ئەگەر سیاسەت بەشێوەیەكی گشتی وەك هونەری مومكینات پێناسە كرابێت و، مەبەستیش لەم هونەرە بەرزكردنەوەی تواناو ئیرادەی مرۆڤەكان بێت بۆ چۆنیەتی چارەسەركردنی كێشەكانی كۆمەڵگە و دابینكردنی خۆشگوزەرانی و لێبووردەیی لەنێوان گرووپ و پێكهاتە جیاوازەكانی وڵات، ئەوا شێوازی بەكارهێنانی ئەم هونەرە لە بازنەیەكدا ئەو ئەنجامە بەدیدەهێنێت كە ئەویش بازنەی ئەخلاقە، یان وەك ئەمانوئیل كانت لەدوای تەوابوونی لە رەخنەكانی (ئەقڵی پەتی و ئەقڵی پراكتیكی و خواستی بڕیاردان)، جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، سیاسەتكردن یان وڵات بەڕێوەبردن پێویستی بە دامەزراندنی ژێرخانێكی میتافیزیكی ئەخلاقی هەیە، ئەمەش بەو مانایەیە كە سیاسەت بگۆڕێت بۆ ئیرادەی خێر و توانای ئەوەی هەبێت كۆمەڵگە رێكبخات و كێشەكان چارەسەر بكات و ئاشتی بەرهەم بهێنێت و لێبووردەیی و پێكەوەژیان بێنێتە ئاراوە.
لەم چوارچێوەیەدا سیاسەت، لەبوارە جیاوازەكانی ژیانی كۆمەڵگەو دەوڵەتدا، بەچەندین شێواز لەسەر بنەمای ئەو بوارەی ئەم هونەری تێدا دەخرێتەگەڕ پۆلێن كراوە، هەر بۆ نموونە وەك: (سیاسەتی گشتی، سیاسەتی ئابووری، سیاسەتی ئاسایش، سیاسەتی حوكمڕانی، سیاسەتی دیپلۆماتی و.. هتد)، لە هەریەك لەم بوارانەشدا ئەگەر شێوازی هەڵسووڕاندنی سیاسەت لەسەر بنەمای ئاكار و پڕۆفیشناڵی ئەو بوارە بەڕێوەبچێت، ئەوا لە هەریەك لەو بوارانە هونەری سیاسەت دەبێتە ئەو هێزە میتافیزیكییەی كە دەتوانێت ئەو بوارە رێكبخات و كێشەكانی كۆمەڵگە و سەقامگیری و بازاڕ و پەیوەندیی نێوان دەوڵەتان رێكبخات.
هونەری سیاسەت و پیادەكردنی سیاسەت، پێش دروستبوونی حزبی سیاسی لە دەوڵەتی هاوچەرخدا بوونی هەبووەو وشەی سیاسەت (Politics) لە بنەڕەتدا لە وشەی پۆلتیكۆس (Politkos)ی یۆنانی كۆن وەرگیراوەو ئاماژەیە بۆ وشەی پۆلس (Polis) كە ئەمەش ئاماژەیە بۆ دەوڵەتی مەدەنی، یان دەوڵەت شاری سەردەمی یۆنانی، راشكاوانەتر سیاسەت لە بنەڕەتدا بۆ بەڕێوەبردنی هەموو بوارەكانی دەوڵەت و كۆمەڵگە بەكار هاتووە، هەر بۆیە دەركەوتنی حزبی سیاسیش بە ئامانجی پاراستن و بەرەو پێشەوەبردنی دەوڵەتی مەدەنی، لە هەناوی دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخ لەدایكبووە.
بەڵام چۆن لەبواری زانستیدا داهێنراوە زانستییەكانی بەرهەمی ئەقڵی مرۆڤ لەكایەی خێری گشتیی مرۆڤایەتی دەردەهێنرێن و بەشێوازی دیكە بۆ دژی بەرژەوەندی و خێری مرۆڤایەتی بەكار دەهێنرێنەوە، سیاسەتیش بە درێژایی مێژوو بۆ بەرژەوەندی دەوڵەتێكی گەورە، یان حزبێكی سیاسی، یان سەپاندنی ئایدیۆلۆژیەتێكی دیاركراو، لە هەموو كایەكانی خێری گشتی دەوڵەت و كۆمەڵگە دەرهاتووە و لەبری ئەوەی بە هونەری سیاسەت كێشەكانی چارەسەر بكرێن و دەوڵەت و كۆمەڵگەی پێ رێك بخرێتەوە، دەبینین سیاسەت خۆی بۆتە سەرچاوەی هەموو كێشەكان و تێكدانی رەوتی ژیانی دەوڵەت و كۆمەڵگە. ئەوجا حزبی سیاسیش، كە لە بنەڕەتدا بە ئامانجی پارێزەر و پاراستنی دەوڵەتی مەدەنی و كۆمەڵگە دامەزراوە، ئەوا هەر چۆن سیاسەت لە كایە راستەقینەكەی خۆی كە بازنەی خێری گشتییە دەردەهێنرێت و بە شێوازێكی دیكە بۆ شەڕی گشتیی كۆمەڵگە دەخرێتەوەگەڕ، بەهەمان شێوە حزبی سیاسیش بەمەبەستی تێكدان، یان سەپاندنی ئایدیۆلۆژیەتێكی دیاریكراو، بەپشتگیری هێزی دەرەكی لەو كۆمەڵگەیانە دروست دەكرێن كە هێزە گەورەكان مەبەستیانە ئیرادەی گەل و نەتەوەكانیان دەستەمۆ بكەن و داگیریان بكەن.
نموونەی حزبی سیاسی لە دەرەوەی كایەی پاراستنی دەوڵەتی مەدەنی و رێكخستنی كۆمەڵگە زۆر زۆرن، هەر بۆ نموونە: لە سەرهەڵدانی ماركسیزمەوە وەك ئایدیۆلۆژیەتێك بۆ بونیادنانی سیستمی سۆشیالیستی، لەزۆربەی وڵاتانی ئەوروپا، گرووپ و حزبی شیوعی و سۆشیالیستی دامەزرێنراون، ئەمە نەك لە پێناوی ئەوەی بە ئایدیۆلۆژیەتی ماركسیزم پارێزگاری لە دەوڵەتی مەدەنیی ئەو نەتەوانە بكرێت، بەڵكو بۆ تێكدانی دەوڵەتی مەدەنی نەتەوەیی و بونیادنانی سیستمی سۆشیالیستی بووە بۆ ئەوەی دەوڵەتی نەتەوەیی لە چوارچێوەی دیكتاتۆریەتی پڕۆلیتاریی نێونەتەوەییدا بتوێتەوە، بەڵام لەسەرەتای سەدەی بیستەم دوای ئەوەی حزبە سۆشیالیست و شیوعییەكانی ئەوروپا گەیشتنە ئەو قەناعەتەی نابێت خۆیان ببنە هۆكاری تێكدان و هەڵوەشانەوەی دەوڵەتە نەتەوەییەكانیان، هاتن ژێرخانی دیكتاتۆریەتی پڕۆلیتاریان گۆڕی بۆ دیموكراتی، ئەمەش واتە هەوڵدان بۆ سۆشیالیزم لەچوارچێوەی دەوڵەتە مەدەنی و پەرلەمانی و نەتەوەییەكانی خۆیان و بەناوی (سۆشیال دیموكرات) خۆیان لە حزبە ماركسییەكانی دیكە جیاكردەوە، بەڵام لینین نەچووە ناو گرووپی (سۆسیال ئەنتەرناسیوناڵ) و حزبی بەلشەفی ئامادەكرد بۆ بونیادنانی دیكتاتۆریەتی پڕۆلیتاری و دوای سەركەوتنی شۆڕشی ئۆكتۆبەریش لە ساڵی 1917، یەكێتی سۆڤیەتی پێشانی دامەزراند و لێرەشەوە حزبی بەلەشەفی یەكێتی سۆڤیەت بووە سپۆنسەری هەناردەكردنی لقەكانی بۆ تەواوی وڵاتانی جیهان هەر لە ژاپۆنەوە تا دەگاتە بەرازیل و هەر لە باشووری ئەفریقیاوە تا دەگاتە دەوڵەتانی باكووری ئەفریقیا. هەر لەسەر ئەم بنەمایەش ئەگەر سەیری حزبی شیوعی عێراقی بكەین كە لە سییەكانی سەدەی رابردوو دامەزرا، هەتا یەكێتی سۆڤیەت لەبەر یەك هەڵنەوەشاوە، نەیانتوانی حزبی شیوعی كوردستان دابمەزرێنن.



ئەم حاڵەتی هەناردەكردنی حزبی سیاسی لەلایەن ئایدیۆلۆژیەتێكی دیاریكراوەوە بۆ ئایدیۆلۆژیەتی ئیسلامی سیاسیش راستە، لێرەوە ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ بیستەكانی سەدەی رابردوو كە بە فەرمی خەلافەتی ئیسلامی لە توركیا هەڵوەشێندرایەوە، دەبینین ئایدیۆلۆژیەتێكی ئیسلامی سیاسی بەناوی (ئیخوان موسلیمن) دەردەكەوێت و ئامانجی خۆی لە گێڕانەوەی خەلافەتی ئیسلامی دیاری دەكات، بۆ گەیشتن بەم ئامانجە، لقەكانی خۆی هاوردەی هەموو دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامی دەكات، بە كوردستانیشەوە، كە پاشتر ئایدیۆلۆژیەتی ئیسلامی سیاسیی دیكەش وەك سەلەفی و وەهابی بە هەمان ئامانجی گێڕانەوەی خەلافەتی ئیسلامی سەریهەڵداوە و بەهەمان شێوە لقەكانی هەناردەی دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامی كراون، هەر بۆیە ئەم حزبە هاوردەكراوانە كە لەكایەی سیاسەتی گشتیی كۆمەڵگە دەكەونە پیادەكردنی سیاسەت، ئامانجیان ئەوە نییە ببنە پارێزەری هەیكەلەی كۆمەڵگە و دەوڵەتی مەدەنی ئەو نەتەوەیە، بەڵكو وەك حزبە شیوعییەكانی سەردەمی سۆڤیەتی پێشوو، كە ئامانجیان ئەوە بوو دەوڵەتی مەدەنی نەتەوەیی بڕووخێنن و دەوڵەتێكی سۆشیالیستی وەك بەشێك لە دیكتاتۆریەتی پڕۆلیتاریای جیهانی دابمەزرێنن، بەهەمان شێوە هەموو حزبە ئیسلامییە هاوردەكراوەكانی ئایدیۆلۆژیەتی ئیخوان، یان سەلەفی، یان وەهابی، ئامانجیان ئەوەیە دەوڵەتی مەدەنی و نەتەوەیی نەتەوەكانی خۆیان بڕووخێنن، دەوڵەتێكی ئیسلامی وەك بەشێك لە خەلافەتی ئیسلامی بونیاد بنێننەوە.
دیارە كۆمەڵگەی رۆژئاوای دیموكراتی، یان بلۆكی سەرمایەداری بۆ دانانی سنوورێك بۆ كەمكردنەوەی كاریگەری حزبە شیوعییە پاشكۆكانی حزبی بەلشەفی سۆڤیەت، ئەوانیش كەوتنە هەناردەكردن و پشتگیریكردنی رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی بۆ ئەوەی چەمكی حزبی سیاسی (كە ئەوان مەبەستیان حزبە شیوعی و سۆشیالیستەكان بوو) بێ مانا بكەن، لەمەشدا لەچەندین وڵاتی بلۆكی سۆشیالیستی سەركەوتنیان بەدەست هێنا و توانییان شەقام دژی دەوڵەتە شیوعی و كۆمۆنیستەكان بجووڵێنن، هەروەها لەدەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامیش، رۆژئاوا بەشێوەیەكی گشتی بۆ رێگرتن لە بڵاوبوونەوەی كۆمۆنیستی، پشتگیری حزبە ئیسلامییەكانی كرد بە ئیخوان و تەنانەت سەلفی و وەهابییەكانیشەوە.



ئەم یاریكردنە بە چەمكی حزبی سیاسی بۆ مەرام و ئامانجی ئایدیۆلۆژیەتێكی دیاریكراو، جیا لەوەی حزبی سیاسی لە هەموو جیهاندا دوچاری تەنگژەیەكی گەورە كرد، لە هەمانكاتدا چەمك و مانای سیاسەتیشی لە هونەری مومكیناتەوە گۆڕی بۆ هونەری درۆكردن و خەڵك فریودان و هەڵخەڵەتاندن، ئەم دیاردەیە زیاتر دوای رووخانی دیواری بەرلین و بانگەشە و پشتگیری رۆژئاوا بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردن بە بێ بوونی ژێرخانێكی لیبڕاڵی، بووە هۆكاری ئەوەی حزبی سیاسی دەرهاویشتەیەكی خراپتر لەناو ژینگەی كۆمەڵگەی دیموكراتی و شۆڕشی تەكنەلۆژیادا بەرهەم بهێنێت كە ئەویش دەركەوتنی دیاردەی حزبی پۆپۆلیستی بوو، ئەم دیاردەیە سنووری هەموو ئایدیۆلۆژییەكانی بڕیوە بە حزبی سیاسی لە سەرانسەری جیهانەوە كە هەڵگری (ئایدیۆلۆژیەتی چەپ بێت، یان راست، نەتەوەیی بێت، یان لایەنگری جیهانگیری بێت، حزبی ئیسلامی سیاسی شیعە بێت، یان سوننە، تەنانەت هەتا رێكخراوە تیرۆریستییەكانی قاعیدە و داعش، یان كریستیان بێت یان هەر ئایینێكی دیكە..) بەشێوەیەكی گشتی پۆپۆلیستییانە سیاسەت دەكەن، كە ئەمەش دەقاودەق چەمك و مانای سیاسەتكردن لە مانای رێكخستن و پاراستنی دەوڵەت و كۆمەڵگە دەگۆڕێت بۆ مانای گەیشتن بە دەسەڵات بە هەر شێوازێك بێت، ئەوجا ئەگەر ئەو شێوازە وەرگرتنەوەی متمانە بێت لە دامەزراوەكانی دەوڵەت، یاخود تێكدانی تەواوی دامەزراوەكانی دەوڵەتیش بێت.
ئەم پەتایە لە هەموو وڵاتانی جیهان بە دەوڵەتانی رۆژئاواشەوە بوونی هەیە و بۆتە ڤایرۆسێكی ترسناك بۆ لەبەریەك هەڵوەشانەوەی سیاسەت و دامەزراوەكانی دەوڵەت، لەوانەیە تا رادەیەك نەتەوە خاوەن دەوڵەتەكان بتوانن بە میكانیزمێك مەترسیی حزبی پۆپۆلیستی سنووردار بكەن، هەر وەك ئەمانوئیل ماكرۆن لە فەرەنسا و ئەنگێللا میركل لە ئەڵمانیا، سنوورداریان كردن، بەڵام بۆ نەتەوەیەكی بێ دەوڵەتی وەك گەلی كوردستان كە لە هەموو ئایدیۆلۆژیەتە جیاوازەكانی حزبی پۆلیستی لەناو پرۆسەی سیاسیی كوردستاندا بوونی هەیە، كاریگەرییەكەی زیاترە و بۆتە هۆكاری ئەوەی سیاسەتی حوكمڕانی لە كوردستاندا نەك هەر كار نەكات، بەڵكو سیاسەتی دژە حوكمڕانی بۆتە دیاردەی سیاسەتكردن لە كوردستاندا، ئەگەر نەتوانرێت وەرچەرخانێك دروست بكرێت كە سیاسەتی دژە حوكمڕانی بگۆڕێت بۆ سیاسەتی پشتگیری لە حوكمڕانی، ئەوا نە كێشەكانی كۆمەڵگە چارەسەر دەكرێن و نە دەشتوانین رێگە لەو پۆپۆلیستانە بگرین كە گرەو و قومار لەسەر ئێستا و ئایندەی كوردستان دەكەن.




حزب و دیاردەی پۆپۆلیستی تەنیا بە هێزی یاسا و دامەزراوەی بەهێز سنووری بۆ دادەنرێت
حزبی پۆپۆلیستی (ئەوجا هەر ئایدیۆلۆژیەتێكی هەبێت) كاتێك دێتە ناو كایەی سیاسی و پیادەی دەكات، هونەری مومكینات بۆ بەهێزكردنی توانا و ئیرادەی لێهاتووی تاكەكان بۆ خێری گشتی دەگۆڕێت بۆ هێزێكی شەڕانگێز كە مەرام و ئامانجەكەی خۆی پێ بەدیبهێنێت، ئەوجا بۆ ئەوەی هێزی شەڕانگێزی پۆپۆلیستی بەسەر ئیرادەی خێری كۆمەڵگەدا زاڵ بێت، ئەوا حزبی پۆپۆلیستی كۆكتێلێكی سیاسی لە وشە و چەمكە جیاوازەكانی ناو ئایدیۆلۆژیەتە جیاوازەكان دروست دەكات و لە ژێر دروشمی (یەكسانی، دادپەروەری، حەرام و حەڵاڵ و ئەرك و ئەخلاقی ئایینیی و مرۆڤایەتی) مانۆرێكی سیاسی بە تاكەكانی كۆمەڵگە دروست دەكات و سەرانی حزبە پۆپۆلیستییەكان لە دوورەوە و بە شێوەیەكی ئاسۆیی لە میانەی كەنەڵەكانی تەلەفزیۆن و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە، تەفسیر و تەنزیر بۆ ئەو كۆكتێلە سیاسییە دەكەن كە بۆ مەبەستی خۆیان دروستیان كردووە. لای ئەو حزبە پۆپۆلیستانە ئەوەش مەبەستیان نییە كە كێ گوێیان لێدەگرێت و كێ موناقەشەیان دەكات، بەڵكو ئامانجی سەرەكیی ئەوان ئەوەیە كەس گوێ لەكەس نەگرێت و كەس بوار بەوی دیكە نەدات موناقەشە بكرێت و بیروبۆچوون بگۆڕێتەوە و رێگەیەك بۆ چارەسەركردنی كێشەكان بدۆزرێتەوە، بەڵكو ئامانجی سەرەكیی پۆپۆلیستەكان ئەوەیە دەرگا بە رووی چارەسەری كێشەكاندا دابخرێت و كێشەكان هەر بە چارەسەرنەكراوی بمێننەوە، هەتا بۆیە و تۆنی مۆنۆڵگی درۆ و چەواشەكارییان درێژەی هەبێت.
یۆرگن هابرماس فەیلەسوفی هاوچەرخی ئەڵمانی و تەواوی مرۆڤایەتی، بۆ راستكردنەوەی دەرهاویشتە نەرێنییەكانی حزبە سیاسییەكانی ناو پرۆسەی دیموكراتی و، بۆ ئەوەی حزبی سیاسی لەژێر پەردەی دیموكراتیدا یاری بە بەهاكانی دیموكراتی نەكات، تیۆری فەزای گشتی داناوە بۆ ئەوەی دیموكراتی لیبڕاڵی ببێتە دیموكراتیەتێكی راوێژكاریكاری، گرنگترین خاڵ و كۆڵەگەی ناو ئەم تیۆرەی هابرماس بۆ كاریگەریی فەزای گشتی، بوونی (زمانێكی هاوبەشی بەرژەوەندییەكانی كۆمەڵگەیە) بۆ ئەوەی خەڵك لە روانگەی قسەكردن بە زمانی بەرژەوەندییە هاوبەشەكان، رێگە و چارەسەری گونجاو بۆ كێشەكانی خۆیان بدۆزنەوە، لە چوارچێوەی ئەم راوێژكردنەی خەڵك لە ناو فەزای گشتیدا، رایەڵەیەك لە نێوان وەزارەتەكانی حكومەت و خەڵك دروست دەبێت و بڕیارەكانی حكومەت وەڵامدەرەوەی خواست و داواكاری گشتی دەبێت، ئەوجا بۆ ئەوەی گوتاری ناو فەزای گشتی، هاوكار و یارمەتیدەر بێ بۆ راستكردنەوەی دیموكراتی و هاوئاهەنگیی بڕیارەكانی حكومەت لەگەڵ رای گشتی، مەرجێكی بنەڕەتی بۆ گوتاری فەزای گشتی داناوە بەوەی دەبێت (گوتارێكی نموونەیی) بێت، مەبەستیشی لە گوتاری نموونەیی ئەوەیە كە ئەو گوتارە توانای ئەوەی هەبێت (وشە بگۆڕێت بۆ كردار)، بەڵام ئەم گوتارە كاتێك ئەو توانایەی دەبێت كە رەچاوی چەند بنەمایەكی ئەخلاقی بكات، كە گرنگترینیان ئەوەیە دەبێت گوتاربێژ بزانێت بۆ كێ قسە دەكات و كێ گوێی لێدەگرێت، چۆن ئەویش گوێ لە بۆچوونە جیاوازەكانی خەڵكەكانی ناو فەزای گشتی دەگرێت.



ئەگەر لەسەر بنەمای ئەو چوارچێوەیەی هابرماس بۆ فەزای گشتی دایناوە، هەڵسەنگاندێك بۆ شێوازی سیاسەتكردن و گوتاری حزبە سیاسییەكانی كوردستان بكەین، ئەوا وەك ئێستا بە كردەیی لە كوردستان دەبینین، ئامانجی حزبە سیاسییەكان ئەوەیە ئەو فەزا گشتییە بكەنە هۆكارێك بۆ سیاسەتی دژە حوكمڕانی و سەرلێ تێكدانی حكومەت بۆ ئەوەی نەتوانێت بڕیار بدات، یان نەتوانێت بە هەماهەنگی و هاوكاری خەڵك بڕیارێك بدات كە بڕیارەكەی وەڵامدانەوەی خواستی خەڵكی ناو فەزای گشتی بێت. ئەوجا ئەگەر لێرەوە قووڵتر و وردتر لەسەر ئەو چوارچێوەیە هەڵوەستە بكەین كە هابرماس بۆ فەزای گشتی دایناوە و ئەو پرسیارە بورووژێنین، ئەگەر بنەما ئەخلاقییەكانی گوتاری فەزای گشتی لەلایەن حزبە پۆپۆلیستییەكانەوە پێشێل كران، یان نەهێڵدران، ئایا ئاراستەی سیاسەتی حوكمڕانی و بیركردنەوەی كۆمەڵگە بەرەو كوێ دەچێت؟ بێگومان پێش هەموو شت زمانی هاوبەشی بەرژەوەندی گشتی خەڵك بوونی نامێنێت، كەس لەكەس تێناگات و كەس گوێ بۆ ئەوی دیكە ناگرێت، بەمەش گوتاری نموونەیی ناو فەزای گشتی دەبێتە چەنەبازی و بێجگە لە ئاژاوە شتێكی دیكە بەرهەم ناهێنێت، لەمەش خراپتر، لەبەر ئەوەی لەكاتی تێكدانی فەزای گشتی بۆ فەزای تێكدان و گوێ لەیەك نەگرتن، ئەوا قسە و وتی وتی جێگەی زانیاری پێویست بۆ هاووڵاتیان دەگرێتەوە، كاتێكیش هاووڵاتی لەسەرچاوەكانی زانیاری بێبەش بوو، ئەوا ناتوانێت بەشداری پرۆسەی سیاسی لە وڵاتدا بكات، لەم حاڵەتەدا بۆ ئەوەی هاووڵاتی لەناو فەزای تێكدان و ئاژاوە بمێنێتەوە، حزبە پۆپۆلیستییەكان دەبنە سەرچاوەی قسە و قسەلۆك لەبری زانیاریدان بە هاووڵاتی و بە رێگەی هۆیەكانی راگەیاندن ئەم قسە و قسەلۆكانە دەكرێتە شمەك و بە هاووڵاتی دەفرۆشرێنەوە، ئەمەش مەترسییەكی هێجگار گەورەیە و دەبێتە هۆكاری ئەوەی پرۆسە سیاسییەكە و حوكمڕانی هیچ مانایەكی بۆ نەمێنێتەوە، بەمەش ئامانجی سەرەكیی حزبە پۆپۆلیسستەكان دێتەدی.
هابرماس بۆ سنووردانان بۆ ئەم حاڵەتە، باس لەوە دەكات، ئەگەر ساڵێك زستانەكەی سەخت بێت و خەڵك وەك پێویست نەتوانن وزە بۆ خۆگەرمكردنەوە دابین بكەن، ئەوا حكومەت ناچار دەبێت بێتە ناو كێشەكە و هاوكاری هاووڵاتیان بكات بۆ ئەوەی وزەی پێویست بۆ خۆگەرمكردنەوەیان هەبێت، بەڵام لای هابرماس سەیرە كاتێك حزبە سیاسییەكان دەبنە هۆكاری ئەوەی هاووڵاتی زانیاری پێویستیان بۆ بەشداری لە پرۆسەی سیاسی نەبێت، بەڵام حكومەت و دەسەڵات بێدەنگ بن و تەماشاچی بن، ئەمە لەكاتێكدا چەند دابینكردنی وزە بۆ سەرمای زستان بۆ هاووڵاتی گرنگە، دە هێندە دابینكردنی زانیاری بۆ بەشداریكردنی هاووڵاتی لە پرۆسەی سیاسی گرنگە، بۆیە لە حاڵەتی لەمجۆرەدا كە ژینگەیەك دروست دەبێت كە ئامانجی حزبە پۆپۆلیستییەكان ئەوەیە كە سیاسەتی حوكمڕانی پەك بخرێت و هاووڵاتی بەشداری پرۆسەی سیاسی نەكات، ئەوا هەر حكومەتێك رووبەڕووی پەتای لەمجۆرە بووە، دەبێت وەك حكومەتی ئەڵمانیا بە زەبری هێزی یاسا، ئەو جۆرە حزبانە لە پرۆسەی سیاسی رابگرێت و رێگە نەدات درێژە بە تێكدانی فەزای گشتی و پەكخستنی سیاسەتی حوكمڕانی بدەن.



لایەنێكی دیكە كە حزب و بزووتنەوە و گرووپی پۆپۆلیستی ئامانجیەتی لە سیستمی دیموكراتی بەدەستی بهێنێت، تێكدانی هاوسەنگیی سیستمە دیموكراتییەكەیە، بێگومان هاوسەنگیی سیستمی دیموكراتی بەندە بە دامەزراوەكانی حكومەت و رێزگرتن لە سەروەریی یاسا، ئەوجا پۆپۆلیستەكان بۆ ئەوەی ئەم هاوسەنگییە بشێوێنن، كاری سەرەكییان ئەوەیە شكۆ و بەهای دامەزراوەكان بشكێنن، یان سووكی بكەن، هەر بۆ نموونە، گرنگترین دامەزراوەی شەرعی هەر دەوڵەتێك، پەرلەمانە هەڵبژێردراوەكەیەتی، بەڵام حزبە پۆپۆلیستییەكانی كوردستان، بەتایبەتی (بزووتنەوەی گۆڕان و كۆمەڵی ئیسلامی و بەشێك لە پەرلەمانتارەكانی یەكگرتووی ئیسلامی) لە 19ی ئابی 2015 بە پێشێلكردنی رێككەوتنی نێوان حزبە سیاسییەكان پەرلەمانیان پەكخست، وایان كرد لەدوای 19ی ئابی 2015 پەرلەمان نەتوانێت كۆبوونەوەی ئاسایی خۆی بكات و بڕیار و یاسا دەربكات، ئەوجا بۆ ئەوەی ئەم هەڵەیە بە هەڵەیەكی دیكە چارەسەر بكەن، هەر حزبە پۆپۆلیستییەكان لەسەرەتای ئۆكتۆبەری 2015 كۆتاییان بە كۆبوونەوە پێنج قۆڵییەكان هێناو زەمینەیان بۆ هەڵكووتانە سەر بارەگای پارتی دیموكراتی كوردستان دروست كرد، لەمەش زیاتر بەنیاز بوون ئەم كارە ئاژاوەگێڕییە بە رێگەی پەرلەمان بیخەنە چوارچێوەی ئازادی رادەربڕین و خۆپیشاندانی مەدەنییانە، كە بەم رێگەیە نەیانتوانی فێڵ لەپارتی دیموكراتی كوردستان بكەن و پارتی رێگەی نەدا كە دامەزراوەكە بكرێتە سەكۆی شەرعییەتدان بە ئاژاوەگێڕی و پەردەپۆشكردنی بەناوی ئازادی رادەربڕین و دیموكراتییەوە، ئیدی بە تەواوەتی هەوڵیاندا كە تەواوی ئەزموونەكە لەبەریەك هەڵبوەشێنن. دیارە لەماوەی ئۆكتۆبەری 2015 هەتا ئۆكتۆبەری 2017 ئەو هەلەیان بۆ نەڕەخسا بە ئاشكرا بانگەشەی هەڵوەشانەوەی دامەزراوەكانی حكومەت و پەرلەمان بكەن، بەڵام لەدوای خەیانەتی 16ی ئۆكتۆبەر، بە ئاشكرا كەوتنە داواكردنی هەڵوەشانەوەی حكومەت و پەرلەمان، لەمەش خراپتر كاتێك حكومەتی كوردستان داوای هەڵبژاردنی پێشوەختەی كرد بۆ ئەوەی هەڵبژاردن بكرێت و حكومەتێكی تازە پێك بهێنرێت، ئەوا وەك بینیمان لەگەڵ ئەوەی ئامادەباشییان بۆ هەڵبژاردن نییە، كە چی لە هەمانكاتدا سەردانی بەغدا دەكەن بۆ ئەوەی بەو رێگەیە شەرعییەتی حكومەتی هەرێمی كوردستان بخەنە ژێر پرسیارەوە.



دیارە حكومەتی هەرێمی كوردستان، تەنیا حكومەت نییە كە رووبەڕووی دیاردەیەكی پۆپۆلیسیتیی لەمجۆرە دەبێتەوە، بەڵام گرنگە ئەو راستییە بزانین، كە حزبە پۆپۆلیستەكان (ئەوجا هەر ئایدیۆلۆژیەتێكیان هەبێت) بە رێگەی دیالۆگ و دانوستاندن ناتوانرێت كێشەكانیان لەگەڵدا چارەسەر بكرێت، ئەو جۆرە حزبانە نە مەبەستیانە خەڵك گوێیان بۆ بگرێت، نە مەبەستیانە گوێ لە بەرامبەرەكەیان بگرن، نە مەبەستیانە هەنگاو بۆ چارەسەركردنی كێشەكان هەڵبگرن، نە دەشیانەوێت هۆكارێكی لەبار بن بۆ دۆزینەوەی رێگەچارە بۆ كێشەكانی كۆمەڵگە و حوكمڕان، ئەوەی ئەو حزبە پۆپۆلیستانە مەبەستیانە یاریكردنە بە شكۆی دامەزراوەكانی دەوڵەت، بەكارهێنانی خەڵك و فریودانیانە بۆ ئەوەی بە كۆكتێلە سیاسییەكان مانۆڕی جۆراوجۆریان بۆ بكەن، بۆیە لەم حاڵەتەدا بۆ حكومەتی كوردستان، یان هەر حكومەتێكی دیكە، تەنیا رێگەچارە ئەوەیە دامەزراوە شەرعییەكانی دەوڵەت و دامەزراوەكانی حكومەت بەهێز بكات و بە زەبری یاسا مامەڵە لەگەڵ ئەو حزبە سیاسییە پۆپۆلیستیانە بكات، ئەگەر دەستبەرداری ئەم ریگە چارەیە بوو، ئەوا جیا لەوەی ناتوانێت حوكمڕانی بكات، لە هەمانكاتدا ئایندەی وڵاتەكەشی دەكەوێتە مەترسییەوە.


هیچ كۆمەڵگەیەك یان دەوڵەتێك هەژار نییە ئەگەر حزبی هاوردە و پۆپۆلیستی بوونی نەبێت

فرانسیس فۆكۆیاما لە كتێبی (هەڵوەشانەوەی سیاسی) دەپرسێت: ئایا بۆ ناپرسن، بۆچی سۆماڵ هەژارە و دانیمارك دەوڵەمەندە؟ بۆ ناپرسن، ئایا سەرچاوەی داهاتی سۆماڵ زیاترە، یان سەرچاوەی داهاتی دانیمارك؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەدا هەر خۆی دەڵێت: سەرچاوەی داهاتی سۆماڵ زۆر لەسەرچاوەی داهاتی دانیمارك زیاترە، بەڵام ئەوەی بۆتە هۆكاری ئەوەی دانیمارك دەوڵەمەند بێت و سۆماڵ هەژار بێت، ئەوەیە كە دامەزراوەكانی حكومەتی دانیمارك زۆر باش هەڵدەسووڕێن، لە سۆماڵ دامەزراوەكان پەكیان كەوتووە. لەمەش زیاتر فۆكۆیاما دەپرسێت، بۆچی زۆر كەم ئەو پرسیارە ئاراستەكراوە، چۆن دانیمارك بوو بەو دانیماركەی كە ئێستا ئێمە وەك نموونە باسی دەكەین؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارەشدا دەڵێت: لەبەر ئەوەی پرۆگرامی ئەمریكا بۆ بونیادنانەوەی دەوڵەت بۆ دەوڵەتانی وەك عێراق و ئەفغانستان بەو جۆرە بووە، دامەزراوەكان بونیاد بنرێنەوە، بەبێ ئەوەی پرسیار لەوە بكرێت ئایا دامەزراوەكان چۆن هەڵدەسووڕێن؟ بێگومان لەمەشدا مەبەستی ئەوەیە ئەگەر دامەزراوەكان بە رێكوپێكی هەڵنەسووڕان، ئەوا سیاسەت دوچاری هەڵوەشانەوە دەبێت، یان ئەو سیاسەتی حوكمڕانییەی دامەزراوەكانی دەوڵەتی پێ بەڕێوە دەچێت، كار ناكات، بەمەش حوكمڕانی دەبێتە حوكمڕانییەكی خراپ و سەرچاوەی داهات چەند زۆریش بێت، خۆشگوزەرانی بۆ هاووڵاتیانی دروست نابێت.

لێرەوە ئەگەر هەندێك لە بازنەی شرۆڤەكاری تێوری بێنەدەری و لەبەر رۆشنایی ئەزموونە سەركەوتووەكان پرۆسەی حوكمڕانیی سەركەوتوو زیاتر خوێنەر تیكەڵاوی ئامانجی ئەم باسە بكەین، ئەوا ئەو پرسیارەی لێرەدا پێویستە بورووژێنرێت، ئەوەیە: ئایا سیما و تایبەتمەندیی حوكمڕانییە سەركەوتووەكانی دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ئاسیا وەك (كۆریای باشوور و تایوان و سەنگافورا و ژاپۆن) و، (ئیماراتی عەرەبی) لە كەنداو و هەروەها (دەوڵەتی بوتسوانا؟) لە باشووری بیابانی گەورەی ئەفریقیا و دەوڵەتی (چیلی) لە ئەمریكای لاتین چین؟ بێگومان خاڵی هاوبەشی تێكرای ئەم حوكمڕانییە سەركەوتووانە دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی سەقامگیری سیاسی بوونی هەبووە و حزبی سیاسی نەبۆتە هۆكاری ئەوەی سەقامگیری سیاسی و حوكمڕانی دروست ببێت، هەر بۆ نموونە ئەگەر سەیری ئەزموونە سەركەوتووەكانی رۆژهەڵاتی ئاسیا بكەین، دەبین لە هەر چوار وڵاتی (تایوان و كۆریای باشوور و سانگافورا و ژاپۆن) یەك حزبی سیاسی، سیاسەتی حوكمڕانی دروستكردووە و هەر خۆیشی جێبەجێی كردووە، لە ئیماراتی عەرەبی هەر حزبی سیاسی بوونی نییە، لە هەردوو وڵاتی بتسوانا و چیلیش، راستە حزبی سیاسی بوونی هەبووە، بەڵام دیاردەی حزبی پۆپۆلیستی بە هاوشێوەی دەوڵەتی پیرۆ بوونی نییە.

ئەم ئەزموونە سەركەوتووانەی شوێنە جیاجیاكانی جیهان ئەوەمان پێدەڵێن، كە سیاسەتی حوكمڕانیی سەركەوتوو پەیوەندی بە پێشكەوتن و دواكەوتوویی كۆمەڵگەوە نییە، بەڵكو پەیوەندی بەو بناخە سیاسییەوە هەیە كە سیاسەتی حوكمڕانی لەسەر دروست دەكرێت، لەوانەیە لەم چوارچێوەیەدا بەراوردی توركیای نێوان ساڵانی 1992- 2002 لەگەڵ توركیای ماوەی ساڵانی 200-2015، نموونەیەكی زیندوو و نزیكی بەردەست بێت، توركیا لەماوەی ساڵانی 1992-2002، دەوڵەتێك بوو كە ناسەقامگیری حوكمڕانی هەبوو، حزبەكان حكومەتیان پێكدەهێنا و دوای ماوەیەك هاوپەیمانییەكانیان هەڵدەوەشاندەوە و بەمەش دەبوو حكومەتێكی دیكە پێك بهێندرێتەوە، بۆیە سیاسەتی حوكمڕانی نەیدەتوانی كاربكات، ئاكامەكەشی ئەوە بوو، رۆژ لەدوای رۆژ باری ئابووری خراپتر دەبوو، نرخی دراوەكەشی (لیرە) دەهاتەخوارەوە، هۆكاری هەموو نەهامەتییەكانی توركیا ئەوە بوو كە حزبە سیاسییەكانی توركیا نەیاندەهێشت لەو وڵاتە حوكمڕانی بكرێت، بەڵام كاتێك لەساڵی 2002 ئاك پارتی هاتە دەسەڵات و سیستمی حزبایەتی ئەو وڵاتەی گۆڕی، ئەوا توركیا نەك هەر توانی سیاسەتێكی سەركەوتووی حوكمڕانی دابڕێژێت، بەڵكو ئابووریی توركیا بە ئاستێك بووژایەوە گەیشتە ئەوەی توركیا ببێتە ئەندامی گرووپی 20، واتە یەكێك لە 20 دەوڵەتە دەوڵەمەندەكەی جیهان، ئەوەی ئەم وەرچەرخانەی لە توركیا دروست كرد، پەیوەندی بە ئاستی پێشكەوتن، یان دواكەوتنی توركیا نەبوو، بەڵكو پەیوەندی بەوە هەبوو كە ئاك پارتی سیستمی حزبایەتی لە توركیا گۆڕی و توانی سیاسەتێكی ئەوتۆی حوكمڕانی دابڕێژێت كە حزبەكانی دیكە نەتوانن ئاستەنگی بۆ دروست بكەن. بەڵام ئێستا كە ئاك پارتی كە هەمان حزبە لەتوركیا و شێوازی سیاسەتكردنی خۆی گۆڕیوە و تەنیا ئامانجی بۆتە بردنەوەی سەر سندوقەكانی دەنگدان، ئەوا خۆدی ئاك پارتی بۆتە حزبێكی پۆپۆلیستی و خۆی بۆتە هۆكاری ئەوەی هەموو دەستكەوتەكانی رابردووی لەدەست بدات.


لەم چوارچێوەیەدا لەوانەیە كۆماری رووسیای فیدڕاڵیش لەسەردەمی فلادیمیر پۆتین، بە هەڵسەنگاندێك دوور لەو پێوەرە لیبڕاڵییەكانی رۆژئاوا، نموونەیەكی دیكەی حوكمڕانیی سەركەوتوو بێت لە رووسیای دوای یەڵسن، دەبینین ئەو كاتەی پۆتین بە سەرۆكی رووسیا هەڵبژێدرا، ئابوریی رووسیا لە چ ئاستێكدا بوو، لەماوەی حوكمڕانیی پۆتیندا گەشەی رووسیا گەیشتۆتە كوێ؟ رووسیا لەسەردەمی یەڵسن دەوڵەتێك بوو لە هەندێك رووەوە وەك دەوڵەتێكی فاشیل لەقەڵەم دەدرا، بەڵام رووسیای ئێستای سەردەمی پۆتین، خەریكە شكۆی یەكێتی سۆڤیەتی پێشان بۆ رووسیا فیدڕاڵی وەك سۆپەرپاوەرێك دەگێڕێتەوە، لەمەش زیاتر ئەمریكا هەتا ئێستاش بانگەشەی ئەوە دەكات كە سەكردایەتیی جیهان دەكات، بەڵام هەموو جیهان دەڵێت، ئاراستەی هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتی ئەمریكا لە 2016 و فاكتەری سەرەكی بۆ دۆڕاندنی هیلاری كلیتۆن دەستتێوەردانەكانی رووسیا بووە، لەمەش زیاتر كاتێك هاتنە ناوەوەی رووسیا بۆ سووریا یەكلاكردنەوەی كێشەی سووریا بەو شێوەیەی رووسیا مەبەستی بوو، ئێستا رۆژئاوا گەیشتۆتە ئەو قەناعەتەی كە خۆیان بڵێن، ئێستا رۆژئاوا رۆڵێكی ئەوتۆی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نەماوە و ئەوەی رووسیا پێی كرا، رۆژئاوا لە رۆژهەڵاتی ناوەراست پێی نەكرا، بێگومان هەموو هۆكارەكانی سەركەوتنی رووسیا لەهەموو بوارەكانی حوكمڕانی و گێڕانەوەی شكۆ بۆ رووسیای فیدڕاڵی، هۆكارەكەی ئەوە بوو فلادیمیر پۆتین توانی سیستمی حزبایەتی ئەو وڵاتە بگۆڕێت و خۆی و حزبەكەی سیاسەتێكی حوكمڕانی دروست بكەن و جێبەجێی بكەن و سەركەوتووش بوون.


لەسەر بنەمای ئەزموونە سەركەوتووەكانی جیهان، دەكرێت راشكاوانە لەسەر سیاسەتی حوكمڕانی هەرێمی كوردستان هەڵوەستە بكەین و پاشان ئەو پرسیارە لە خۆمان بكەین، ئایا فاكتەرەكانی باش هەڵنەسووڕانی سیاسەتی حوكمڕانی لە كوردستاندا دەبێت چی بێت؟ بێگومان فاكتەری هەرە سەرەكی بۆ سەرنەكەوتنی سیاسەتی حوكمڕانی لە كوردستاندا ئەوەیە، هەر لەگەڵ یەكەمین هەڵبژاردنی كوردستان لە ساڵی 1992 و پاشان دامەزراندنی پەرلەمان و حكومەت، حزبە سیاسییەكان نەیانهێشتووە، بناخەیەكی پتەو بۆ سیاسەتی حوكمڕانی لە كوردستاندا دروست ببێت، هەروەها سیاسەتی تەسكی حزبایەتی بواری ئەوەی نەداوە، حزبێكی سیاسی دوای ئەوەی هەڵبژاردنەكان دەباتەوە، سیاسەتی حوكمڕانی خۆی پیادە بكات، ئەوجا ئەگەر سەركەوتوو بێت ئەوە هەر بە بناخەیەك بۆ سیاسەتی حوكمڕانی هەژمار دەكرێت، ئەگەر سەركەوتووش نەبوایە، ئەوا لە میانەی دەستاو دەستكردنی دەسەڵات و لە میانەی پیادەكردنی سیاسەتێكی حوكمڕانی، ئەزموونێكی باش بۆ ژێرخانی حوكمڕانی لە كوردستاندا دروست دەبوو، بەڵام لەبەر ئەوەی لەماوەی 1992- 2005، شەڕی دەسەڵات ژینگەیەكی ئەوتۆی دروست كرد كە ئەسڵەن هەڵبژاردن نەكرێت، بۆیە سیاسەتی حوكمڕانی ئەزموونی دیموكراتی كوردستانیش دوچاری ئاستەنگی گەورە بووە، لەدوای ساڵی 2005یشەوە، كە پارتی و یەكێتی لەمیانەی رێككەوتنی ستراتیژی توانییان پرسی دەسەڵات یەكلایی بكەنەوە، ئەوا لەماوەی 2005-2009، كوردستان نەك هەر توانی هەنگاوی زۆر گەورە لەبواری پەرەپێدان و گەشانەوەی ئابووری هەڵبگرێت، بەڵكو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی كاتێك باسی هەرێمی كوردستانیان دەكرد، پێیاندەگوت: «عێراقەكەی دیكە – The Other Iraq»، بەڵام دوای هەڵبژاردنەكانی 2009 و دروستبوونی بزووتنەوەی گۆڕان وەك بزووتنەوەیەكی پۆپۆلیستی، پرۆسەی حوكمڕانی لە كوردستان دوچاری ئاستەنگ و بەڵای خۆی هات و حكومەتی هەرێمی كوردستانیش بەتایبەتی هەر دوولایەنی (پارتی و یەكێتی) كە بەرپرسیار بوون سیاسەتی حوكمڕانی بپارێزن و سنوورێك بۆ دیاردەی پۆپۆلیستیی بزووتنەوەی گۆڕان دابنێن، لەژێر پەردەی رێزگرتن لە دیموكراتی و فرەحزبی خەمساردییان كرد، تا كار گەیشتە ئەوەی لە 2011 و هاوكات لەگەڵ راپەڕینەكانی وڵاتانی عەرەبی، داوای هەڵوەشانەوەی حكومەتی هەرێمی كوردستان بكەن، سەرهەڵدانی بزووتنەوەی گۆڕان وەك دیاردەیەكی پۆپۆلیستی لە كوردستاندا، بووە هۆكاری ئەوەی ئەزموونی حوكمڕانیی كوردستان وەك ئەزموونێكی سەركەوتووی ساڵانی 2005-2009 لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست سەیر نەكرێت، لەمەش خراپتر كە حكومەتی كوردستان نەیتوانی سنوورێك بۆ دیاردەی پۆپۆلیستی دابنێت، حزب و لایەنە سیاسیەكانی دیكەش لاسایی هەمان رەوتیان كردەوە و بەمەش سیاسەتی پۆپۆلیستی جێگەی سیاسەتی بەشێوەیەكی گشتی لە ناو پرۆسەی سیاسیی كوردستان گرتەوە، بەمەش رۆژ لەدوای رۆژ سیاسەتی حوكمڕانی لە كوردستان بەرەو ناسەقامگیری هەنگاوی هەڵگرت، تا گەیشتۆتە ئەوەی ئەمرۆ دەبینین كە بە ئاشكرا نەك هەر شەڕی دەسەڵات دەكرێت، بەڵكو بە پشت بە ستن بە حكومەتی بەغدا شەڕی هەڵوەشانەوەی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكرێت.


لە ئێستادا كە حكومەتی هەرێمی كوردستان داوای كردووە هەڵبژاردنی پێشوەختە لە كوردستان بكرێت، حزبە پۆپۆلیستییەكان دەیانەوێت بە بیانووی جیاواز ئاستەنگ بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردن دروست بكەن، بەو ئامانجەی كە سیاسەتی ناسەقامگیری بۆ حوكمڕانی لە كوردستاندا، زۆنگاوێكی باشە بۆ گەشەی ئەوان و زیانگەیاندن بە شكۆی حكومەتی كوردستان، ئەوا ئەگەر لە حاڵەتێكدا بواری ئەوەش نەبوو كە پەرلەمان بڕیاری هەڵبژاردنی پێشوەختە بدات، ئەوا دەبێت حكومەتی هەرێمی كوردستان بێ گوێدانە ئەوەی ئەو حزبە پۆپۆلیستیان چی دەكەن، یان چی دەڵێن، سیاسەتێكی بەهێزی حوكمڕانی پیادە بكات، ئەگەر ئەو لایەنە پۆپۆلیستیانەش هەوڵیاندا ژینگەی سەقامگیری كوردستان بشێوێنن، ئەوا دەبێت حكومەت بە هێزی یاسا مامەڵەیان لەگەڵ بكات و چاوپۆشییان لەسەر نەكات.