چۆن رووبەڕووی هەڵە و تاوانەكانی ناو مێژوو دەبینەوە
بوغز و كینە.. هەڵە و تاوانەكان بە زیندوویی دەهێڵێتەوە و وەك دڕندەیەك بەردەوام دەیجووڵێنێت


مێژووی نەتەوەی كورد و بزووتنەوەی رزگاریخوازیی كوردستانیش وەك تەواوی مێژووی بزاڤ و نەتەوەكانی دیكەی جیهان، لە هەڵە و تاوانی گەورەی مێژوویی بەدەر نییە، بۆیە كاتێك هەر نەتەوەیەك بیەوێت رووبەڕووی ئەو تاوان و هەڵانە ببێتەوە كە بۆتە بەشێك لە مێژووی نەتەوەكەی، دەبێت لەو راستییەوە هەنگاو هەڵبگرێت كە هەڵە و تاوانەكانی مێژوو بە ئاسانی نامرن و بوغز و كینەی ئەنجامدەرانی ئەو هەڵە و تاوانانە دەبێتە ئایدیۆلۆژیەتێكی خراپ و شوێنكەوتووانی ئەو بوغز و كینەیە جارێكی دیكە لە قۆناخ و فۆرمێكی جیاوازدا، نەك هەر ئەو هەڵە و تاوانانە زیندوو دەكەنەوە، بەڵكو دەیكەنە دڕندەیەك دژ بە نەتەوەكەی خۆیان و مێژووی ئێستاو داهاتووشی ناشیرین دەكەنەوە.
تۆماس جیفرسۆن لە داڕشتنی بەیانی سەربەخۆیی ئەمریكادا جەختی لەسەر ئەوە كردۆتەوە، هەموو ئەمریكییەكان ئازادن و هەموویان هاووڵاتی ئەمریكان و مافەكانیان پارێزراو دەبێت و هیچ كەس مافی ئەوەی نییە كە ئەو مافانە دەستكاری بكات، ئەمەش مانای ئەوەیە نابێت چیدیكە كۆیلەیەتی بمێنێنت، بەڵام هەڵە و تاوانی جیفرسۆن ئەوە بوو كە كاتێك بەیانی سەربەخۆیی ئەمریكای نووسیوە، خۆی كۆیلەی هەبووە، لەمەش زیاتر ئەو مافانەی بۆ هاووڵاتیانی ئەمریكا لە بەیانی سەربەخۆیی ئاماژەی پێكراوە، تەنیا مەرەكەبی سەر كاغەز بووەو كۆیلایەتی هەر بوونی هەبووەو هاووڵاتیانی ئەمریكا بە یەكسانی سەیرنەكراون و هەموویان مافی دەنگدانیان نەبووە، ئەم هەڵە و تاوانەی ناو مێژووی سەربەخۆیی ئەمریكا لە داڕشتنی دەستووری ئەمریكا بەهەمان شێوە رەنگدانەوەی هەبووە و درێژەی پێدراوە، لەمەش خراپتر ئەم تاوان و هەڵەیە بووە ئایدیۆلۆژیەتێك دژی یەكسانی بۆ ماوەی زیاتر لە 80 ساڵ، هەتا ئەبراهام لنكۆڵن شۆڕشی كۆیلایەتی هەڵگیرساند و یەكێتی نێوان ویلایەتەكانی ئەمریكا لە یەكێتی بە زەبری چەك گۆڕی بۆ یەكێتی ئارەزوومەندانە.


شارل دیگۆل لەدوای ئازادكردنەوەی فەرەنسا لەژێر دەستی نازی، هەوڵیدا هەڵە و تاوانی حزبە سیاسییەكانی كۆماری چوارەم لەناو مێژووی فەرەنسادا راست بكاتەوە، بۆ ئەوەی جارێكی دیكە فەرەنسا بتوانێت، مێژووی ئێستای بە شۆڕشی فەرەنساوە گرێبداتەوە و فەرەنسا بكاتەوە بەو وڵاتەی كە كاریگەری لەسەر هەموو رەوتی رووداوەكانی جیهان هەبێت، بەڵام بوغز و كینەی حزبە سیاسییەكانی كۆماری چوارەمی فەرەنسا بەرامبەر یەكدی گەیشتبووە ئەو ئاستە ترسناكەی، لەبری ئەوەی بیر لە گێڕانەوەی شكۆی فەرەنسا بكەنەوە، هەر ئەو حزبانە خۆیان بوونە فاكتەری لاوازی و ناسەقامگیری سیاسی و حوكمڕانی فەرەنسا و كار گەیشتە ئەوەی مەترسی جددی بكەوێتە سەر دەوڵەتی فەرەنسا، هەر بۆیە لەساڵی 1958 دیگۆل گەیشتە ئەو قەناعەتەی لەبازنەی سیستمی حزبایەتی كۆماری چوارەمدا، رێگەی رزگاركردنی فەرەنسا بوونی نییە و دەبێت سیستمی كۆنی حزبایەتی بگۆڕێت و لە چوارچێوەی راگەیاندنی كۆماری پێنجەمدا سیستمێكی نوێی حزبایەتی دامەزراند و سیستمی دەوڵەتی لە پەرلەمانییەوە گۆڕی بۆ سیستمی سەرۆكایەتی تێكەڵاو كە پسپۆڕانی زانستی سیاسەت و ناویان لێنا «كۆماری پادشایەتی» ئەمەش بەو مانایەی ئەو دەسەڵاتەی لە كۆماری پێنجەمدا بە سەرۆكی وڵات دراوە، هاوتای ئەو دەسەڵاتەیە كە پادشایەكی رەها لە شانشینەكەی خۆیدا هەیەتی، ئەوجا لەگەڵ ئەوەی دیگۆل تەواوی ئەو دەسەڵاتانەشی كە دەستووری كۆماری پێنجەم پێی دابوو، وەك خۆی بەكاری نەهێنا، بەڵام توانی لەسەر ژێرخانی فەرەنسایەكی لاواز بەردی بناخەی یەكێتی ئەوروپا دابنێت، ساڵی پاریش سەرۆك ماكرۆن دیسان وەك دیگۆلی سەدەی بیست و یەك، گەیشتەوە ئەو قەناعەتەی لە چوارچێوەی سیستمی حزبایەتی ئێستای فەرەنسادا، كێشەكانی وڵات چارەسەر ناكرێت، بۆیە خۆی نەكرد بە جەمسەری سێیەم لە نێوان باڵی چەپ و راستدا، بەڵكو ئەو سیستمەی لەبەریەك هەڵوەشاند و سیستمێكی تازەی راگەیاند و توانی زۆرینەی كورسییەكانی پەرلەمان بەدەست بهێنێت و كۆتایی بە سازشی نێو هاوپەیمانییە حزبییەكان بهێنێت بۆ پێكهێنانی حكومەتی ئێستای فەرەنسا.

ئەڵمانیای دوای جەنگی دووەمی جیهانی كە لەناو هەڵەو تاوانەكانی هیتلەر نقووم ببوو، لەگەڵ ئەوەی ئاكامی شەڕەكە وڵاتەكەی لەنێوان یەكێتی سۆڤیەتی پێشوو و رۆژئاوا دابەشكرد بۆ ئەڵمانیای رۆژئاوا و رۆژهەڵات، ئەوجا لەبەر ئەوەی ئەڵمانیای رۆژهەڵات كەوتە ژێر كاریگەری پارتی كۆمۆنیستی یەكێتی سۆڤیەت و نەهاتن هەوڵی راستكردنەوەی هەڵە و تاوانەكانی هیتلەر بدەن و لەناو مێژووی ئەڵمانیادا بیسڕنەوە، بەڵكو تێكشكاندنی نازیەتیان كردە شانازییەك بۆ سەركەوتنی كۆمۆنیستی، ئەمەش مانای ئەوەیە نەیانتوانی مامەڵەیەكی دروستی لەگەڵدا بكەن، بەڵام ئەڵمانیای رۆژئاوا كە لەدوای شەڕی دووەمی جیهانی بەرەو دیموكراتیەتی لیبڕاڵی رۆژئاوا لەسەر فۆرمی بەریتانیا و فەرەنسا و ئەمریكا هەنگاوی بۆ ئایندە هەڵگرت، هەڵە و تاوانەكانی هیتلەر و نازیەتی نەكرد بە شانازییەك بۆ سەركەوتنی دیموكراتیی رۆژئاوا، هەتا بەرەیەكی دژ بە دیموكراتی لە وڵاتەكەیدا بكاتەوە، بەڵكو وەك هەڵە و تاوانی ناو مێژووی نەتەوەی ئەڵمان سەیری كرد و كردی بە ئەركی ئەڵمانییەكان بۆ ئەوەی ئەو هەڵە و تاوانانەی نازی لەناوی مێژووی ئەڵمانیادا بسڕنەوە. هەر بۆیە ئەو حزب و گرووپانەشی لەدوای كۆتایی شەڕەكە هەوڵیاندا جارێكی دیكە ببنەوە جووڵێنەری فیكری نازیەت بۆ ئەوەی وەك دڕندەیەك بیجووڵێنن، نەیانتوانی جارێكی دیكە جێگەی خۆیان لەناو كۆمەڵگەی ئەڵمانیا بكەنەوە، ئێستاش لەسەردەمی ئەنگێلا مێركلدا وەك لە یەك دوو ساڵی رابردوو بینیمان، ئەو ئەڵمانیایەی لەسەردەمی هیتلەر بووە هۆكاری دەربەدەربوون و ئاوارەكردنی نزیكەی 30-40 ملیۆن هاووڵاتی لە نەتەوە جیاوازەكان، ئێستا هەر ئەو ئەڵمانیایە بۆتە نموونەی لێبووردەیی و دەرگاكردنەوەی بۆ ئاوارەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەمە لەكاتێكدا هەستی دژایەتی ئیسلام و موسڵمان لەتەواوی وڵاتانی رۆژئاوادا لەدوای جەنگی دووەمی جیهانەوە لەو پەڕی بەرزیدایە.
لەوانەیە هەندێك جاریش هێزی دەرەكی هەڵە و تاوانی گەورە لە مێژووی نەتەوەكاندا دروست بكات، وەك هەڵە و تاوانی شانشینی بەریتانیای مەزن لە مێژووی بە زۆر دروستكردنی دەوڵەتی عێراقدا، ئەوجا لەمەش ترسناكتر ئەوەیە بە درێژایی 100 ساڵی رابردوو لە دامەزراندنی ئەم دەوڵەتەوە، ئەم هەڵە و تاوانەی بەریتانیا كە بریتییە لە (پارێزگاریكردن لە یەكپارچەیی عێراق) بۆتە ئایدیۆلۆژیەتێكی شۆڤێنی عەرەبی و هەر لە دانانی مەلیك فەیسەڵەوە تا دەگاتە ئێستای حەیدەر عەبادی، داكۆكییەكی كوێرانەی لێدەكرێت، بەبێ ئەوەی بیر لەوە كرابێتەوە كە ئەو هەڵە و تاوانەی بەریتانیا لە مێژووی عێراقدا كردوویەتی، راستی بكەنەوە، راشكاوانەتر چۆن ئەبراهام لنكۆڵن هەڵەی جیفرسۆن و تەواوی سەرۆكەكانی پێش خۆی راست كردەوە و یەكێتی بە هێزی چەك گۆڕی بۆ یەكێتی ئارەزوومەندانە، بەڵام هێشتا لە عێراقدا، ئایدیۆلۆژیەتی شۆڤێنی عەرەبی بۆتە جووڵێنەری ئەو هەڵە و تاوانانە و وەك دڕندەیەك لە دژی سەقامگیری و ئاسایش و خۆشگوزەرانی تەواوی پێكهاتەكانی عێراق دەیجووڵێنن، هەتا ئەو هەڵە و تاوانەی بەریتانیاش لە مێژووی دەوڵەتی عێراقدا راست نەكرێتەوە، ئەوا یەكپارچەیی عێراق دەبێتە ئەو دڕندەیەی كە ئایندەی عێراق دەسووتێنێت.
بێگومان مێژووی بزووتنەوەی رزگاریخوازیی كوردستان و نەتەوەی كوردیش، لەهەڵە و تاوانی مێژوویی بەدەر نییە و، ئەوەی بۆتە هۆكاری ئەوەی لەماوەی 60 ساڵی رابردوو هەموو دەرفەت و هەلێك لەدەست كورد بچێت و هیچی بەهیچ نەبێت، بە پلەی سەرەكی و یەكەم، هۆكارەكەی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە نەتەوەی كورد و سەركردایەتی سیاسیی بزووتنەوەی رزگاریخوازیی كوردستان، نەیتوانیووە ئەو هەڵە و تاوانانە پێناسە و دەستنیشانیان بكات و لە رەگەوە ریشە كێشی بكات، لەمەش خراپتر بوغز و كینەی هەڵە و تاوانی ناو مێژووی بزووتنەوەی رزگاریخوازیی كوردستان بۆتە ئایدیۆلۆژیەتێك و لەژێر چەتری بزووتنەوەی رزگاریخوازیی كوردستاندا جێگەی خۆی كردۆتەوە و، لە فۆرمی حزبێكی سیاسیدا هەڵە و تاوانی ناو مێژووی بزووتنەوەی رزگاریخوازی كوردستان وەك ململانێی حزبی و جیاوازی ئایدیۆلۆژیەتی سیاسی نێوان حزبە سیاسییەكان لە قەڵەم دەدرێت و نەوەی ئێستا و داهاتووی لەسەر پەروەردە دەكرێت، ئەمەش بۆتە هۆكاری ئەوەی حزبی سیاسی باڵاتر بێت لە نەتەوە و نیشتمان و دەوڵەت و بەرژەوەندیی حزبی چۆن بخوازێت، ئەوا دەبێتە ئەو هێزەی كە جارێكی دیكە هەمان هەڵە و تاوانی ناو مێژوو بكاتە دڕندەیەك و ئایندەی كوردستانی پێ بسووتێنێت، هەروەك چۆن لە 16ی ئۆكتۆبەری رابردوو، بوغز و كینە، هەڵە و تاوانەكانی ناو مێژووی بزووتنەوەی رزگاریخوازیی كوردستان بووە ئەو دڕندەیەی كە هەلی سەربەخۆیی كوردستانی لەدەستداو ئێستاش هەمان بوغز و كینە هەڕەشەی شەڕێكی خوێناوی بۆ سووتاندنی هەموو دەستكەوتەكان لە كوردستانێكی بریندار دەكات.