لۆكاڵانە بەتایبەتی دوای ئەوەی بزووتنەوەی گۆڕان توانی یەكێتی نیشتمانی كوردستان لەت بكات، بناخەی سیاسەتی حوكمڕانی لە سلێمانی لەبەریەك هەڵوەشاندەوە، ئەوا وەك دەبینین لەماوەی كەمتر لە دوو ساڵدا دووجار پارێزگاری سلێمانی دراوەتە بزووتنەوەی گۆڕان، بەڵام ناتوانن حوكمڕانی بكەن، یان لانیكەم سیاسەتێكی حوكمڕانی بۆ بەڕێوەبردنی پارێزگای سلێمانی دابڕێژن، بە پێچەوانە، پارێزگاری یەكەمیان دوای چەند مانگێك دەستی لە كاركێشایەوە، ئەمەی دووەمیشیان كە ئێستا پارێزگاری سلێمانییە تا ئێستا هیچ هەنگاوێكی هەڵنەگرتووە كە پیشانی بدات توانای ئەوەی هەیە لە حوكمڕانییەكەی سەركەوتوو بێت، لەمەش خراپتر ژینگەیەكی ئەوتۆی دژە حوكمڕانی لە سلێمانی دروستكراوە، كە بە ئاسانی نەتوانرێت پرۆسەی حوكمڕانی لەو شارەدا راست بكرێتەوە. ئەوجا بۆ شاردنەوەی شكستی حوكمڕانی لەو شارەدا، حزبە لۆكاڵەكان ئۆباڵی هەموو شكستەكانی خۆیان دەخەنە ئەستۆی پارتی و بە سیاسەتی دژە حوكمڕانی پەردەپۆشی دەكەن.
دیارە یەكێتی نیشتمانی كوردستانیش كە بە كردەیی سەركەوتن و شكستی حوكمڕانی ئەو دەڤەرە رووی ئەو دەگرێتەوە، زۆر باش دەزانێت لەو ژینگە ئاڵۆزەی ئەو حزبانە دروستیان كردووە، بە ئاسانی بۆی راست ناكرێتەوە، بۆیە جۆرێك لە بێدەنگی و خۆگونجاندنی لەگەڵ ئەو ژینگە ئاڵۆزە هەڵبژاردووە و بە بیانووی ئەوەشی كە ژینگە و بارودۆخی ئەو ناوچەیە جیاوازە و دەبێت رەچاوی باری تایبەتی یەكێتی بكرێت، بەمەش گلەیی و گازندەكانی پارتی لە خۆی دوور خستۆتەوە.
پارتی دیموكراتی كوردستان كە لەم قۆناخەدا بۆتە پێشەنگ بۆ پاراستنی شەرعییەتی حوكمڕانی لە كوردستان و بەشی هەرە زۆری تەحەددییەكانی حكومەتی بەغدای خستۆتە سەر شانی خۆی، دەبێت ئاگاداری ئەوەش بێت كە پارێزگاریكردن لە شەرعییەتی حوكمڕانیی كوردستان و هەوڵەكانی بۆ لابردنی ئاستەنگەكانی بەردەم حوكمڕانی و گۆڕینی ئاراستەی زاڵی سیاسەتی دژە حوكمڕانی بۆ پشتگیری تەواوی خەڵكی كوردستان بۆ حوكمڕانی كوردستان، كارێك نییە بە تەنیا تێیدا سەركەوتوو بێت، دەبێت ئاگاداری ئەوە بێت، ئاراستەی زاڵی سیاسەتی دژە پارتی كە بە دژە حوكمڕانی بانگەشەی بۆ دەكرێت، بە ئاستێك شەرمی نیشتمانی هەڵماڵیوە كە ئەو حزبە لۆكاڵانە بە پشتگیری ئەو خەڵكانەی كە لەناو یەكێتی نیشتمانی-شەوە لەگەڵ ئەوان یەكدەگرنەوە، كە بۆ دژایەتی پارتی و هەڵوەشانەوەی حكومەتی كوردستان سڵ لە هیچ كار و كردەوەیەكی نانیشتمانییانە نەكەنەوە.



پارتی بۆ تێپەڕاندنی ئەم بارودۆخەی ئێستا و چارەسەركردنی كێشەكانی حوكمڕانی و هەوڵدان بۆ چارەسەكردنی كێشە سیاسی و ئابوورییەكان، پێشنیاری ئەوەی بۆ حزبەكانی كوردستان كردووە كە هەڵبژاردنی پێشوەختە ئەنجام بدرێت، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە هیچ حزبێكی سیاسی لە كوردستاندا بە دەنگ پێشنیارەكەی پارتییەوە هات بۆ ئەوەی زەمینەی هەڵبژاردن خۆش بكرێت و سندوقەكانی دەنگدان هەموو كێشە و قەیرانە سیاسی و ئابوورییەكان چارەسەر بكات؟ بێگومان واقیعی ئێستای كوردستان پێمان دەڵێت، حزبە سیاسییەكان نەك هەر بەدەنگەوەهاتنیان بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختە پیشان نەداوە، بەڵكو دۆزینەوەی بڕوبیانووە جیاوازەكانیان ئاماژەیە بۆ ئەوەی هەتا ئەگەر بارودۆخی كوردستان ئاساییش بێت و هیچ گرفتێكی نائاسایی لە كوردستان نەیەتە پێشەوە، ئەوا ئامانجیان ئەوەیە رێگە نەدەن لەدوای تەواوبوونی ماوەی درێژكراوەی پەرلەمانیش لە ئەیلوولی داهاتووش هەڵبژاردن بكرێت.
بەڵام ئەگەر گریمانەی ئەوە بكەین كە هیچ چارەیەك نییە و دەبێت لە ئەیلوولی داهاتوو هەڵبژاردن بكرێت، دیارە پارتی بەوجۆرە سەیری ئەم هەڵبژاردنە دەكات، وەك هەڵبژاردنێكی چارەنووسساز بۆ چارەسەركردنی كێشەكان، یان بە مانایەكی دیكە بۆ لابردنی ئاستەنگەكانی بەردەم حوكمڕانی لە كوردستاندا، ئەمەشی گرێداوەتە بەوەی ئەگەر پارتی نەشتوانێت زۆرینەی رەهای دەنگەكانیش بەدەست بهێنێت، ئەوا پارێزگاری بە دەنگەكانی ئێستایەوە دەكات و لەچوارچێوەی هاوپەیمانییەكی تازە حكومەت پێكدەهێنێت و بەرنامەیەك بۆ چارەسەركردنی كێشەكان دەخاتە واری كردارییەوە، بەڵام پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە، ئەگەر پارتی بە تەنیا ریژەی 1+50%ی دەنگەكان بەدەست بهێنێت، بواری ئەوەی پێدەدرێت كە خۆی حكومەت پێكبهێنێت و ئەو سیاسەتی حوكمڕانییەی دایدەڕێژێت، دەتوانێت بە سەركەوتوویی جێبەجێی بكات؟ وەڵامی ئەم پرسیارە ئەزموونی 26 ساڵەی حوكمڕانی لە كوردستان دەیداتەوە بەوەی مەحاڵە ئەو حزبە لۆكاڵانەی سلێمانی بواری ئەوە بدەن كە نەك هەر پارتی سیاسەتی حوكمڕانی خۆی پیادە بكات، بەڵكو رێگەنادەن سیاسەتێكی سەركەوتووی حوكمڕانی لە كوردستان بوونی هەبێت.
لێرەوە ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ تێگەیشتنی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بۆ چۆنیەتی چارەسەركردنی كێشەی دەسەڵات لە نێوان پارتی و یەكێتی كە لە ساڵی 1998 لەچوارچێوەی رێككەوتنی واشنتۆن ناوبژیوانیی نێوان پارتی و یەكێتی كردووە، دەبینین ئەو رێككەوتنە وەك قۆناخی یەكەم ئەوەی بە كێشە نەزانیوە لە هەرێمی كوردستان دوو ئیدارەی (هەولێر و سلێمانی) بوونی هەبێت، بەڵكو ئەوەی لە تێگەیشتنی ئەو رێككەوتنە بۆ چارەسەری كێشەی دەسەڵات لەنێوان یەكێتی و پارتی بە گرنگ زانراوە، كە ئیدارەی (هەولێر و سلێمانی) ببنە دوو بازنەی پەرەپێدانی سیاسی بۆ دروستبوونی دوو شێوازی جیاوازی سیاسەتی حوكمڕانی، بۆ ئەوەی سیاسەتی دژە حوكمڕانی كۆتایی پێبێت، ئەمەش مانای ئەوەیە رێككەوتن و پێكەوە كاركردن لە نێوان دوو سیاسەتی جیاوازی حوكمڕانی دروست دەبێت، كە ئەمەش لە چوارچێوەی رێككەوتنی ستراتیژی پارتی و یەكێتی بەدیهات، بەڵام ئەوەی هەرگیز لە نێوان سیاسەتی حوكمڕانی و سیاسەتی دژە حوكمڕانی پێكەوە كاركردن و رێككەوتن دروست نابێت، بە زۆریش دروست بكرێت، ئاكامەكەی وەك رێككەوتنی نێوان پارتی و گۆڕان دەبێت كە بۆ پێكهێنانی كابینەی هەشتەم كردیان.


رێككەوتنی ستراتیژیی نێوان پارتی و یەكێتی لەگەڵ ئەوەی لە تێكەڵكردنەوەی هەردوو ئیدارەی هەولێر و سلێمانی بە رووكەش سەركەوتوو بوو، بەڵام خاڵی لاوازی ئەو رێككەوتنەش لە گەوهەردا، هەڵوەشانەوەی ئەو دوو ئیدارەیە بوو لە چوارچێوەی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا، ئەمەش لەبەر ئەوەی چەمكی ئیدارە چەمكێكە بۆ بەڕێوەبردن و كارگێڕی، نەك ئاماژەیەكی سیاسی بۆ دابەشكردنی كوردستان، هەر بۆیە هەر لەكابینەی پێنجەمدا چەند ئیدارەیەكی دیكە وەك (ئیدارەی گەرمیان و راپەڕین و سۆران) دامەزران، بۆیە لەبری هەڵوەشانەوەی ئێدارەی (سلێمانی و هەولێر) دەبوو جۆرێك لە ئیدارەی لامەركەزی زیاتر بكرێت، هەر بۆ نموونە ئیدارەی هەولێر تەنیا ئیدارەی هەولێری بكردایە و دهۆكیش ئیدارەی خۆی هەبوایە، سلێمانیش ببوایە بە ئیدارەیەك لەگەڵ ئیدارەكانی گەرمیان و هەڵەبجە و راپەڕین، پاشان هەردوولا پارتی و یەكێتی حكومەتێكی هاوبەشیان پێكبهێنایە بۆ چاودێریكردن و بەڕێوەبردنی كۆی ئیدارەكانی كوردستان، خۆ ئەگەر ئەمە بكرایە، ئەوا بوار بۆ ئەوە دروست نەدەبوو كە خوالێخۆش بوو نەوشیروان مستەفا، لەسەر بنەمای سیاسەتی دژە حوكمڕانی كۆمپانیایەك بۆ بەرهەمهێنانی چەمكی دژە حوكمڕانی بەرهەم بهێنێت و سەرەنجامیش ئەوەی پێی كرا لە زۆنی سلێمانی و راپەڕین و گەرمیان، بە جۆرێك بووە كە بارودۆخەكەی بە جۆرێك ئاڵۆز كرد، كە نەتوانرێت باس لە سیاسەتی حوكمڕانی بكرێت.
پارتی دیموكراتی كوردستان دەمێكە خۆی ئەو راستییەی ئاشكرا كردووە كە حوكمڕانی لە كوردستاندا بە بێ یەكێتی نیشتمانی كوردستان ناكرێت و یەكێتیش گەیشتۆتە ئەو قەناعەتەی كە بەبێ پارتی حوكمڕانی لەكوردستاندا ناكرێت، لەگەڵ ئەوەی ناكرێت گەیشتنی هەردوولا بەم قەناعەتە لەیەك تای تەرازوودا بەراورد بكرێت، لەبەر ئەوەی قەناعەتی پارتی كە دەڵێت بەبێ یەكێتی حوكمڕانی كوردستان ناكرێت، ئەگەر قەناعەتی هەموو ئەندامەكانی پارتیش نەبێت، ئەوا هەیكەلەی رێكخستنی پارتی بەو جۆرەیە دەبێت هەموو ئەندامانی پێوەی پابەند بن و پێوەی پابەندیش دەبن، بەڵام هەیكەلەی رێكخستنی یەكێتی پێشتریش بەو جۆرە بووە كە مەرج نییە ئەو قەناعەتەی مەكتەبی سیاسیی یەكێتی هەیەتی، رەنگدانەوەی قەناعەتی هەموو سەركردایەتی و ئەندامانی یەكێتی نیشتمانی كوردستان بێت، بۆیە ئەمە گرنگە و دەبێت یەكێتی بزانێت چۆن مامەڵە لەگەڵ قەناعەتەكەی پارتی دەكات و پارتیش دەبێت بزانێت چۆن مامەڵە لەگەڵ قەناعەتەكەی مەكتەبی سیاسیی یەكێتی دەكات.

ئەوەی بۆ پارتی گرنگە لەم هەڵبژادنە بەدەستی بهێنێت، لابردنی ئاستەنگەكانی بەردەم حوكمڕانی كوردستانە، ئەوجا لەمەش گرنگتر دەستنیشانكردنی ئەو میكانیزمەیە كە ئەو ئاستەنگانەی پێ لادەبرێت، بێگومان ئەو ئاستەنگانەش بەوە لادەبرێن كە پارتی و یەكێتی پێكەوە لەسەر نەخشەڕێگەیەك رێكبكەون كە ئیدارەی شارەكانی كوردستان لەسەر بنەمای پشتگیری بۆ حوكمڕان و هەڵەتەكاندنی سیاسەتی دژە حوكمڕانی دووبارە پێناسە بكەنەوە، ئەوجا ئەگەر دوای هەڵبژاردن بڕیاریان دا پێكەوە حكومەت دروست بكەن و مەبەستیان بوو لایەنەكانی دیكەش بەشداری پێبكەن، ئەوا دەبێت حكومەتی داهاتوو لەسەر ئەو بنەمایە پێكبهێنرێتەوە كە ببێتە چاودێر و حەكەم بەسەر كۆی بەڕێوەبردنی حوكمڕانی لەشارەكانی كوردستاندا، لەم حاڵەتەشدا كە زۆنگاوی پۆخڵی دژە حوكمڕانی بە سیاسەتی پشتگیری بۆ حوكمڕانی پڕدەكرێتەوە، ئەوا پارتی دەتوانێت نموونەی حوكمڕانیی خۆی پیشانی حكومەتی كوردستان بدات، یەكێتیش دەتوانێت نموونەی حوكمڕانی خۆی پیشانی حكومەتی كوردستان بدات، هەردوو نموونەكەش لەبەر ئەوەی دوو شێوازی سیاسەتی حوكمڕانین، سەرەنجام سیاسەتی حوكمڕانی حكومەتی هەرێمی كوردستان پتەوتر دەكات.


حزبی سیاسیی نابەرپرسیار و بەرهەمهێنانی سیاسەتی دژە حوكمڕانی
ئەگەر بۆ هەموو نەتەوەكانی جیهان پێناسەی چەمكی حوكمڕانی بریتی بێت لە هەڵسووڕاندنی كاروبارەكانی دەوڵەت و چارەسەركردنی كێشەكانی هاووڵاتیان و سەرخستنی پرۆسەی پەرەپێدان، ئەوا بۆ ئێمەی كوردستانی كە خاوەنی دەوڵەت نین، چەمكی حوكمڕانی بۆ كوردستان واتە وجودی نەتەوەیەك، ئەگەر خوانەخواستە ئەو حوكمڕانییە شكستی هێنا، ئەوا وجودی نەتەوەیەك دەكەوێتە مەترسییەوە، هەروەك چۆن لەدوای كارەساتی 16ی ئۆكتۆبەرەوە هەموو هەوڵی حكومەتی بەغدا بۆ ئەوەیە شەرعییەتی حوكمڕانیی كوردستان بخاتە ژێر پرسیارەوە بۆ ئەوەی ببێتە بیانوویەك كوردستانی پێ داگیربكاتەوە، هەر بۆیە كە جەخت لەسەر بونیادنانی ژێرخانێكی پتەو بۆ سیاسەتی حوكمڕانی و پشتگیریی حوكمڕانیی كوردستان دەكەینەوە، پرسەكە لەوە فرانترەوە و باس لە بونیادنانی ژێرخانێك بۆ بونیادنانی نەتەوەیەك دەكەین، كە شێوازی حوكمڕانییەكەی دەبێتە ناسنامەیەك بۆ وجودی سیاسی لە جیهاندا.
كێشەی سەرەكیی هەموو سیستمێكی حوكمڕانی لە جیهاندا، كێشەی حزبی سیاسیی نابەرپرسیارە، ئەمەش واتە لە ئاستی شكۆی نەتەوە و دەوڵەتدا خۆی بە بەرپرسیار نازانێت و بێجگە لە دروستكردنی ژینگەیەكی ئاڵۆز بۆ تێكدانی شیرازەی كۆمەڵگە بیر لە شتێكی دیكە ناكاتەوە، لەسەرانسەری جیهاندا ئەو حزبانەی هەست بەو بەرپرسیاریەتییانە ناكەن، نەك هەر بڕوایان بە سیستمی دیموكراتی نییە، بەڵكو بڕوایان بە هیچ دامەزراوەیەكی دەوڵەتیش نییە، بەڵام هەموویان یاساكان و دامەزراوەكانی دەوڵەت بەكاردەهێنن وەك چەكێك بۆ بەدیهێنانی ئامانجە سیاسییە پۆخڵەكانی خۆیان، هەر بۆ نموونە، بزووتنەوەی گۆڕان كە بە حیساب حكومەتی هەرێمی كوردستان بە شەرعی نازانێت و مەرجی سەرەكی بۆ مانەوەی لە حكومەت ئەوە بوو كە ئەم حكومەتە هەڵبوەشێتەوە و حكومەتی رزگاریی نیشتمانی پێكبهێنرێت، كەچی هەفتەی رابردوو پەرلەمانتارەكانیان بایكۆتی دانیشتنەكەی پەرلەمانی كوردستانیان كرد لەسەر ئەوەی سەرۆكایەتی پەرلەمان دانیشتنەكەی نەكردووە بە عەفرین و نەیهێشتووە حكومەتی هەرێم پابەند بكەن بەچەند مەرجێكەوە بەرامبەر بە عەفرین، سەیر و سەمەرەی حزبی نابەرپرسیار ئەوەیە قسە و هەڵوێستەكانی یەكناگرنەوە، ئەمە ئێستا بە واقیعی لە كوردستاندا بوونی هەیە.

لایەنێكی دیكە كە حزبی نابەرپرسیار دەیكاتە هەوێنی سیاسەتە پۆخڵەكەی، باسكردنی گەندەڵی و نادادپەروەری و نایەكسانییە، بەڵام پرسیاری سەرەكی لەبەر رۆشنایی ئەزموونە سەركەوتووەكانی حوكمڕانیی هەموو جیهان ئەوەیە، ئایا ئەو وڵاتانە كامانەن كە دیاردەی گەندەڵی و نادادپەروەری و نایەكسانی تیا بەربڵاوە؟ وەڵامی ئەم پرسیارە ئەزموونی پراكتیكی حوكمڕانیی سەركەوتوو دەیداتەوە، كە تەنیا لەو وڵاتانە گەندەڵی و نادادپەروەری و نایەكسانی هەیە، كە حزبی نابەرپرسیاری تێدا زۆرە و سیاسەتی پۆخڵی دژە حوكمڕانی بەرهەم دەهێنێن، ئەم وەڵامە چۆن بۆ وڵاتێكی وەك پیرۆی هەژار لە ئەمریكای لاتینی راستە، بۆ ئەمریكای سەردەمی ئیدارەی ئۆباما و فەرەنسای كۆماری چوارەم و توركیای پێش ساڵی 2002ش راستە، هەروەها لەو وڵاتانەی حزبی نابەرپرسیار بوونی نییە، یان بوونیان هەیە و لەچوارچێوەی یاسا لغاوكراون، ئەوا دەبینین ئەگەر وڵاتەكەشیان وڵاتی دوای شەڕ و خاوەنی هیچ سەرچاوەیەكی سروشتییش نەبێت، ئەوا ئێستا لە رێزی وڵاتە پێشكەوتووەكانی جیهانن و نموونەیەكی جیاوازی حوكمڕانیی ئەوتۆیان داهێناوە، كە وەك تۆنی بلێری سەرۆك وەزیرانی پێشووی بەریتانیا دەڵێت، سنگافورە سیستمێكی حوكمڕانی سەركەوتووی ئەوتۆی داهێناوە كە ئێمە لە رۆژئاوا ناچارین سوودی لێوەربگرین.
حزبی نابەرپرسیار هەر ئایدیۆلۆژیەتێكی هەبێت (چەپ، راست، ئیسلامی، كریستیان و...هتد)، هیچ شوێنێك بە نیشتمانی خۆی نازانێت كە شانازی پێوە بكات، هەر بۆ نموونە حزبە سەلەفییەكانی لیبیا، لیبیا بە نیشتمانی خۆیان نازانن، بۆیە كاولی دەكەن، ئیخوانەكانی میسر، میسر بە نیشتمانی خۆیان نازانن بۆیە پەیمانگای ئۆپێراو بالیەیان دەتەقاندەوە و بەنیازبوون ئەهرامەكانیش هەمان چارەنووسیان هەبێت، حەرەكەی مقاوەمەی ئیسلامی (حەماس لە فەڵەستین)، فەڵەستین بە نیشتمانی خۆی نازانێت و ئامانجیشی دامەزراندنی دەوڵەتی فەلەستین نییە، هەردوو حزبی كۆماری و دیموكراتی ئەمریكا لەدوای رووخانی دیواری بەرلینەوە هەتا سەرەتای 2017، ئەمریكایان بە نیشتمانی خۆیان نەدەزانی، ئەمە ببووە هۆكاری ئەوەی كە هاووڵاتیانی ئەمریكاش ئەمریكا بە وڵاتی خۆیان نەزانن و گاڵتە بە شكۆی وڵاتی خۆیان بكەن، تەنانەت ساموئیل هنتنگتۆن لە 2005 كتێبێكی بە ناونیشانی (ئێمە كێین؟.... Who are we?) بڵاوكردەوە، لەم كتێبەدا هەوڵدەدات ئەمریكییەكان بە هۆش خۆیان بێنێتەوە و پێیان دەڵێت: (ئایا دەزانن ئاڵای ئەمریكاتان فەرامۆش كردبوو، كارەساتی 11ی سیپتەمبەر بە بیری هێنانەوە؟) لەمەش خراپتر لە 2008 كار گەیشتە ئەوەی خەڵك بچێت وۆڵ سترید بسووتێنێت.
دیاردەیەكی دیكەی حزبی نابەرپرسیار لەبەرهەمهێنانی سیاسەتی پۆخڵ، داهێنانی شێوازێكی تایبەتیی قسەكردنە كە بێجگە لە ئەندامانی حزبە نابەرپرسیارەكە كەسی دیكە تێی ناگا، فرانسیس فۆكۆیاما سەبارەت بەم دیاردەیە ئاماژە بەوە دەكات، پاش ئەوەی بەریتانیا لە هەردوو دورگەی سلێمان و گینیا لە ئۆقیانووسی ئارام كشایەوە، هەوڵیدا نموونەی دیموكراتیەتی بەریتانیا لەو دوو دورگەیە دووبارە بكاتەوە، بەڵام لەبەر ئەوەی ئەو دوو دوورگەیە كە ژمارەی دانیشتووانیان تەنیا 5-6 ملیۆن كەسە، بەڵام 900-950 شێوە قسەكردنی جیاواز (بێگومان ئەمە نە زمانێكی سەربەخۆیە نە شێوەزارە) بوونی هەیە، هەر گرووپێكی چەند هەزار كەسی بە جۆرێك قسە دەكات، بێجگە لە خۆیان كەسی دیكە تێیان ناگات، هەروەها هەر یەك لەم چەند هەزار كەسە سەرۆكیان هەیە، بێجگە لەو كەسە كەسی دیكە ناناسن، ئەمەش وایكرد كە هەوڵەكانی بەریتانیا بۆ بونیادنانی دیموكراتی فەشەل بهێنێت، لەم نموونەیەوە ئەگەر سەیری حزبە نابەرپرسیارەكانی كوردستان بكەین، دەبینین هەر یەكەیان بە جۆرێك قسە دەكات، بێجگە لە خۆیان كەسی دیكە تێیان ناگات، بە جۆرێك دژایەتی حوكمڕانیی وڵاتی خۆیان دەكەن، كە بەس خۆیان دەزانن بۆ چ ئامانجێك ئەمە دەكەن، بۆیە ئەگەر بەهێوای ئەوە بین لە سایەی حزبی نابەرپرسیارەوە پرۆسەی سیاسی رێكبخەینەوە و سیاسەتێكی سەركەوتووی حوكمڕانی پیادە بكەین، ئەوا بەریتانیا چەند سەركەوتوو بوو لە دورگەی گینییا و سلێمان، ئێمەش لە كوردستاندا هەر ئەوەندە سەركەوتوو دەبین.
كەواتە كۆی ئەم ئاراستەیە بەرەو ئەوەمان دەبات، كە ئەوە تەنیا وڵاتی ئێمە نییە، رووبەڕووی كێشە و نەهامەتییەكانی حزبی نابەرپرسیار بووەتەوە و خەریكە شكۆی خاك و نیشتمانمان دەكەن بە قوربانی سیاسەتی پۆخڵی خۆیان، بەڵام زۆر نەتەوەش لەم جیهانە بە سیاسەتی راست و دروست توانیویانە خۆیان لە ئافەتی ئەو حزبە نابەرپرسیارانە رزگار بكەن، (هەریەكەیان بەشێوازی تایبەتی خۆی)، بەڵام هیچ نەتەوەیەك بە یاسا و دامەزراوەكانی ناو سیستمی دیموكراتی لە حزبی نابەرپرسیار و سیاسەتی پۆخڵیان رزگاریان نەبووە و كوردستانیش ئەگەر بیەوێت، سیاسەتی دژە حوكمڕانیی ئەو حزبە نابەرپرسیارانە بگۆڕێت بۆ سیاسەتی حوكمڕانیی سەركەوتوو، ئەوا دەبێت بیر لە شێوازی تایبەتی خۆی بكاتەوە، نەك پەنا بۆ یاسا و میكانیزمی دیموكراتییانە بەرێت كە هیچ ئاكامێكی لێ نادروێتەوە.