ئەو چاكسازییانەی شازادە محمەد سەلمان لە سعودیە دەستی پێكردووە، جیا لەوەی لەلایەك ئامانجەكەی رووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی و دووبارە داڕشتنەوەی سیاسەتی ئابووریی سعودیەیە، لەهەمانكاتدا ئامانجێكی دیكەی چاكسازییەكەی دووبارە پێناسە كردنەوەی ئایینی ئیسلامە وەك ئایینی ئاشتی و لێبووردەیی و دانانی سنوورێكە بۆ توندڕۆیی و دەمارگیریی مەزهەبی وەهابییەت كە لە سعودیە سەرچاوەی گرتووە و مەترسی لەسەر هەموو جیهان دروستكردووە.
پسپۆڕان و شارەزایانی ئایینی ئیسلام و سیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە لە هەفتاكانی سەدەی رابردوو هەتا سەركەوتنی شۆڕشی ئیسلامی لە ئێران، توندڕۆیی و دەمارگیری مەزهەبی وەهابییەت، دەرهاویشتەی زۆر نەرێنی لەسەر كۆمەڵگەی سعودیە نەبووەو جۆرێك لە كرانەوە و مەدەنییەت لەناو كۆمەڵگەی سعودیە بوونی هەبووە، بەڵام دوای سەركەوتنی شۆڕشی ئیسلامی ئێران و دروشمەكانی بۆ هەناردەكردنی شۆڕش بۆ دەرەوە، بووە هۆكاری ئەوەی پێڕەوانی مەزهەبی وەهابیەت بەرەو دەمارگیری و توندڕۆیی زیاتر هەنگاو هەڵبگرن و هەروەها زەمینە بۆ جیهادی سەلەفی قیتالی بێتەئاراوە كە خۆیان لە مەدی شیعەگەرایی ئێران بپارێزن. ئەمەش بەو مانایەی ئەگەر مەترسیی هەژموون و مەدی شیعەگەرایی ئێران لە ئارادا نەبوایە، ئەوا ئەو زەمینەیە دروست نەدەبوو كە دەرهاویشتەكانی توندڕۆیی و دەمارگیری وەهابیەتیش بەو ئاستە كاریگەری هەبێت.
دیارە ئێرانی سەردەمی پادشایی پەهلەوی نەك هەر دیاردەی مەدی شیعەگەرایی تیا نەبووە، بەڵكو ئایین و دەوڵەت دوو پرسی لێكجیاواز بوون و ئەوەشی بیری لە تیكەڵكردنیان بكردایەتەوە، ئەوا لە ئێران جێگەی نەدەبووەوە، یان دەبوو وڵات بەجێ بهێڵێت، یاخود لەلایەن دەسەڵاتی پادشایی ئێرانەوە سەركوت دەكرا واتە ئێران لە سەردەمی پادشایی پەهلەوی زیاتر لاسایی دەوڵەتانی رۆژئاوای دەكردەوە و نموونەی دەوڵەتێكی كراوەی رۆژئاوایی بوو لە رۆژهەڵاتدا. هەربۆیە نە شتێك هەبووە بە ناوی شەڕ و ململانێی نێوان شیعەو سوننە، نە شتێك هەبووە بە ناوی مەترسیی ئێران لەسەر سعودیە، یان بە پێچەوانەوە مەترسیی سعودیە بۆ سەر ئێران، هەر ئەمەش ببووە هۆكاری ئەوەی جۆرێك لە سەقامگیری رێژەیی لەدوای تەواوبوونی شەڕی دووەمی جیهانیەوە تا سەرەتای هەشتاكانی سەدەی رابردوو باڵ بەسەر رۆژهەڵاتی ناوەراستدا بكێشێت.
لوتكەی مەترسییەكانی سعودیە لە هەژموون و باڵادەستیی مەدی شیعەگەرایی ئێران، لە ساڵی 2015 دەستی پێكرد، بەتایبەتی كە حوسییەكان بوونە مەترسییەكی نزیك لە سنوورەكانی سعودیەو ئەمەش شاسەلمانی ناچار كرد كە هاوپەیمانییەكی عەرەبی و ئیسلامی دژی حوسییەكان رابگەیەنێت و شەڕێكی سەخت دەست پێبكات، بەڵام ئەم شەڕە نەبووە هۆكاری ئەوەی كە هاوسەنگیی هێز بگێڕێتەوە، یاخود مەترسییەكانی ئێران لەسەر سعودیە بڕەوێنتەوە. بۆیە شازادە محەمەد سەلمان (كە ئێستا ئەو بەكردەیی دەسەڵاتی پاشای لە سعودیە هەیە)، پلانێكی درێژخایەنی بە ناونیشانی (سعودیە 2030) راگەیاند، ئەم پلانە كە ئامانج لێی ئەوەیە لەماوەی 10 ساڵی داهاتوو دەوڵەتەكە بخاتە ئاستی دەوڵەتانی رۆژئاوا، پێویستی بە هەیكەلییەتێكی تازەی حوكمڕانی هەیە، بۆیە لەسەر هەردوو ئاستی حكومەت و سنوورداركردنی ئایین هەنگاوی بۆ هەڵگرت.
دوای كەمتر لەدوو مانگ لە دەستپێكردنی چاكسازییەكانی شازادە محەمەد سەلمان، لە رۆژی 28ی دیسەمبەری 2017 بەشێوەیەكی كتوپڕ و لەناكاو لە شاری مەشهەدی پشت و پەنای شۆڕشی ئیسلامی ئێرانەوە، خەڵك رژانە سەر شەقامەكان و لەماوەی یەك دوو رۆژدا خۆپیشاندانەكان زۆربەی شارەكانی ئێرانی گرتەوە.
خۆپیشاندانەكانی ئەمجارەی ئێران جیاواز بوو لە خۆپیشاندانەكانی ساڵی 2009 كە دژی هەڵبژاردنەوەی ئەحمەدی نەژاد و تاوانباركردنی بەوەی تەزویری كردووە. ئەمجارەیان جۆرە خۆپیشاندانێكی خۆڕسك بووە و هیچ مۆركی ئایینی پێوە نییە و خەڵك لە ناو جەرگەی سیستمی ئێرانییەوە داوای چاكسازی و باشتركردنی بژێوی ژیان و نەمانی بێكاری دەكەن، بەڵام هەر زووش ئەم دروشمانە وەرچەرخان بۆ دروشمی سیاسی و داواكردن بۆ رووخانی سیستمەكە، وەك دیڤید ئیگناشوێس ستووننووسی بەناوبانگی واشنتنۆن پۆست وەسفی كردووە، (دروشمی خوپیشاندان لە دژی زیادبوونی نرخی هێلكەوە، كتوپڕ گۆڕا بۆ دروشمی سیاسی و رووخانی سیستمە سیاسییەكە و داواكردنی راوەستاندنی دەستێوەردانە دەرەكییەكانی ئێران لە عێراق و سووریا و لوبنان). لەمەش زیاتر پسپۆڕان و بیرمەندانی ئێرانی لە تاراوگە، ئەوانیش دوچاری سەرسامبوون لەم رووداوە لەناكاوە هاتوون و جۆرێك لە هەڵوەستەكردن بە لێدوانەكانیانەوە دەبینرێت، لەبەر ئەوەی هیچ لایەنێكی سیاسی خۆی نەكردووە بە خاوەنی و هەروەها ناشزانرێت ئاراستەی خۆپیشاندانەكان بەرەو كوێ دەچێت.
لەگەڵ ئەوەی بۆچوونی هاوبەشی نێوان تەواوی چاودێران و پسپۆڕانی جیهان لەسەر خۆپیشاندانەكانی ئێران بەو جۆرەیە، كە نابێتە هۆكاری ئەوەی بەهاری ئێرانی، یان فارسی وەك ئەوەی ساڵی 2011ی وڵاتانی عەرەبی دروست بێت و سەرەنجام سیستمەكە بڕووخێنێت، بەڵام هەر خودی سەرهەڵدانی ئەم خۆپیشاندانە خۆڕسك و بێ سەركردەیە، ئاماژەیە بە وەرچەرخانێكی تازە لە ئێراندا و ئیدی ناتوانرێت بە ناوی (باڵی توندڕۆ و باڵی ریفۆرمیست) ئەو خەڵكە بێدەنگ بكەن و، لەوانەیە زەمینەیەك دروست بكات كە ئەرك و دەسەڵاتەكانی رێبەری باڵای شۆڕشی ئیسلامی ئێرانیش گۆڕانكاری بەسەردا بێت و، دەسەڵاتی زیاتر بكەوێتەوە دەستی حكومەت و تەنیا پیاوانی ئایینیش لەناو حكومەتدا دەسەڵاتدار نەبن، یان حكومەت بەڕێوە نەبەن، ئەم مەزندە كە پێشبینی دەكرێت لە دەسەڵاتی ئێرانی بەناچاری بێتە ئاراوە، لانیكەم بۆ پاراستنی ئەو سیستمە سیاسییەی لە ئێستای ئێراندا بوونی هەیە، لەگەڵ ئەوەی هیچ پەیوەندییەكی بە هەنگاوەكانی (شازادە محەمەد سەلمان)یشەوە نییە، بەڵام بە میكانیزمێكی جیاوازتر لەوەی شازادە محەمەد، بەرەو هەمان ئامانج هەنگاو هەڵدەگرێت كە سنوورێك بۆ توندڕەویی و دەمارگیری شیعەگەرایی دابنرێت و دەسەڵاتی سیاسیش هەندێك بەرەو مەدەنییەت هەنگاو هەڵبگرێت.
دەسەڵاتی سیاسیی كۆماری ئیسلامی بۆ رێگرتن لەوەی ئەم خۆپیشاندانە وەرچەرخێن بۆ هاوشێوەی خۆپیشاندانەكانی میسر و تونسی 2011، پەنای بردۆتە بەر راگرتنی ئەپلیكەیشنی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان لەسەر مۆبایلی خۆپیشاندەران، ئەمەش بە مەبەستی ئەوەیە قەوارەی خۆپیشاندانەكان بە جیهاندا بڵاو نەبێتەوە و نەبێتە سەرچاوەیەكی هاندەر بۆ بەردەوامیی خۆپیشاندانەكان، بەڵام لەبەر ئەوەی خۆپیشاندانەكان خۆڕسكن و لە داواكردنی ئازادی و باشتركردنی بژیوی ژیان سەرچاوەی گرتووە، ناتوانرێت بە سەركوتكردن پێشی پێ بگێرێت، یان دابمركێنرێتەوە، بەڵكو شێوازی گونجاو بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ خۆپیشاندانی لەمجۆرە ئەوەیە كە سیستمی سیاسی وەڵامدانەوەی پۆزەتیڤانەی بۆ ئەو جۆرە ناڕەزاییانە هەبێت، ئەم جۆرە وەڵامدانەوانەش پێویستی بەوەیە كە هەیكەلەی سیستمە سیاسییەكە گۆڕانكاری تێدا بكرێت و ئەو هۆكارانە راست بكرێنەوە كە ئێستا بوونەتە هۆكاری نەهامەتی بە سەر بژێوی و ژیانی رۆژانەی ئێرانییەكانەوە، بەتایبەتی دانانی سنوورێك بۆ دەستێوەردانەكانی سوپای پاسداران و بەهەدەردانی پارەیەكی زۆر لە میلیشیا وەكیلەكانی سوپای پاسداران لە عێراق و سووریا و لوبنان و یەمەندا.
لایەنی پۆزەتیڤی هەنگاوە چاكسازییەكانی شازادە محەمەد بن سەلمان بۆ راستكردنەوەی سیستمی سیاسیی سعودیە، لە راگەیاندنی پلانی (تێڕوانین بۆ سعودیە 2030) سەرچاوە دەگرێت، بەڵام وەك عەبدولڕەحمان راشدی نووسەری ناسراوی سعودیە دەڵێت: بە شازادە محەمەد سەلمانم گوت: ئەم پلانەی داتناوە بەم تیمە هیلاكەی حوكمڕانی سەركەوتوو نابێت. لە وەڵامدا شازادە محمەد سەلمان پێی گوتم: ئەگەر زانیمان ناتوانن شان بدەنە بەر ئەم ئەركە، دەیانگۆڕین.
راشد لە درێژەی قسەكانیدا دەڵێت: یەك دوو رۆژ دوای دەستپێكردنی چاكسازییەكەی و گرتنی شازادەكانی دیكە بینیمەوە و پێی گوتم: ئەوا دەستمان كرد بە گۆرینی تێمەكە و ئێستا تیمێك دروست دەكەین كە بتوانیت ئەم پلانە جێبەجێ بكات.
لەسەر ئەم بنەمایە ئەگەر سەیری دروشمی خۆپیشاندەرانی ئێران بكەین كە دروشمەكانیان دژی هەردوو باڵی (توندڕۆ و ریفۆرمیستە) لە ئێران و هەروەها دژی حكومەت و رێبەری باڵای شۆڕشی ئیسلامییە، هەست دەكەین، هەستە خۆڕسكەكەی خۆپیشاندەرانی ئێرانیش گەیشتووەتە ئەو قەناعەتەی كە بەو تیمەی ئێستا سیستمی سیاسیی ئێران بەڕێوە دەبەن، گۆڕانكاری و ریفۆرم دروست نابێت و كۆی سیستمە سیاسییەكە پێویستی بە گۆڕانكاری هەیە، ئەوجا ئەم گۆڕانكارییە دەكرێت دەسەڵاتدارانی ئێستای ئێران هەر خۆیان بۆ پارێزگاری لە سیستمەكە دەستی پێبكەن و گۆڕانكاری پێویست بكەن بۆ ئەوەی وەڵامی خواستی خەڵكەكە بداتەوە، یاخود سیستمی سیاسیی ئێستا سەركێشی دەكات و وەك خۆپیشاندانەكانی ساڵی 2009 مامەڵەی لەگەڵ دەكات، ئەمە لە كاتێكدا خۆپیشاندانەكانی ئەمجارەی ئێران هاوشێوەی خۆپیشاندانەكانی ساڵی 2009 نییە و یەكەمجارە لە دامەزراندنی كۆماری ئیسلامییەوە رووبەڕووی خۆپیشاندانی لەمجۆرە دەبنەوە، بۆیە دەبێت چارەسەری ئەمجارە وەك جارەكانی پێشوو نەبێت، ئەگەرنا ئاكامی پێچەوانەی لێدەكەوێتەوە.
گەلانی ئیسلامی بە سوننە و شیعە و عەرەب و فارس و ئەفغانی و پاكستانیشەوە، لەماوەی نزیكەی 40 ساڵی رابردوو، نە خێریان لە توندڕۆیی و دەمارگیری سوننەی وەهابی و نە خێریان لە توندڕۆیی و دەمارگیری شیعەگەرایی ویلایەتی فەقیه بینیوە، بۆیە ئەگەر چ جیهانی ئیسلامی بە سەرۆكایەتی سعودیە و چ شیعەكان بە سەرۆكایەتی ئێران، هەوڵی گۆڕانكاری بدەن بۆ ئەوەی لە ریشەوە دەمارگیری هەڵبكێشن، ئەوا هەموو لایەك لەو پەتای دەمارگیری ئایینییە رزگاریان دەبێت و هیچ كێشەیەكیش لە نێوان شیعە و سوننە بوونی نامێنێت.