بەپێچەوانەی ئەو شیكارانەی هەن كەگوایە بەریتانیا لە بەر نەگونجانی لەگەل كوردەكان یان لەبەر نەوتی كەركوك كوردستانی دابەشكردووە، ئەو لێكۆلینەوەیە هەولدەدات كە خواستی ئابوری ئەو پەیماننامەیە و سیاسەتی هاوتەریب و هاوكاتی لە ئێران بۆ نیشتەجێكردنی عەشاییر و ئیسلاحاتی(چاكسازی) ئەرزی شیبكاتەوە.
پەیماننامەی سایكس-پیكۆنە تەنها خاكی كوردستانی لە نێوان چوار ولات دابەشكرد بەلكو هیوا بۆ دروستكردنی مۆدێلێكیحەقیقی لە حكومەت لە سەر ئەساسی میكانیزمی سروشتی ئابوری بەرهەمهێنان/دیمۆكراتیك و وەكو بەدیلێك بۆ حكومەتە دیكتاتوری و ناوەندێتی دەسەلات لەگەل ئابوری دستوری مەنتیقە تووشی نائۆمێدی كرد.
لەو مەقالەیەدا نووسەر هەولدەداتپێشان بداتكە سایكس-پیكۆپەیمانێك بوو بۆ مەبەستەكانی ئابوری:پاراستنی بازاری هندوستان، نەوتی خوزستان، رێگریكردن لە ئەلمانیا و روسیا بۆگەیشتن بە ماددەی خاوی كوردستان و زاگرۆس، تاك بەرهەم كردنی ئێران و رێگریكردنی كوردستان لە بوونی بە ئابوریەكی بەرهەمهێنیچالاك بوو.

ئەیالەت و ویلایەت
لە سالانی كۆتایی سەفەویەكان، هەیكەلیەتی سیاسی فەلاتی ئێران لە ئیلات و ویلایات پێكدەهات. مەملەكەتی ئێران خاوەنی حكومەتی مەركەزی (تەهران)، و چوار ئەیالەتی (ئازەربایجان)، (كەرمان و بەلوچستان)، (فارس) و (خوراسان)، و پێنج ویلایەت بە شێوەی تحت الحمایە (protectorates) بووە كە بە ویلایاتی حاكم نشین باسكراوە، (عەرەبستان- خوزستانی ئێستا)، (گۆرجستان)، (لۆرستان)، (كوردستان) و (بەختیاری- ویلایاتیپێنجی) كە هەموو ئەو مەمالیكانە (ئەیالات و ویلایات) ی ئێران ناودەنران.
ئەو ویلایاتانە بەپێچەوانەی ئێرانی مەركەزی و ئەیالات، حكومەتی كۆنفیدراسیۆنی ئیلیان هەبوو. هەر ئیلێك خانێكی هەبوو كەپێی دەوترا ئیلخان/حاكم. هەر ئیلێك بە شێوەی مێژوویی لە سەر یەك یا دوو جوگرافیای دیاریكراودا ژیانێكی ئابوری خۆسەرانەیان هەبوو. لەو ئیلەگرنگانەی كە لە ئێرانحكومەتیان دروستكرد بریتی بوون لە ئیلەكانی (ئەفشار)، (زەند)، (كەلهور).

هەیكەلیەتی كۆمەلایەتی زاگرۆس و كوردستان
ئیل یەكەیەكی سیاسی و كۆمەلایەتیە كە لەیەكگرتنیچەند تایفە لەگەل فەرهەنگ، ئاداب و تەقالید، زمان و مێژووی هاوبەش پێكدێت و هەبوونی خاك و بەرژەوەندی هاوبەش، دابەشكردنییەكسان لە خاك بۆ كشتوكال و بەخێوكردنی مەرومالات، هەبوونییەكگرتوویی لە بەرامبەر كۆمەلگا دراوسێیەكان و پاراستن و هەبوونی هێز لە نێوان ئەو چەند تایفەیە بۆتە هۆی دروستبوون و جێگیربونی ئیل.


بنەمالە، تیرە/هۆز، تایفە/بەرە و عەشیرەت/كومار/ئیل، بە شێوەی زنجیرەیی هەیكەلیەتی كۆمەلایەتی كوردستانیان دروستكردووە.چەند خانەوادەیان بنەمالە دەبنەیەك تیرە، چەند تیرە دەبنە تایفە و چەند تایفە دەبنە عەشیرەت یان ئیل. هەر تیرەیەك سنورێكی تایبەتی هەبوو و هەر عەشیرەو ئیلێك خاكێكی دیاریكراوی خۆیان هەبووە، هەر ئیلێك لەگەل پێكهاتەكانی خاكێكی هاوبەش و ئابوریەكی ئیشتراكیان هەبوو. سەرۆكی هەر یەكەیەكی كۆمەلایەتی بەرپرس بووە لە دابەشكردنی زەوی و هاوكاری ئابوری لە سنووری خۆی.
هەموو ئەو پێكهاتە مرۆیی و كۆمەلایەتیانە بە شێوەیەكی خۆرسك لە ئاستی خوارەوە بۆ سەرەوە و بەپەیمان لە نێوانیان دروست بوون و ئەگەر سەرۆكی عەشیرەیەك یان تیرەیەك گونجاو نەبوو، ئالوگۆری دروست دەبوو لە نیوانیان بەچوونی كۆمەلێك بۆ ناو یەكەیەكی كۆمەلایەتی تر. زۆربەی عەشایر پێش ئەوەی كە بە شێوەیەكی زۆرەملێ نیشتەجێ بكرێندەیانتوانی ئابوریەكی سەربەخۆ و كارا و بەرهەمهێنیان هەبێت. بە نسبەت كوردستان بەگوێرەی زۆریژمارەی دانیشتوان و ژمارەی ئیلات و فرە جۆری بەرهەمە ئاژەلیەكان، ئاژەلداری، بە شێوەیەك ویلایەتی كوردستان وەكو ولاتێكی سەربەخۆ، ئابوریەكیپشت بەستوو بە ئاژەلداری خۆبژێن لەگەل ناردنەدەرەوە و گومرگی هەبووە.
كوردەكان بە هۆكاری مێژوویی و هەیكەلیەتی دیكتاتوری ولاتانی جیران لە رووی ئابوریەوە زۆرتر كاری ئاژەلداری و بەخێو كردنی مەرومالاتیان هەبووە.
ئابوری كوردستان (موكریان، ئەردەلان، كرماشان و بەشێك لە لەكسان) لە سەدەی نۆزدەیەم بەدواوە
ئەگەر هەر ئابوریەكی دابەش بكەینە سەر چوار بەشی كشتوكال، ئاژەلداری، پیشەسازی و خزمەتگوزاری،كشتوكال و ئاژەلداری دەبێ وەكو ژێرخانێك بن بۆ كەرتیپیشەسازی و كەرتی خزمەتگوزاری بۆ بەرهەم هێنانی فراوانبەلام ئەمە بەدی نەدەكرا.
لە سەرەتاكانی سەدەی نۆزدەیەم زۆربەی بنەمالە و تایفەكانی زاگرۆس پیشەی سەرەكیان ئاژەلداری بوو بە هۆی نەبونی ئەمنیەتی رێگاكان و فەساد و دیكتاتوریەتی حكومەتەكان، هەروەها لە بەر ئاسانی لەگواستنەوەی مال و هۆكاری بەرهەمهێنان (مەرومالات و حەیوانات). بۆیە كوردەكان لە دێرزەمانەوە وەكو ئاژەلدار مانەوە و پسپۆری تەواویان وەرگرت لەو بوارەدا. لە جیهانی ئێستاشدا هیچ ولاتێك هەول نادات كە هەموو جۆرە بەرهەمێك دروست بكات یاخود پسپۆری لە هەموو جۆرە بەرهەمێك هەبێت بەلكو تواناكانو سەرچاوەكان بە شێوەی دابەشكردنی كارە لە سەر ئاستی جیهان.
ئابوری ئێران هێزی بەرهەمهێنانی خۆی بۆ هەبوونی كشتوكالێكی فراوان لە باكور و باشور لە بەر بێ ئاوی، ئیمتیازاتی دەرەكی و ستەم لە دەست دا. بەلام زاگرۆس لەگەل ئەو دوو بەشە زۆر جیاواز بوو. زاگرۆس لەبەر هەبونی بەرزاییەكان و دانیشتوانی بە مێژووی هەزار سالی، شێواز و هەیكەلیەتێكی تایبەتی هەبوو لە رووی كشتوكالیەوە كە تا ئێستاش هێزەكەی هەست پێدەكرێت. داتا و زانیاری ئەو نووسراوەپەیوەستە بە زاگرۆسی رۆژهەلات و بەشە كوردنشینەكانی ئورمیە، مهاباد، سەنەندەج و كرماشان (موكریان، ئەردەلان، كرماشان و بەشێك لە لەكسان).
ئابوری زاگرۆسیەكان لە سەر ئەساسی ئاژەلداری و بەخێوكردنی مەرومالات بنیات نرابوو و زاگرۆسیەكان لە بەر كۆچبەری خۆیان لە دەستی حكومەتە زۆردارەكان یاخود زۆرداری مێژوییی رزگاركردبوو. كوردەكان و خەلكی ئیلی تری ئێران بۆ خۆپاراستنیان لە هێزەكانی دەولەت و خۆ بەدورگرتن لە جێگیربوون لە شوێنێك توانیان لە زۆرداری مێژوویی دووربن. و لە هەمان كاتدا توانیان بەرێوەبردنێكی باشی كشتوكال و ئاژەلداری خۆیان بكەن. لە كۆتایی سەدەی نۆزدەیەم و دەستپێكی سەدەی بیستەم، زاگرۆسی رۆژهەلات گەورەترین كۆگای دانەوێلە و ناوەندی ئالیكی ئاژەلی رۆژهەلاتی ناوەراست بوو. راپۆرتەكانی كونسولگەریەكانی روسیا،بەریتانیا و دواتریش ئەلمانیا ئاماری بەرچاویان لە سەر توانای كشتوكالی و بەتایبەت ئاژەلداریپێشكەش دەكرد.
راوێژكارە ئەلمانیەكان كە لە كوردستان بوون لە سالی 1898 باسیان كرد كە میزوپۆتامیا و كوردستان نە تەنیا خاوەنی سەروەتێكیگەورەیژێرزەوی بەلكو خاوەن سەروەتێكی بەهێزی كشتوكالیە و دەتوانێت ببێت بەیەكێك لە سەرزەمینە سەرەكیەكانیچاندنیپەموو لە جیهاندا. زەوی میزوپۆتامیا پێكدێت لە رێژەیەكی زۆری فۆسفۆر، پۆتاس و نیترۆژێنیپێویستە. باوەریان وایە كەپەمووی میزوپۆتامیا دەتوانێت ركابەرێتی بەرهەمی میسر بكات و هەروەها باشتر لە بەرهەمی ئەمریكی لە هەر هێكتارێك بەرهەمی زیاتری هەبێت.
نووسەرێك لە مەجەلەی نەمساییVienna Zeit لە 31/08/1901 پێشبێنی ئەوەی كردووە كە بە زوویی كاریگەری ئابوری سیستەمی نوێی ئاودانیبەروبومكە بە هۆیرێگای ئاسنی بەغدا دروستبوو، دەیسەلمێنێ كە ئاناتۆلی، باكوری سوریا، كوردستان، بین النهرین، و عێراق هەمووی بەیەكەوە دەتوانن بە لایەنی كەم بە ئەندازەی روسیا هەناردەی دانەوێلەیان هەبێت و بە دلنیاییەوە (بین النهرین)ی باكور دەبێتەیەكێك لە كۆگا گەورەكانی دانەوێلەی جیهان. روسیا ترسی هەبووە لە دروستبوونی ركابەرێكی جدی بۆ بەرهەمی دانەوێلەی خۆی.
كوردستان ناوەندی بازرگانیو شوێنی تێپەربوونی كالا و كاروانسەرای بین النهرین بوو. لە بەر ئەوەی بازار و چالاكی ئابوریەكەی بەپسپۆری بووە بە شێوەیپیشەسازیەكی دیاریكراو لەگەل چەند بازاری سەرەكی، مهاباد، كرماشان و كەركوك بوو. دیاربەكریش رۆلێكیگرنگی هەبووە لەبەیەكەوەگرێدانی ئازەربایجان و كوردستان و رۆژهەلاتی ناوەراست و ئەوروپا. لەوكاتە دیاربەكر نازناوی ئیستانبولی دووەمی هەبووە و بازرگانانی كوردستان لەبەر بارۆدۆخی باشی بازرگانی، باجیان لەپێش كاتی خۆی دەدا.
بەرهەمی كشتوكالی ئێران تەنها بەشی بەكارهێنانی ناوخۆ بوو.لە بنەمادا كشتوكال لە سیستەمی زۆرداری دا نەدەتوانرا پێشبكەوێت. لە بەرئەوە تەنها هیوا بۆ ئاژەلداری هەبوو.
دوایپرۆژەی نیشتەجێ كردنی عەشاییر، دەولەتی تەهران خۆیپارێزگارو حاكمی ویلایەتی دیاری دەكرد و قەبولی نەدەكرد كە ویلایەت خۆی بۆ خۆی نوێنەر هەلبژێرێت. حاكمی ویلایەت هەلبژێردراو لە لایەن مەركەزەوە بوو بەلام راستی ئابوری بە دەستی كەسێكی ترەوە بوو. پاش سالی 1950، عەشیرەتەكانی وەك كەلهور، جاف، جوانرۆ، تیلكو، سنجابی، چیتر خاوەنی زەویەكانیان نەبوون بە شێوەی ئیشتراكی و دەبوایە خاوەندارێتیەكەی بەگوێرەییاسا بگەرێتەوە بۆ دائیرەی سەبتی ئەسناد (یاسای سەبتی ئەسناد و ئەملاك لە ماوەی دووسال لە سالی 1927/1306). ئابوریگەشاوە، گەشەكردوو، جەختكراو لە سەر بازار و پشت بەستوو بە ئاژەلداری و بەخێوكردنی مەرومالات لە زاگرۆسی رۆژهەلات، كە نمونەیەك بوو لە سەرمایەداری بەرهەمهێن و لە راستیدا لە سەر هەمان رێرەو بوو كە ئابوریە سەرمایەداریەكانی تری دونیا لەسەری دەرۆیشتن كە بە واستەی حكومەتی ناوەندی و بە بەرنامەی بەریتانیا خنكێنرا و لەناو برا.
بەداخەوە لەگەل نیشتەجێكردنی عەشاییر (چەك كردنیان) و هەندێگۆرانكاری ئەرزی بە شێوەیپراكتیكی ئابوریچالاك و گەشەكردوو، هەناردەو سوودی زۆری ئاژەلداری لەناو چوو. ئێرانی ناوەندی لەگەل پرۆژەی نیشتەجێ كردنی عەشاییر و ناچاركردنیان بە دانی باجبە قران (یەكەیپارەی ئەو سەردەمە) لە ناوخۆ و بەریتانیا لەگەل جێ بە جێ كردنی سایكس-پیكۆ لە سەر ئاستی جیهانی بە شێوەی عەمەلی كوردستانی لە رووی سیاسی و ئابوری تەجزیە كرد. بەگوێرەی نوسینەكانی (مددوف) مێژووناسی روسی، لە سالی 1934 بەپراكتیك سیستەمی خاوەندارێتی ئیشتیراكی ئەیالات و عەشایری زاگرۆس گەیشتبووە كۆتایی خۆی.
كوتال و تەنباكو
تا پێش سەدەی بیستەم كەرەستەی خاوی هەناردەكاری ئێران بریتی بوو لە خۆری، پەموو، پێست، ئاوریشم و مەرومالات. لە سالی 1850 خۆری و قوماش و ئاوریشم82% بەهای هەناردەكاری ئێرانیپێكدەهێنا، لە كاتێكدا پەنجا سال دواتر لە سالی 1911 تەنها 25% هەناردەی ئێران لە بەشی ئاژەلداری بوو. لەگەل جێ بە جێ كردنی سایكس-پیكۆ ئەو 25% هێشتان دابەزی.
بۆ ماوەیەكی دورودرێژ تەنباكو و توتنی كوردستان بیست و پێنج لەسەدای توتنی هەناردەكراوی ئێرانیپێك دەهێنا. لە سەنەندەج و مەریوان سالانە هەشت هەزار پوت (8 تەن) تەنباكو بۆ سلێمانی هەناردەكراوە. ئێران سالانە 500 هەزار روبل توتنی هەناردەی روسیا دەكرد. كومپانیای رژی لە ئێران تەواوی بازاری هەناردەی تەنباكوی لە دەست بوو و هەروەها لە عوسمانی تەواوی بازاری دابەشكردنی تەنباكوی كوردستان/عۆسمانی لە سالی 1884 بەدەست هێنا. ئەو كۆمپانیایە بەچاودێری و پاراستن مۆلەتی بەرهەمهێنانی نەدەدا بە كارگە بچوكەكان تاكو بتوانێ بازاری تەواوی ئەوروپا لە دەست خۆی بهێلێتەوە.
لە سالی 1870 گەرم بونی بازاری تلیاكی مهاباد وای كردبوو كە تەنانەت عەرەبەكانی بازرگان لە مهاباد ببن بە خاوەنی سەروەتێكی زۆر.لە دەیەی كۆتایی سەدەی نۆزدەیەم، تلیاك بەتەنیا 26% هەموو بەهای هەناردەی ئێرانی تایبەت كردبوو بە خۆی، ئەو تلیاكە لە لایەن بەریتانیەكان دەكردرا و دواتر هەناردەی هند (كۆمپانی هندی رۆژئاوا) و پاشانیش چین دەكرا. واتە جوتیار لەچاندنی تلیاك هیچ سودێكی نەبوو. ئێستاش سەیر نییە كە ئەفغانستان گەورەترین بەرهەمهێنەر و ئێران گەورەترین بەكاربەری تلیاكە لە جیهاندا.
بۆ هەر هەناردەیەك، كوردستان یان پارەی وەرئەگرت یان كالا، بۆیە هاوردەی كالاش زۆر بووە. لە نێوان سالانی 1800 تاكو 1850 زۆرترین هەناردەی بەرهەمی رستن و چنینی بەغدا لە سەدەی نۆزدەیەم بۆ كوردستان بوو (گەلاوێژ). دوازدە هەزار جیهازی رستن و چنین لەگۆمرگ تەسجیل كراوە كە هاتووە بۆ كوردستان. لە سەرەتا كوردستان هەستانێكی بەرچاوی هەبوو بۆچونە ناو پیشەسازی دروستكردنی قوماش و كوتال كە ئەو رێژە زۆرەی جیهازی رستن و چنین هاوردەكراوە، كە لەو كاتەدا لە شارییەزد تەنها 300 جیهازی بەرگدروین كاری دەكرد. بە تێبنی ئەوەی كە عوسمانی خاكێكییەكپارچە بوو، ئەلمانیا بە رێگای ئاسنینی بەرلین-بەغداد و گەیشتن بە خۆری،چەرم، پێست و پەموی كوردستان، دەتوانیپیشەسازی رستن و چنینی بەریتانیا تووشی شكست بكات.
بازاری خۆری مەری كوردستان (زاگرۆسی رۆژهەلات و میزۆپۆتامیای باكور) ئامادەی دابینكردنی كەرەستەی خاویپیشەسازی رستن و چنینی ئەلمانیا بوو بۆ ئەوەی ببێتە ناوەندی سەرەكی دابینكردنی كەرەستەیپیشەسازی رستن و چنینی ئەو ولاتە.
بەخێوكردنی بەرهەمیگۆشتی ئاژەلی
لە سەرەتاكانی سەدەی نۆزدەیەم هەریەكە لە ئەستەنبول و دیمەشق و ئێران بەرهەمیگۆشتی ئاژەلی خۆیان لە كوردستان و زاگرۆسی رۆژهەلات دابین دەكرد. بەگوێرەی ئاماری (گەلاوێژ، كتابی سێنت پیتێرزبورگ لاپەرەی 24) لە سالی 1956، شاری ئەستەنبول یەك ونیو ملیۆن سەر مەری لە كوردستان وەرگرتووە، ئەوە ئاماریژمارەی وەرگیراوە لە ئەستەنبول بە بێ ئەژماركردنی ئەو ژمارەیەی كە لە رێگادا لەناو دەچوون. پەیوەندی لە نێوان بەشەكانی كوردستان بە هۆی ئابوری هاوبەش دینامیكی و حەیاتی بوو.
دەشتی شارەزور (لە كوردستانی عێراقی ئێستا) لەوەرگای كاتی ئیلی جاف (كرماشان) بوو و پێویستی مەرومالاتی كوردستانی دابین دەكرد. هندیەكان بۆ كرینی بەنگ (شاهدانە/ حەشیش) دەهاتنە شاری بانە. معتمد الدولە دەلێ لەسالی 1924 ئاژەلداریپسپۆری تایبەتی زاگرۆسیان بوو و ئامارەكان خۆیان راستی زیندووبوون و چالاكی ئابوری كوردستان دوپات دەكەنەوە.
لە سالێدا لە مەرزی خانەقین ئامارەكان سێ هەزارو چوارسەد نەفەر و شەست وچوار هەزار ئەسپی بارهەلگر لەگەل بار و پەنجا و سێ هەزار زیارەتكەرو حاجی، بیست و پێنج هەزار ئەسپ، سەدو بیست سەر حۆشتر و سێ هەزار تابوتتەسجیل كراوە.
لە وەسفیگەشەی ئابوری كوردستان مۆرگان شوستر لە سالی 1889 بەهای بازرگانی و هەناردەی كرماشانی بەو شێوەیە وەسف دەكات: چوارهەزار لیرەی توركی خۆری، سی هەزار لیرە بزن، دوو هەزار لیرە خۆری و رۆنی دانەوێلە، كشمیر و توتن هەناردەكراوە. گۆمرگی كرماشان سالانە رەسیدی موجەبی 200 تاكو 500 هەزار پۆندی هەبووە، لە كاتێكدا گومرگەكانی باكورو باشور (بوشەهر و بەندەر عەباس) دەروازەی هاوردەكردنی لەرادەبەدەری كالایبیانی بوون و هەمیشە رەسیدی سالبیان هەبووە.
كوردستان بازارێكیگرنگیش بوو بۆ حكومەتی تزاری (ئێمپراتوری روسیا) لە 1906. لە كتابێكدا لە بارەی بارۆدۆخی مهاباد باسكراوە كە سابلاغ یەكێكە لە ناوەندەكانی هاوەردەكاری روسیا (هۆكاریپشتگیری دواتری روسەكان لە كۆماری مهاباد دەتوانرێ ئابوری بێت). روسیا پێشنیاری كردبوو كە لەچەند مانگێك لە سالدا لە روبارەكانی ئەو مەنتیقەیەگواستنەوە و راوە ماسی كارا بكرێت و كەشتیوانی بنیاد بنێن. ئەلمانیا و روسیا لە سەر ئەو بازارە و كەرەستەی خاوی ركابەریان هەبوو. عەلی جان نراقی و شیخ السلام لە مهاباد هەزار پوت (16 تەن) خۆری لە عەشیرەتەكان و ئیلاتی موكریان دەكری و دەیانناردە روسیا.
غەفور مهابادی بازرگانێك بوو كە لە سالێكدا 25 هەزار روبلی روسیپێستی هەناردە كردووە. هەناردەی توتنی مهاباد بۆ شارەكانی تری ئێران 1600 تەن، بەرامبەر بە سێسەد هەزار تۆمەن بووە. هەناردەی خۆشكبار (بەروبوومە ووشككراوەكان) لە سالی 1914 بۆ روسیا لە شاری مەراغە 6000 تەن و روون و پەنیر 70 تەن بوو كە بە بەهای ئێستا دەكاتەپانزدە ملیۆن دۆلار بۆ روسیا و حەفت ملیۆن دۆلار بۆ شوێنەكانی تری ئێران. كەریم خان مەنگوری لە لایەن كۆمپانیای مونایسرزی روسی، پێش ئەوەیپەمۆ لێبكرێتەوە ئەو بەرهەمەكەی دەیكری.
مهاباد و كرماشان تارادەیەك گرنگ بوون كە ولاتانی بیانی كۆنسولگەریان هەبوو تیایدا. لە كرماشان كۆنسولی عۆسمانی و روسیا و بەریتانیا ئۆفیسیان هەبوو. فەرمانرەوا وەك حاكمی ویلایەتی كرماشان بە هۆی بازرگانی خاوەنی قورسایی سیاسی بوو.
تاجری بەناوبانگی كرماشان حاجی تەقی ئیروانی كە لە ئەسلدا روسی بوو لە سالی 1912 بری دوو هەزار روبل پێستی مەر لە سەنەندەج و هەمەدان بۆپێشانگای روسیبردبوو، بازرگانی سابلاغ تارادەیەك بوو كە لە سالەكانی كۆتایی سەدەی نۆزدە تەنیا بۆ روسیا دووسەد هەزار تۆمان هەناردەو بە هەمان بریش هاوردەی هەبووە. ئەو ئامارە جیا بووە لە ئالۆگۆرینێوان ئێران و روسیا.
لە نێوان سالانی 1800 تاكو 1914 رێژەی بازرگانی ئێران لەگومرگەكانی باكور و باشور هەمیشە سالب بووە. واتە روسیا و بەریتانیا هەمیشە بۆ ئێران زیاتر هەناردەیان هەبووە تا هاوردە. ئێران لە سێ بەشیگۆمرگی خۆی، باكور، باشور و رۆژهەلات، تەنها لەگۆمرگی رۆژهەلات رەسیدی موجەبی هەبووە واتا هەناردەی زیاتر بووە لە هاوردە.
گۆمرگەكانی باكور و باشور وەكو حەوشەیپشتەوەی روسیا و بەریتانیا بوون كە كالای دروستكراوی خۆیانی هەناردەی ئێران دەكرد. تەنها گۆمرگەكانی رۆژهەلات (مهاباد، سەنەندەج، كرماشان و قەسرشیرین) وەكو گۆمرگێكی ئابوری بە شێوەی سەربەخۆ كالای خۆمالی هەناردە و كالایپێویستیشیان هاوردە دەكرد.
بەهای هەناردەییەك سالی مهاباد بۆ روسیا یەك ملیۆن و پێنجسەد هەزار تومان بووە و كرماشان سێ هێندەی ئەو بووە بە شێوەیەك كە لە سالی 1913 بەهای تەواوی هەناردەكاری ئێران 15.9 ملیۆن تۆمان بووە، گومرگەكانی زاگرۆس بەگشتی 4.9 ملیۆن تۆمان (كرماشان، سەنەندەج، مهاباد و قەسرشیرین) 31% هەناردەی ئێرانیان ئەنجامداوە. (بە لابردنی ئاوریشم لە هەناردە كە تووشی ئافەت ببوو، ئەوا 34% هەموو هەناردەی ئێران لە كوردستان بووە).
بەهای هەناردەیچوار گۆمرگی كوردستان ( بە بێ كالای مەعدەنی و نەوتی) 950 هەزار پۆند بووە لە سالی 1913.
بە حیسابكردنی بەهای ئێستایپۆند/دۆلار، بەرامبەر 143 ملیۆن دۆلاری سالی 2016 ەیە بە بێ ئەژماركردنی داهاتی مەعدەنەكان، نەوت و گاز و باج كە لە كوردستان بەدەست دەهات.

پێشنەكەوتنی جادە و رێگاوبانەكان
چەندین رێگای سەرەكی بازرگانی لە خاكی كوردستان تێپەردەبوو. رێگاییەكەم لە سیواس-مارش-ماردین-نوسەیبین-هەولێر-سەردەشت-مهاباد-تەورێز و رێگای دووەم لە حەلەب-مسكینە-فەلوجە-بەغدا-بەعقوبە-خانەقین-كرماشان-هەمەدان و رێگای سێیەم لە ئەرزەروم بۆ ئامەد و بازرگان-تەورێز-تەهران تێدەپەری. مهاباد و كرماشان دوو ناوەندی سەرەكی بازرگانی بوون و مهاباد لەگەل بورسا، هەمەدان و موسل بە شێوەی راستەوخۆ بازرگانی هەبووە.
پاش جەنگی جیهانی لە سالی 1920 دوازدە ملیۆن و هەفت سەد هەزار تۆمان هاوردە هەبووە بۆ كرماشان. سی لەسەدای بازرگانی دەرەكی ئێران لە كرماشان بووە. نەبوونی ئەمنیەت و جادەو رێگاوبانیگونجاو لە نێوان ناوەندەكان و بازارەكان زۆر كێشەی دروستكردبوو.
یەكێك لە هۆیەكانیپاشكەوتوویی كوردستان موداخەلەی حكومەتی ئێران بە زەرەری كوردستان و بە قازانجی بازرگانانی تری ئێرانی ناوەندی و بەرژەوەندیەكانی بەریتانیا بوو. لە سالی 1926 بریاری دروستكردنی رێگای ئاسنینی تەهران-رواندوز یەكلایی دەبێتەوە بەلام لەبەر نفوزی شوێنەكانی تری ئێران رێی لێدەگیرێ و جێ بە جێ ناكرێت (گەلاوێژ). یەكێك لە هۆكارەكان ئەوە بوو كە لەبەر ئەوەی كوردستان ماددەی خاو و هەروەها كالای بەكارهێنانی خۆشی بەرهەم دەهێنا، بە هەبوونی جادەی هەرزان (رێگای ئاسنین تێچوونیگواستنەوە كەم دەكاتەوە) كالای كوردستان هەرزانتر لە كالای شوێنەكانی تری ئێران تەواو دەبوو و ئەو نرخە بێ ركابەرەی كوردستان ئەوانی تووشی ئابوریەكی خراپ دەكرد. گەرچی جادەكانی كوردستان هیچكات گونجاو نەبوون بۆگواستنەوەی كالا. بە ئەنقەست پەرەپێنەدانی رێگاكانی كوردستان (ئێستاش ئەو سیاسەتە بەردەوامە)، رێگر بوو لەوەی كە كالای كوردستان بە هەرزانی بكەوێتە بازارەكانی ئێران. كەواتە ئابوری كوردستان لەگەل میزۆپۆتامیا و عوسمانی زیاتر گرێدراوییەكتر دەبن (ئێستاش كۆلبەرانی كورد لە سنوری كوردستان كاری كۆلبەری دەكەن).
كەرەستەی خاو و كالای زاگرۆس هەمیشە لە لایەن تاجرو بازرگانانی ئێرانی ناوەندی بەبازار دەكران. بە هۆی نەگەیشتن بە دەریاكان یاخۆد ئاوی ئازاد، كوردەكان نەیاندەتوانی بەرهەمەكانی خۆیان بفرۆشن و بازرگانانی ئەرمەنی، یەهود و ئازەری كاری واسیتەیان دەلالیان دەكرد. سەركۆنسولی روسی راپۆرتی داوە كە لەیەكێك لەگوندەكانی مهاباد دە تەن گەنم خراپ بوو چۆن رێگایەك بۆ بازرگانی و فرۆشی نەبوو و گواستنەوەی بە ئەسپیش لە رووی ئابوریەوەگران رادەوەستا.گوندنشینەكان زیاتر لەوەی كەپێویستیان پێ هەبوو بەرهەمیان نەدەهێنا. بەرهەم هێنانی بە كۆ، دەبێتە هۆی بەرەوپێش چوونیپیشەسازیگۆرین یان كارگە بەلام لە زاگرۆس لە بەر سیاسەتەكانی دژ و نەبوونی رێگاوبان، بووە هۆی لاواز بوونی كشتوكال و ئاژەلداری لە ناو برد.

رێگای ئاسنینی بەغدا-بەرلین
لە سالی 1872 ئەلمانیا بۆ بەرەوپێش بردنی ئابوری و بازرگانی خۆی بۆ میزۆپۆتامیا بەپێیگرێبەستێك خەرجیپێشەكی دروستكردنی رێگای ئاسنینی بەرلین-ئەستەنبول-مالاتیا-كوبانی-بەغدا-بەسرە لە ئەستۆگرت. سەرەرای ئەوەی كە لەگەل بەریتانیا هەماهەنگی كرا و ئەوان رەزامەندی سەرەتایی خۆیان دەربری بەلام دواتر زۆر بە توندی دژی وەستانەوە. گوایەیەكێك لە هۆكارەكانی جەنگی جیهانییەكەم بریتی بووە لە رێگری كردن لە ئەلمانیا بۆ سنوریژێردەسەلاتی خۆمالی بازارەكانی بەریتانیا، هند و نەوتی خوزستان بووە. لە بەلگەكانی سایكس، بەریتانیەكان نیگەرانی خۆیان سەبارەت بە نزیكی رێگای ئاسنین بە ناوچەی نەوتی بەسرا-ئابادان باسدەكەن. رێگای ئاسنین دروستدەكرێت بەلام پاش ئەوەی كە ئەلمانیا لە رۆژهەلاتی ناوەراست دەردەكرێت، رێرەوی رێگاكەش دەبێتەچەند پارچە.

دەرئەنجام
لەگەل جێ بە جێ كردنی هاوكاتی دوو پرۆژە ئابوری كوردستان لەناو چوو، یەكێكیان نیشتەجێ كردنی ئیلەكان لە ئێران و ئەوەی تر برینی رێگا بازرگانیەكانی ناو كوردستان بە واستەی سایكس-پیكۆ. بە لەبەرچاوگرتنی هۆكارەكانی سەرەوەلە كۆتاییدا لە لایەن روسیاو بەریتانیا بریاردەدرێت، كە ئیمپراتۆری عوسمانی و سەرزەمینی میزۆپۆتامیا نەبێتە ركابەریپیشەسازی رستن و چنینی هند و بەریتانیا. لە لایەكی تر روسیا نیگەرانی خۆی نەهێشت لەچونە ناوەوەی بەرهەمی دانەوێلەی میزۆپۆتامیای باكور و كوردستان بۆ بازارەكان.
ئیستبداد (زۆرداری) ئێران
زۆرداری و ئەخازی (وەرگرتنیپارە بە زەبری هێز) بەرپرسان و دەولەتمەداران لە ئێران بووە هۆی كۆنەكردنەوەی سەرمایە بۆ بەرهەمهێنان و بەرەوپێش چوون. كوردەكان و لۆرەكان لەگەل هەبونی ئابوریەكی بەرهەمهێن و ئاژەلداری و دور لە زۆرداری دەیانتوانی كە لە هەیكەلیەتی جوگرافیای ئێران یارمەتی ئاژەلداری بدەن. بەداخەوە بیرمەندەكانی ئێرانی بە هاوكاری رەزاخان پێداگری لە كۆكردنەوەی(ناوەندێتی) دەسەلات لە ئێرانیان هەبوو و پشتگیریپرۆژەكانی رەزاخانیان دەكرد. قەومی حاكم و دەسەلاتدار بۆپاراستنی سەرۆكایەتی و بێ بروایی بەیەكسانی لە فەلاتی ئێران ئامادە بوون كە لەگەل بێگانەكان یەك بگرنەوە و ئابوری جۆراوجۆری زاگرۆس و ئێرانیان لەناو برد. لە راستیدا زاگرۆسیەكان و كوردستانیان توانیان بوو كە كێشەی زۆرداری بە وازهێنان لە زەوی و گواستنەوەی سەرمایە (مەرومالات) چارەسەر بكەن. لەگەل نیشتەجێ كردنی زۆرەملێ و بە خوێنرشتنی عەشاییر بە واستەی ئێران و سایكس-پیكۆ و لە لایەن بەریتانیا جوگرافیایەك كە دەتوانرا لەگەل سەربەخۆیی ئابوری، بەربەستێكیش بێت لە بەرامبەر زۆرداری و خۆبەزلزانی، لاواز و پەرتەوازە كرا. لەگەل بەردەوامی زۆرداری خاوەندارێتی لە سەر زەوی، كشتوكال كەپێویستی بە ئەمنیەتی سەرمایەگوزاری هەیە، هیچ كاتێك نەیتوانی ئەمن و ئاسایشی هەبێت لە ئێران.
تاك بەرهەمی كردنی ئابوری ئێران
كشتوكال، ئاژەلداری، پیشەسازی و خزمەتگوزاری، چوار بەشی سەرەكی ئابورین. لە ئێرانی ئەو كات، بەشی كشتوكال و خزمەتگوزاری تا ئەندازەیەك نەبوو كە بتوانێت هەناردە بكات، و تەنها هیوا بۆ ئاژەلداری/بەخێوكردنی مەرومالات و پیشەسازی دروستكردنی (دروێنی قوماش، خۆری، ئاوریشم، ...) بوو. پێشانماندا كە ئابوری كوردستان زۆر جۆراوجۆر و بێ ركابەر بوو و ئابوری ئاژەلداری زاگرۆس دەیتوانی ئابوری ئێران و عێراقی بە ئێستێعماری ئابوری روسیا و بەریتانیا كەم بكاتەوە. ئێران بە كۆنترۆل كردنی سەرچاوەكانی زاگرۆس/كوردستان گەیشتە سیستەمی مەركەزی.
بەریتانیا
بەریتانیا رێگری كرد لە بەرەوپێشچونی كوردستان وەك دابینكەری كەرەستەی خاو بۆپیشەسازی ئەلمانیا و روسیا (خۆری، پێست، چەرم، روون، كەتیرا، گۆشت، ...)و بە دروستكردنی كۆمەلێ ولاتی نوێ كە هەمویان لە سەر بنچینەی ئابوری تاك بەرهەمی بوون، بە شێوەیپراكتیك سەربەخۆیی سیاسی ئێران، كوێت، عێراقیگرتە دەست. بازاری تیجاری ئێران و رۆژهەلاتی ناوەراست بۆپیشەسازی بەرهەمهێنانی بەریتانیا زۆر گرنگ بوو. بازاری رۆژهەلاتی ناوەراست دەبوایە هەر بە بازاری بەكاربەر بمایەوە كەواتە جۆراوجۆری و نەرمی سیستەمێكی ئابوری بە تاك بەرهەمی كردنی لەناو دەچێت. ئێران لە راستیدا موستەعمرەی كالا و بەرهەمی بیانی بوو و ئێستاش بە هەمان شێوەیە.
ئەو گرێبەستە بۆ بەریتانیا ئامانجی ئابوری هەبوو بۆپاراستنی بازاری هندوستان و كۆمپانیای هندی رۆژئاوا، دەست بەسەرداگرتنی نەوتی خوزستان بۆ دابینكردنی وزەی بەریتانیا و هێزی دەریایی وەك بازوی سەربازی ئێمپراتوری، رێگریكردنی ئەلمانیا لە رێگای ئاسنینی بەرلین-بەغدا و روسیا لەگەیشتن بە كەرەستەی خاوی كوردستان و زاگرۆس، تاك بەرهەمی كردنی ئێران و راگرتنی كوردستان لە بوونی بە ئابوریەكی بەرهەمهێنی كارا.
كوردستان
بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی كە كوردەكان دابین كەری كەرەستەی خاویپیشەسازی خۆری، پێست، چەرم و دانەوێلە بوون، بەلام سوودی كالای بەكاربردن دەبووە نسیبی بازرگانانی تەورێز و حەلەب و بەسرا. لەوانەیە ئەگەر كوردەكان گەیشتبان بە رێگاكان و ئاوەكانی ئازاد، رێگای ئاسنینی بەرلین-بەغدا نەدەبوو بە ترسێك بۆ بەریتانیا و نەدەبووە هۆی دابەشكردنی ترسناكی رۆژهەلاتی ناوەراست و وابەئاسانی بەرژەوەندیەكانی خەلكی رۆژهەلاتی ناوەراست لە هاوكێشە سیاسیەكانی 100 سالی رابردوو نەدەهاتنە لادان. كوردەكان بە لە دەستدانی كوردستان، كۆنترۆلی ئاو، مەعادن، ئاژەلداری،ئەوا سەروەت و ناسنامەیان لەدەست دا .
پەیمانی سایكس-پیكۆ بە دابەشكردنی بازاری ئالوگۆری و ژیانیپرجۆش و چالاكی كوردستان و برینیپەیوەندیەكانی تیجاری سەرزەمینێكییەكپارچەی ئابوری، زەربەی كۆتایی لەپەیكەری كوردستان وەشاند.

وەرگێڕان و ئامادەکردن: بەهزاد سەلیم