هەڵوەشانەوەی تۆڕی ئەو پیلانە نێودەوڵەتییەی كە دژی وجوودی سیاسیی كیانی كوردستان چێنرابوو
November 20, 2017
راپۆرتەکان
دیارە وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە پێویستی بەوە هەیە بگەڕێینەوە بۆ ئەو پاشخانەی كە كوردستانی ناچار كرد پەنا بۆ ریفراندۆم بەرێت، ئەمەش بەچەند خاڵێك ئاماژەی پێدەكەین:
1. كابینەی دووەمی نوری مالیكی كە لە 22ی 12ی 2010 لەبەردەم پەرلەمانی عێراقدا سوێندی یاسایی خوارد، بەرەنجامی رێككەوتنی هەولێری نێوان سەرجەم لایەنە سیاسیەكانی عێراق بوو بە سەرپەرشتی راستەوخۆی سەرۆك مسعود بارزانی. ئامانجی رێككەوتنەكە بۆ كابینەی دووەمی مالیكی، جێبەجێكردنی ئەو 19 خاڵە بوو كە هەموو لایەك لەسەری رێككەوتبوون، بۆ ئەوەی جارێكی دیكە عێراق ببێتەوە بە دەوڵەتێكی دیموكراتی و پەرلەمانی و پێكەوەژیانی ئارەزوومەندانە، ئەم 19 خاڵەش تایبەت بوو بە هەموو عێراق نەك تەنیا چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان كوردستان و بەغدا.
2. سەرۆك مسعود بارزانی كە سەرپەرشتیاری رێككەوتنی هەولێر بوو بۆ پێكهێنانی حكومەتی عێراق، گەیشتبووە ئەو قەناعەتەی كە ئەقڵییەتی شیعەگەرایی لەناو سەركردەكانی شیعەدا، هەرگیز بەو ئاراستەیە هەنگاو هەڵناگرن رێز لە دەستووری عێراق بگرن و وەك خۆی جێبەجێی بكەن، بەڵام بۆ ئەوەی چانسێكی دیكە بدرێتەوە بە شیعەكان، سەرۆك بارزانی بەو مەرجە رازی بووە كە د.رۆژ نوری شاوەیس كە لەو كابینەیەدا جێگری سەرۆك وەزیران بوو، وەك نوێنەری تایبەتی خۆی لە بەغدا چاودێری جێبەجێكردنی تەواوی رێككەوتنەكە بكات.
3. دوای چاوەڕوانی زیاتر لە 15ی مانگ، نوری مالیكی نەك هەر هیچ خاڵێكی رێككەوتنەكەی هەولێری جێبەجێ نەكرد، بەڵكو بە كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە كۆتایی 2011 لە عێراق، ئیدی بە تەواوەتی رێچكەی دیكتاتۆریەتی گرت و نەك هەر رێككەوتنی هەولێری پێشێل كرد، بەڵكو ئەو دەستوورەشی پشتگوێ خست كە بە گەرەنتی مانەوەی یەكپارچەیی عێراق لە قەڵەم دەدرێت. هەر بۆیە سەرۆك بارزانی لە پەیامی نەورۆزی 2012 بە هەموو جیهانی راگەیاند كە ئەو سیاسەتەی نوری مالیكی پیادەی دەكات، دوورە لە جێبەجێكردنی دەستوور و عێراق بەرەو گێڕانەوەی دیكتاتۆریەت دەبات و گەلی ئێمەش جارێكی دیكە نابێتەوە بە بەشێك لە رژێمێكی دیكتاتۆری و دەگەڕێینەوە بۆ رای گەلی كوردستان و هەر بڕیارێك بدات، ئێمەش هەر ئەو بڕیارە جێبەجێ دەكەین.
4. ئەم پێشبینییەی سەرۆك بارزانی وەك بەرچاوڕوونییەك بۆ هەموو جیهان، تەنیا تێڕوانینێكی تاكلایەنەی كوردستانییانە نەبوو، یان بیانووگرتن نەبوو بە حكومەتەكەی نوری مالیكی، بەڵكو ئەو سیاسەتەی كە نوری مالیكی لە كابینەی دووەمی حكومەتەكەی پیادەی كرد، گەیشتە ئەو ئاستەی نید پاركەری بەرپرسی ئۆفیسی رویتەرز لە بەغدا، توێژینەوەیەكی مەیدانی لەسەر حكومەتەكەی نوری مالیكی لە ژمارەی نیسان و ئایاری ساڵی 2012ی گۆڤاری فۆرین ئەفێرز بە ناوونیشانی (ئەو عێراقەی دوای خۆمان بەجێمان هێشت: جیهان پێشوازی لە دەوڵەتێكی دیكەی فاشیل دەكات)، لەم توێژینەوەیەدا جەخت لەسەر ئەوە كراوەتەوە كە نوری مالیكی نەك هەر دەستوورەكەی پشتگوێ خستووەو كاری پێ ناكات، بەڵكو تەواوی ئەو دامەزراوانەشی كە بە هاوكاری ئەمریكییەكان بۆ پاراستنی سیستمە فیدڕاڵییەكە لە عێراقدا دامەزراون، هەر هەمووی لەبەر یەك هەڵوەشاندوون و كردوونی بە دامەزراوەیەك بۆ پاراستنی سیاسەتی شیعەگەرایی لە عێراقدا.
5. لە میانەی درێژەپێدانی ئەم سیاسەتە شیعەگەراییە پرۆئێرانییەی لەلایەن مالیكییەوە، عێراق لە ساڵی 2013 تێكڕای دامەزراوەكانی پەكی كەوت و سەرەتای شەڕێكی تائیفی گەورە لە نێوان عەرەبی شیعە و سوننە دەستی پێكرد، مەترسیی ئەم شەڕە خوێناوییە گەیشتبووە ئاستێك كە كریستیان ئامانپور رۆژنامەنووسی كەناڵی CNN ئەو پرسیارەی رووبەڕووی وەزیری دەرەوەی ئەوكاتی عێراق كردەوە: (ئایا تەواوی دامەزراوەكانی عێراق پەكیان كەتووە. Is Iraq unraveling ؟) بێگومان بەرپرسانی عێراقی نكۆڵییان لەوە دەكرد كە عێراق گەیشتبێتە ئەو ئاستە ترسناكە، بەڵام پڕۆفیسۆر مایكل نایتس گەورە توێژەری ئامۆژگای واشنتۆن بۆ دیراسەتی رۆژهەڵاتی نزیك لە توێژینەوەیەكدا زۆر راشكاوانە وەڵامی پرسیارەكەی CNNی بەم ناونیشانە دایەوە: (بەڵێ، بە تەواوەتی دامەزراوەكانی عێراق لەكار كەتوون. yes Iraq is unraveling)، هەربۆیە بەردەوامبوون لەسەر ئەم سیاسەتە تائیفەگەرییە و نەگەڕانەوە بۆ دەستوور، بووە هۆكاری راگەیاندنی رێكخراوی داعش لە سەرەتای 2014 و لە حوزەیرانی 2014 دەركەوت كە سوپای عێراق وەك دامەزراوەیەكی سیستمی بەرگری بە ئاستێك پەكی كەوتووە كە بە یەكجار پێنج فیرقەی سوپا بە چەك و تەواوی ئامێر و كەلوپەلی سەربازییەوە خۆیان تەسلیمی داعش كردو موسڵیان بە بێ تەقە داگیركردو خەلافەتی ئیسلامی داعشیان لە عێراق و سووریا راگەیاند.
6. ئیدارەی باراك ئۆباما بە داگیركردنی موسڵ لەلایەن چەند سەد چەكدارێكی داعشەوە بە ئاستێك تووشی شۆك بوو كە توانای ئەوەی نەبوو هیچ بڕیارێك بدات، بەڵام گەیشتە ئەو قەناعەتەی داگیركردنی موسڵ لەلایەن داعشەوە و راگەیاندنی خەلافەتی ئیسلامی، بەرەنجامی شەڕی ناوخۆی تائیفی نێوان عەرەبی شیعە و سوننەیە و هۆكاری سەرەكی و فیتنەی ئەم ئاژاوەگێڕییە تائیفییەش ئەو سیاسەتە چەوتەیە كە نوری مالیكی لەدوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق پیادەی كردووە، هەربۆیە مەرجی هاریكاریكردنی ئەمریكا بۆ حكومەتی عێراق گرێدرایەوە بەوەی دەبێت جارێكی دیكە نوری مالیكی پۆستی سەرۆك وەزیرانی عێراق وەرنەگرێتەوە.
7. لە پێكهێنانی كابینەكەی عەبادیدا لە نۆڤەمبەری 2014، هەرێمی كوردستان بە گوشاری ئەمریكا و بەریتانیا و نەتەوە یەكگرتووەكان بەو مەرجە بەشداری ئەو كابینەی كرد، كە حكومەتی عەبادی پابەند بێت بە پرۆژە یاسای بودجەی عێراق و بڕی 17% بنرێت بۆ كوردستان و لەمەش زیاتر مانگانە بڕی 100 ملیۆن دۆلار بۆ بودجە و مووچەی پێشمەرگە لە بودجەی سەروەریی تەرخان بكات، لەبەرامبەردا هەرێمی كوردستانیش رۆژانە بڕی 550 هەزار بەرمیل لە بۆرییە نەوتییەكانی هەرێمی كوردستانەوە هەناردە بكات و تەسلیمی كۆمپانیای سۆمۆی بكات، لەبەرامبەریشدا لە یاسای بودجەی 2015 ئەو خاڵە زیاد كرابوو بەوەی (هەر لایەك پابەند نەبێت، ئەوا لایەنەكەی دیكەی دەتوانێت پێوەی پابەند نەبێت)، حكومەتی عەبادی هەر لەمانگی یەكەمی 2015وە بە رێككەوتنەكە پابەند نەبوو، بۆیە هەرێمی كوردستان ناچار بوو لە چوارچێوەی ئەو داهاتە كەمەی لە هەناردەكردنی نەوتی كوردستانەوە دەستی دەكەوت، بەرنامەیەكی چاكسازی بە هاوكاری بانكی نێودەوڵەتی دابڕێژێت، بۆ ئەوەی بتوانێت هەم مووچەی فەرمانبەران دابین بكات، هەمیش خەرجی بەرەیەكی 1000 كیلۆمەتری شەڕ و خەرجی نزیكەی دوو ملێون ئاوارە دابین بكات، بۆیە ئەم حاڵەتە گەیشتە ئەوەی ئەو پرسیارە بێتە ئاراوە: ئەگەر دەسەڵاتدارانی شیعە ناتوانن بەپێی دەستووری عێراق، دەوڵەتێكی مەدەنی و دیموكراتی و فیدڕاڵی لە چوارچێوەی جێبەجێكردنی دەستووری عێراق بونیاد بنێنەوە، بۆچی دەبێت جارێكی دیكە شەڕێكی خوێناوی لە نێوان كوردستان و عەرەبی عێراق دروست ببێتەوە؟ ئایا باشتر نییە هەردوولا (كوردستان و عێراق) بە شێوەیەكی ئاشتییانە بەدوای میكانیزمێكی دیكە بۆ پەیوەندی داهاتووی عێراق و كوردستان بگەڕێن؟ ئەم پرسیارە لەماوەی ساڵانی 2015و 2016 و 2017، لە هەموو ئەو دیدارانەی سەرۆك مسعود بارزانی كردوویەتی بۆ ئەمریكا و تەواوی دەوڵەتانی ئەوروپا، ئاراستەكراون و هەروەها لەمیانەی سەردانی شاندەكانی ئەمریكا و تەواوی دەوڵەتانی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی و سەردانی شەخسی ئەنتۆنێو گۆتریس ئەمینداری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان و هەروەها سەردانی شەخسی ئەحمەد ئەبو غەیس ئەمینداری كۆمكاری عەرەبی، باس لە پرسی پەیوەندی ئایندەی نێوان كوردستان و عێراق كراوەو ئەو راستییانە خراونەتە بەرچاو، ئەگەر بەغدا نەتوانێت دەستوور جێبەجێ بكات، ئەوا دەبێت گەلی كوردستان رای خۆی بدات بۆ ئەوەی میكانیزمێكی ئاشتییانە بۆ پەیوەندی داهاتووی نێوان كوردستان و عێراق دابڕێژدرێت.
8. لەماوەی سێ ساڵی شەڕی دژی داعش، وەڵامی هەموو لایەنەكان بۆ داواكارییەكانی كوردستان ئەوە بوو، كە ئێستا ئەولەوییەت شەڕی دژی داعشەو باشترە ئەم پرسە دوابخرێت، بەڵام كاتێك پلان بۆ ئازادكردنەوەی موسڵ داڕێژرا، ئەم پلانەش بە بێ بەشداری و هاوكاری هێزی پێشمەرگەی كوردستان جێبەجێ نەدەكرا، لایەنی كوردستان جەختی لەسەر ئەوە كردەوە، پێش ئازادكردنەوەی موسڵ و هاوكات لەگەڵ گرێدانی رێككەوتنێكی سەربازی بۆ ئازادكردنەوەی موسڵ، با رێككەوتنێكی سیاسیش لە نێوان كوردستان و عێراق ئیمزا بكرێت بۆ ئەوەی بزانین دوای نەمانی داعش، پەیوەندییەكانی نێوان كوردستان و عێراق چۆن دەبێت، بەڵام ئەمجارەشیان بە گوشاری ئەمریكا و هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی، رێككەوتنی سەربازی بۆ ئازادكردنەوەی موسڵ داڕێژدرا، بەڵام رێككەوتنی سیاسی پشتگوێ خرا.
9. لە حوزەیرانی 2017، پاش ئەوەی سەركەوتنی ئۆپەراسیۆنی ئازادكردنەوەی موسڵ راگەیەندرا، ئەمەش واتە كۆتاییهاتنی شەڕی داعش لە عێراقدا، هەموو حزبە سیاسییەكانی كوردستان بێجگە (لە كۆمەڵ و گۆڕان) كۆبوونەوە و گەیشتنە ئەو قەناعەتەی، لەبەر ئەوەی لەماوەی زیاتر لە سێ ساڵی بودجە و مووچەبڕینی خەڵكی كوردستان و نەبوونی ئامادەباشی لەلایەن حكومەتی عێراق و هاوپەیمانی ئیئتلافی نیشتمانی شیعە بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان كوردستان و عێراق، ئەوا گەلی كوردستان مافی خۆیەتی، خۆی بڕیار لەسەر چارەنووسی خۆی بدات، لەماوەی دیاریكردنی رۆژی ریفراندۆم لە 7ی حوزەیرانی 2017 هەتا رۆژی ئەنجامدانی ریفراندۆم لە 25ی ئەیلوولی 2017، سەركردایەتی سیاسی لیژنەی باڵای ریفراندۆم بەردەوام لەگەڵ ئەمریكا و دەوڵەتانی هاوپەیمانی دژی داعش و نەتەوە یەكگرتووەكان و كۆمكاری عەرەبی لە وتووێژدا بوو بۆ ئەوەی ئەوان ببنە گەرەنتی بۆ ئەوەی حكومەتی عێراق پابەند بێت بەجێبەجێكردنی دەستوورەكەوە، هەر بۆ وەڵامدانەوەی گوشارە نێودەوڵەتییەكانیش، شاندی كوردستان بەر لە دوو رۆژ پێش ئەنجامدانی ریفراندۆم سەردانی بەغدای كرد، بەڵام ئەو كاتیش هیچ وەڵامێكیان لەبەغداوە چنگ نەكەوت بۆ ئەوەی دەست بكرێت بە وتووێژی راستەوخۆ لە نێوان كوردستان و عێراق، بۆیە هەرێمی كوردستان لە رۆژی 25ی ئەیلوول ریفراندۆمی ئەنجامدا، بۆ ئەوەی جیهان بخاتە بەر دوو بژارە، یان ئەوەیە دوای ریفراندۆمیش وتووێژەكانی نێوان كوردستان و عێراق بۆ چارەسەركردنی كێشەكان لە چوارچێوەی دەستووری عێراق بەردەوام دەبێت، یان ئەگەر بەغدا نەیتوانی دەستوورەكە جێبەجێ بكات، ئەوا بژارەی دووەم كە رای خەڵكی كوردستانە دەبێت جیهان رێزی لێ بگرێت.
10. بەداخەوە ئەو گەرەنتییەی كوردستان پێش ئەنجامدانی ریفراندۆم داوای دەكرد، بەوەی حكومەتی عێراق ناچار بكرێت پابەند بێت بە دەستوور و رێزگرتن لە عێراقێكی فیدڕاڵی و دیموكراتی، ئەو گەرەنتیە بوونی نەبوو، بەڵام دوای ئەنجامدانی ریفراندۆم وەزارەتی دەرەوە و ئەمریكا و شەخسی ریكس تیلێرسۆن زۆر بەتوندی هاتنە سەرخەت و داوایان لە حكومەتی هەرێمی كوردستان كرد كە رێز لە دەسەڵاتی فیدڕاڵیی عێراق بگرێت، ئەم هاتنە سەرخەتەی ئەمریكا، لەلایەن عێراق و ئێران و توركیا وەك پیشاندانی تیشكی سەوز بۆ سڕینەوەی وجوودی سیاسی كیانی هەرێمی كوردستان خوێندرایەوە، هەر بۆیە هەتا ئەمریكا لەو راستییە تێگەیشت كە گێڕانەوەی دەسەڵاتی فیدڕاڵی بۆ كوردستان بە مانای تێكشكاندنی ئیرادەی خەڵكی كوردستان و سڕینەوەی وجوودی هەرێمی كوردستان نییە، ئەوا میلیشیا پرۆئێرانیەكانی حەشدی شەعبی بە فەرمانی راستەوخۆی قاسم سولەیمانی فەرماندەی هێزی قودسی سوپای پاسداران، نەك هەر تەنیا كەركووكی داگیر كرد، بەڵكو پەیامێكی زۆر راشكاوانەشی بۆ سەرۆك ترەمپ نارد و پێی راگەیاند، ئەوەی بریار لەسەر ئایندەی عێراق دەدات، شەخسی قاسمی سولەیمانی و سوپای پاسدارانە نەك ئیدارەی ئەمریكی، بۆیە وەك هەنگاوی یەكەم، وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا پشتگیری خۆی بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان و شەخسی نێچیرڤان بارزانی و قوباد تاڵەبانی دووپاتكردەوە، بەڵام ئەو هەڵەیەی ئەمریكا بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ ئاكامی ریفراندۆمی كوردستان، هەڵەیەكە بە ئاسانی راست ناكرێتەوە و ئەمریكا دڵی دۆستێكی خۆی بریندار كرد كە بە حكومەت و گەلەوە خۆیان بەدۆستی ئەمریكا دەزانی.
لە ئێستادا كە حكومەتی عێراق و شەخسی حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیران، لەبەرچاوی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەو جۆرە خۆی نمایش دەكات كە ئەو رێز لە دەوڵەتی فیدڕاڵی عێراق دەگرێت و پابەندە بە دەستووری عێراقەوە، قۆناخێكی نوێ لە پرۆسەی سیاسیی نێوان كوردستان و عێراق دەست پێدەكات، حكومەتی عێراق و تەواوی كۆمەڵگەی نیودەوڵەتی دەكەونە بەرامبەر دوو بژارە، ئەویش یان ئەوەیە گوشاری تەواو لە سەر حكومەتی عێراق و هاوپەیمانیی نیشتمانیی شیعە دروست بكرێت بۆ ئەوەی وەك خۆی دەستووری عێراق جێبەجێ بكات و رێز لە تەواوی ماددەكانی ئەو دەستوورە و ئەو دەسەڵاتانە بگرێت كە ئەو دەستوورە بە هەرێمی كوردستانی داوە، یان دەبێت رێز لەو دەنگانە بگرن كە لە 25ی ئەیلوول گەلی كوردستان بۆ سەربەخۆیی داویەتی.
سیاسەتمەدارانی شیعەی عێراق كاتێك بانگەشە بۆ ئەوە دەكەن كە لە دەستووری عێراقدا باس لە ریفراندۆم نەكراوەو دەبێت ئەو ریفراندۆمە هەڵبوەشێتەوە، بەم سیاسەتی (بانێك و دوو هەوایە) ناتوانن خۆڵ لە چاوی خەڵكی كوردستان و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بكەن، راستە لە دەستووردا باس لە ریفراندۆم نەكراوە، بەڵام لەبەرامبەردا لەم دەستوورەشدا، سیاسەتی تائیفەگەری و هەوڵدان بۆ دامەزراندنی كۆماری ئیسلامی هاوشێوەی ئێران نەك هەر رێگەپێدراو نییە، بەڵكو تەحریم و تەجریمیش كراوە.
لۆژیك و هێمنیی حكومەتی كوردستان و
لەخۆباییبوون و گوتاری حەماس ئامێزی بەغدا
د.حەیدەر عەبادی لەبەر ئەوەی لە تەواوی ژیانی خۆیدا نەیتوانیوە ببێتە سیاسەتمەدارێكی ئەوتۆ كە لەناو هێزە سیاسییەكانی عێراقدا بوونی هەبێت، ئەوا ئێستا كە بۆتە سەرۆك وەزیرانی عێراقیش، ناتوانێت وەك دەوڵەتمەدارێك بە هێمنی و لۆژیك بیربكاتەوە و كێشەكانی بەشێوەیەكی ئاشتییانە چارەسەر بكات.
بۆچوون و تێڕوانینی سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان بەگشتی و شەخسی سەرۆك مسعود بارزانی لەسەر د.حەیدەر عەبادی هەتا دوای ئەنجامدانی ریفراندۆمیش، هەر بەوجۆرە بووە كە ئەم كەسە لەبەر ئەوەی لەماوەی پەنابەرێتیدا لە لەندەن بووەو بۆ رۆژیكیش چییە نەگەڕاوەتەوە بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست یاخود ئێران، ئەوا لەو راستییە تێگەیشتووە كە سیاسەتی شۆڤێنی قەومی و تائیفەگەرایی توندڕۆ، هۆكاری هەڵوەشانەوە و كۆتایهێنانی عێراقە، بەڵام هەڵوێستەكانی لەدوای 25ی ئەیلوول و پاشانیش داگیركردنەوەی كەركووك بەفەرمانی قاسم سولەیمانی بەبێ ئاگاداری ئەو، دەریانخست، ئەم پیاوە چۆن لە ماوەی ژیانی 30 ساڵەی سیاسی خۆیدا نەیتوانی ببێتە سیاسەتمەدارێكی سەركەوتوو، ئەوا لەماوەی سێ ساڵی حكومڕانیشدا نەیتوانی ببێتە دەوڵەتمەدارێكی ئەوتۆ كە ئایندەی عێراق لەبەرچاو بگرێت. ئەمەش زۆنگاوێكی بۆ دروستكردووە كە زەحمەتە بە ئاسانی لێی دەربچێت.
هەڵەی حەیدەر عەبادی لە دوای 25ی ئەیلوول ئەوە بوو كە وای لێكدابووەوە، بە دژایەتی دڕندانەی خەڵكی كوردستان بەگشتی و شەخسی سەرۆك مسعود بارزانی، بەشێك لە حزبە سیاسیەكانی كوردستان و لایەنە سیاسیەكانی عەرەبی سوننە دەبنە هاوپەیمان و پشتیوانی، بەمەش پشتگیرییەكی گەورەی ئەمریكا و هاوپەیمانان و سعودیە و دەوڵەتانی كەنداو مسۆگەر دەكات و بە ئاسانی هەڵبژاردنی داهاتوو دەباتەوە. بەڵام عەبادی ئەوەی لەبیر خۆی بردووەتەوە كە هۆكاری سەرەكی لە سەركەوتنی شەڕی دژی داعش، پشتگیری سەرۆك بارزانی و هێزی پێشمەرگەی كوردستان بووە بۆ سیاسەتەكانی عەبادی، هەروەها هەماهەنگی و هاوكاری تەواو بۆ سەركەوتنی پرۆسەی ئازادكردنەوەی موسڵ بووە. دیارە سەركەوتنی لەشەڕی دژی داعش لە ئازادكردنەوەی موسڵ، بارتەقای هەموو شەڕی دژی داعش بووە لە ماوەی سێ ساڵی رابردوو لە عێراقدا، بۆیە ئەگەر بە هێمنی و لۆژیكانە مامەڵەی لەگەڵ كوردستان بكردایە و گرنگترین دۆستی خۆی كە سەرۆك مسعود بارزانی بوو لەدەستی نەدایە، ئەوا چۆن كوردستان و سەرۆك مسعود بارزانی بوونە هۆكاری سەركەوتنی لە شەڕی دژی داعش، ئەوا بە هەمان شێوە دەبوونە پشتیوانێكی دیكە بۆ سەركەوتنی لە هەڵبژاردنەكانی داهاتووی عێراقیشدا. هەر بۆیە كە لە ئێستادا دەیەوێت وەك پاڵەوانی شەڕی داعش و داگیركردنەوەی كوردستان خۆی نمایش بكات، بەو حیسابەی دەتوانێت هەڵبژاردنی داهاتووش بباتەوە، ئەوا هەر لە ئێستاوە ئاماژەكان دەركەوتوون، كە لایەنی دۆڕای سەرەكی لە هەڵبژاردنەكانی داهاتووی عێراقدا خودی حەیدەر عەبادی دەبێت، لەبەرامبەردا ئەوانەی خۆیان بە براوەی شەڕی دژی داعش و شەڕی هەڵبژاردنی داهاتوو دادەنێن كە بێگومان میلیشیاكانی حەشدی شەعبین، ئاشكراشە عەبادی پێش هەمووان گوێی لە لێدوانەكانی مەهدی موهەندیس و قەیس غەزعەلی و ئەكرەم كەعبی و عەلی یاسری بووە، كە بە ئاشكرا دەڵێن، حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی عێراقیش داوا بكات ملیشیاكانی حەشدی شەعبی هەڵبوەشێتەوە، حەشدی شەعبی هەڵناوەشێتەوە، ئەمەش مانای ئەوەیە حەیدەر عەبادی ئەگەر وەك چەكدارێكی حەشدی شەعبی خۆی پێناسە بكات، ئەوا سەرۆك وەزیرانە و ئەگەر خۆشی بە فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكانی عێراق دەزانێت و دەیەوێت بە فەرمانێك حەشدی شەعبی هەڵبوەشێنەتەوە، ئەوا لەو دەقەیەوە سەركردەكانی حەشدی شەعبی هیچ حیسابێكی بۆ ناكەن.
ئەو لایەنانەی كە پێش 25ی ئەیلوول خواستی ئەوەیان هەبوو پشتگیری حەیدەر عەبادی بكەن، بە پلەی یەكەم بریتی بوون لە تەیاری سەدر و ئەیاد عەلاوی و كوردستان و لایەنەكانی دیكەی عەرەبی سوننەی عێراق، ئەم لایەنانەش بێجگە لەوەی لەلایەن ئەمریكا و هاوپەیمانی نێودەوڵەتییەوە پشتگیرییان لێدەكرا، ئەوا لەسەر ئاستی دەوڵەتانی كەنداو عەرەبیش راستەوخۆ پشتگیری دەكران و بەمەش هاوسەنگی پرۆسەی سیاسیی عێراق بۆ بەرژەوەندی عەبادی باڵادەست دەبوو، لایەنەكانی حەشدی شەعبی پرۆئێرانی خاوەنی قسەی كۆتایی و یەكلایكەرەوە نەدەبوون لە عێراقدا.
لەچوارچێوەی ئەم واقیعە تازەیەی عێراقدا، راستە حەیدەر عەبادی بە مامەڵە خراپ و دڕندەكانی لەگەڵ ئاكامی ریفراندۆم، زەبرێكی كاریگەری لە كوردستان وەشاند، بەڵام ئەو گورزەی لە ئاكامی كاردانەوەی ئەو رەفتارانەی لە ئایندەیەكی نزیكدا بەر خۆی دەكەوێت، زۆر لەو گورزە كاریگەرتر دەبێت كە بەر كوردستان كەوتووە، عەبادی بەنیاز بوو ئەم دەستكەوتانە بچنێتەوە، بەڵام بە پێچەوانە بە رووی خۆیدا شكایەوە، لەوانە:
1. عەبادی وای دانابوو بە چوونە ژێر كاریگەری پەرلەمانتارە تائیفی و شۆڤینییەكانی ناو پەرلەمانی عێراق دەتوانێت بەدیل بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان دروست بكات و لەگەڵ ئەو لایەنانە راستەوخۆ وتووێژ بكات كە دەبنە هاوپەیمانی بۆ رەفتارە توند و دڕندەكانی دژی كوردستان، بەڵام ئەمریكا فەرزی كرد بە سەریدا كە نوێنەری خەڵكی كوردستان حكومەتی هەرێمی كوردستان و شەخسی (نێچیرڤان بارزانی و قوباد تاڵەبانی)یە، بۆیە لەم حیساباتەی عەبادی سەرچیغ چوو، ئەوەی دەیویست بۆی نەهاتەدی.
2. راستە لایەنەكانی عەرەبی سوننە لە سەرەتاوە پشتگیری خۆیان پیشاندا بۆ رەفتارەكانی عەبادی دژی كوردستان، بەڵام هەر زوو بۆیان دەركەوت كە هیچ جیاوازییەك لەنێوان سیاسەتەكانی عەبادی و مالیكی نییە و ئەویش هەموو سیاسەتەكانی دەكەوێتە بەرژەوەندی ئێرانەوە، هەربۆیە پێش ئەوەی كارەساتی 16ی ئۆكتۆبەر رووبدات، هەر یەك لە ئوسامە نجیفی و سەلیم جبوری و ئەیاد عەلاوی هەوڵیاندا رۆڵی ناوبژیوانی لە نێوان كوردستان و عێراق بگێڕن، لەدوای 16ی ئۆكتۆبەریشەوە گوێمان لە قسەكانی نوجێفی و جبوری و ئەیاد عەلاوی بووە كە راشكاوانە دان بەو راستییانەدا دەنێن كە ئێستا لە عێراقدا ئێران باڵادەستە و حكومەتی عێراق هیچ دەسەڵاتێكی نییە. ئەم لایەنەشی بە پێچەوانە بەسەری خۆیدا شكایەوە.
3. عەبادی هەوڵیدا بە بەكارهێنانی هێزی سەربازی و حەشدی شەعبی، پێگەی خۆی لەناو لایەنەكانی شیعەی عێراقدا بەهێز بكات و ببێتە نوێنەرێكی بەهێزی شیعەكان بۆ هەڵبژاردنەكانی داهاتووی عێراق، بەڵام لایەنە شیعەكانی عێراق، بەتایبەتی فەرماندەی میلیشیا پرۆئێرانییەكانی حەشدی شەعبی وەك كازم سەیادی پەرلەمانتار و فەرماندەی هێزەكانی حەشدی شەعبی زۆر راشكاوانە لەدوای 16ی ئۆكتۆبەر رایانگەیاند، كە پاڵەوانی هێرشكردنە سەر كوردستان، حاجی قاسم سولەیمانی-یە نەك حەیدەر عەبادی، بۆیە لەم لایەنەشەوە، هێندەی نفووزی شیعەی پرۆئێرانی زیادی كرد، هیچ پشتیوانییەك بۆ حەیدەر عەبادی زیادی نەكرد، بۆیە لەم لایەنەشەوە رەنج بەخەسار دەرچوو.
لەبەرامبەر ئەم هەموو خۆنمایشكردن و گوتارە حەماسئامێزە تائیفییانەی عەبادی، ئەگەر سەیری شێوازی مامەڵە و چۆنیەتی رەفتاركردنی حكومەتی هەرێمی كوردستان و شەخسی نیچێرڤان بارزانی لەم بارودۆخە قورس و كارەساتئامێزە بكەین كە بەسەر كوردستان هاتووە، ئەمە بێجگە لەوەی كە هەموو لایەك دەزانن لەو ماوەیەدا نێچیرڤان بارزانی لەژێر چ گوشارێكی جەماوەریدا بووە، ئەوا دەگەینە ئەو راستییەی كە شێوازی مامەڵەی كوردستان لەگەڵ ئەو پیلانە نێودەوڵەتییە، رەفتار و مامەڵەی دەوڵەتمەدارێك بووە كە نەك هەر ئەم شێوازی مامەڵەكردنە هۆكارێك بوو بۆ هەڵوەشانەوەی ئەو پیلانەی دژی كیانی سیاسیی هەرێمی كوردستان داڕێژدرا بوو، لەهەمانكاتدا پشتیوانییەكی گەورەی نێودەوڵەتیشی دووبارە دروستكردەوە كە پرۆسەی سیاسیی عێراق بخاتە ناو چوارچێوە دەستوورییەكەی خۆی و پشتگیری جیهان بۆ جێبەجێكردنی دەستووری عێراق بەدەست بهێنێتەوە.
هەرێمی كوردستان لەماوەی یەك مانگ دوای كارەساتی 16ی ئۆكتۆبەر بۆ هەموو جیهانی سەلماند، ئەگەر بەغدا و دەسەڵاتدارانی شیعەی عێراق خۆیان لە دەستوورەكە یاخی نەكەن و دەستوورەكە ژێرپێ نەخەن، ئەوا كوردستان ئامادەیە رێز لەو دەستوورە بگرێت كە خۆی دەنگی پێداوە و بە دەستكەوتێكی گرنگی بۆ مافەكانی كوردستان دادەنێت.
ئێستا كە ئەمریكاو فەرەنسا و یەكێتی ئەوروپا و نەتەوە یەكگرتووەكان، پێشوازی لە شێوازی مامەڵەی كوردستان دەكەن بۆ دەستپێكردنەوەی وتووێژ لە چوارچێوەی دەستووری عێراقدا، ئەمە لەبەرامبەردا فەرزی دەكات بەسەر حكومەتەكەی حەیدەر عەبادی و تەواوی هاوپەیمانی نیشتمانیی شیعە كە ئەوانیش وەك كوردستان پابەندبوونی خۆیان بە دەستووری عێراقەوە پیشان بدەن، خاڵی لەمە گرنگتر كە لە پابەندبوون بە دەستووری عێراق خۆی بەرجەستە دەكاتەوە، ئەوەیە كە ئەم دەستوورە بەتەنیا بۆ ئەوە نەنووسراوە كە كێشەكانی نێوان كوردستان و عێراق چارەسەر بكات، بەڵكو ئەم دەستوورە بۆ ئەوە نووسراوەتەوە كە هەموو لایەنە سەرەكییەكان لە پێناوی پێكەوەژیان و بونیادنانی دەوڵەتێكی مەدەنی و دیموكراتی و پەرلەمانی و فیدڕاڵی، كۆمپرۆمایز بۆ یەكتری بكەن، ئەم دەستوورە فەرزی دەكات كە هیچ لایەنێك لە جێبەجێكردنی ئەو دەستوورە لە چوارچێوەی (براوە و دۆڕاو) پۆلین ناكرێت، بەڵكو كاتێك ئەو دەستوورە جێبەجێ دەكرێت، ئەوا هەرسێ لایەنی سەرەكی (كورد و شیعە و سوننە) و تەواوی پێكهاتەكانی دیكەی عێراق خۆیان بە براوە دەزانن.
لە ئێستادا كە چوارچێوەی پابەندبوون بەدەستوورەوە دەرگای جیاوازی و ناكۆكییەكان بەرەو كرانەوە و دیالۆگێكی راشكاوانە دەبات، لە هەمانكاتدا دەنگی بەكارهێنانی زمانی هێز و شەڕ و كوشتاری خامۆش كردووە، ئەمەش تاقیكردنەوەیەكی باشە بۆ هەموو لایەك بەوەی ئایا كام لایەنە دەتوانێت ریگە لەشەڕ و ئاژاوە بگرێت و كام لایەنیش بێجگە لە زمانی هێز و شەڕ لە هیچ زمانێكی دیكە تێناگات؟ وەڵامی ئەم پرسیارە هەڵوێستەكانی ئەمریكا و ئەوروپا و نەتەوە یەكگرتووەكان دەیداتەوە و بە راشكاوی دەبێت لەگەڵ لایەنی كێشەكان بەو زمانە قسە بكرێت كە خۆیان مەبەستانە قسەی پێبكەن و هەر دەبێت ئەو زمانەش بەكار بهێنرێت بۆ ئەوەی لێی تێبگەن.
جێبەجێكردنی دەستووری عێراق
ئەو كارتە سوورەیە كە شیعەی پرۆئێرانی دەكاتە دەرەوە
ئەگەر هەتا وادەی هەڵبژاردنەكانی داهاتووی عێراق، ئەمریكا و ئەوروپا و نەتەوە یەكگرتووەكان نەتوانن حكومەتی عێراق ناچار بكەن كە رێز لە دەستووری عێراق بگرێت و هەنگاوی جددی بۆ جێبەجێكردنی ئەو دەستوورە هەڵنەگرێت، ئەوا دوای هەڵبژاردنی عێراق دەبێت خۆیان بۆ ئەوە ئامادە بكەن كە دەبێت باسی جێبەجێكردنی دەستوور لەگەڵ (هادی عامری و مەهدی موهەندیس و قاسم ئەعرەجی و نوری مالیكی و جەلالەدین سەغیر و عەلی یاسری و قەیس خەزعەلی و ئەكرەم كەعبی) بكەن، بێگومان ئەم ناوانەش هەموویان نوێنەرایەتی میلیشیاكانی ( بەدر و عەسائبی ئەهلی هەق و حەرەكاتی حزبوڵای عێراقی و نوجەبا و سەرایای خۆراسانی و مەجلیسی ئەعڕ و.. هتد) دەكەن، هەموو ئەمانەش بە رێگەی سندوقی دەنگدان دەبنە بەشێك لە پرۆسەی سیاسیی عێراقی.
كێشەی سەرەكی لەگەڵ ئەم میلیشیایانە بە پلەی یەكەم ئەوەیە، ئەوان نەك هەر بڕوایان بەدەستوور نییە، بەڵكو هێندەی عەلی خامنەئی رێبەری باڵای شۆڕشی ئێرانی بە مەرجەعی خۆیان دەزانن و هێندە سیستانی بە مەرجەعی خۆیان نازانن، هەر بۆیە ئەگەر لە دوای هەڵبژاردنەكانی ساڵی داهاتوو بتەوێت وتووێژ لەگەڵ ئەم میلیشیایانە بكەیت، ئەوا دەبێت لەسەر جیاوازییەكانی نێوان نەجەف و قوم قسە بكرێت، نەك لەسەر ئەوەی ئەم دەستوورە جێبەجێ بكرێت، یان نە.
شیعەی عێراق بەوانەی خۆیان بە عێراقی دەزانن و بەوانەشی خۆیان بە پرۆئێرانی دەزانن، لەئێستادا دەستووریان كردۆتە چەكێكی كاریگەر بۆ بەدیهێنانی ئامانجەكانی خۆیان و بۆ هەر پرسێك كە دێتە پێشەوە باس لە یاسا و دەسەڵاتەكانی حكومەتی ئیتحادی دەكەن، ئەم دەسەڵاتانەش بەو جۆرە هەتا ئێستا پیادەیان كردووە كە هەموو دەسەڵاتەكانی حكومەتی ئیتحادی بریتییە لە (لبیك یا حسین، لبیك یا زینب)، ئەوجا لەمەش سەیرتر ئەوەیە دەسەڵاتەكانی حكومەتی ئیتحادی حەسری و سنووردارن، بەڵام كاتێك حەشدی شەعبی ئاڵای (لبیك یا حسین و لبیك یا زینب) بەرز دەكەنەوە، پێمان دەڵێن، دەسەڵاتەكانی حەشد رەها و موتڵەقن.
ئەمجۆرە ئەقڵییەتە تائیفەگەرایی و شۆڤینییەی كە هەتا پێش 25ی ئەیلوول، چەمكی حكومەتی ئیتحادی و فیدڕاڵییان بە چەمكی سەربەخۆیی و جیابوونەوەی كوردستان تەرجەمە دەكرد، دیارە ئەمەشی كە دەیڵێن هەروا بۆچوونێكی رقاوییانە نییە دژی ئەقڵییەتی شیعەگەرایی لە عێراقدا، بەڵكو باشترین بەڵگە لەبەر دەستە، كە ئەویش مەراسیمی سوێندخواردنی كابینەكەی دووەمی نوری مالكییە كە تیایدا شیعەكان لەكاتی سوێندخواردندا، وشەی ئیتحادییان پەڕاندبوو، ئەمەش بەو مانایەی سوێند ناخۆن عێراقێكی ئیتحادی بپارێزن، لەبەر ئەوەی ئەوان ئیتحادی بە ئینفساڵ و جیابوونەوە تێگەیشتبوون.
بۆ ئێستا كە ئەمریكا و ئەوروپا و نەتەوە یەكگرتووەكان داوای ئەوە دەكەن دەبێت حكومەتی هەرێمی كوردستان حكومەتێكی بەهێز بێت لە چوارچێوەی عێراقێكی فیدڕاڵی بەهێزدا، دەبێت بزانن، بۆ ئەوەی ئەم دروشمە بكرێتە پراكتیك، ئەوا دەبێت ستراتیژیەتێك بۆ جێبەجێكردنی دەستووری عێراق دابڕێژدرێت، لەم ستراتیژیەدا تەفسیركردنی ماددەكانی دەستوور هەمووی پێكەوە دەبێت تەفسیرێكی بێلایەنانە بێت و مەرجدار بێت بەوەی كە دەبێت هەموو لایەك رێزی بگرێت و جێبەجێی بكات، ئەوەشی كە نەیتوانی جێبەجیی بكات، یان رێزی بگرێت، ئەوا دەبێت ئەو دستوورە وەك كارتێكی سوور بەرامبەر ئەو میلیشیا و لایەنە شیعە پرۆئێرانییانە بەرز بكرێتەوە و لەناو پرۆسە سیاسییەكە بكرێتە دەرەوە.
لایەنی ئەمریكی كە لە هەمووان زیاتر جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە زۆر بە بەهێزی پشتگیری جێبەجێكردنی دەستووری عێراق دەكەن، لەكاتی دەستپێكردنی ئەم پرۆژەیەدا ئەو ئاستەنگانە دەبینین كە لەلایەن شیعەی پرۆئێرانییەوە دێتە بەردەمیان، لابردنی ئەو ئاستەنگانە لەگەڵ ئەوەی كارێكی ئاسان نییە و پێویستی بە ئامادەبوونێكی بەهێزی نێودەوڵەتی هەیە لەكاتی جێبەجیكردنی دەستوورەكەدا، بەڵام سەرەنجام بۆیان دەردەكەوێت كە شیعەی پرۆئێرانی لە عێراقدا، دەستووری عێراق وەك دستوورێكی سەپاو بەسەریاندا مامەڵەی لەگەڵ دەكەن و هەرگیز ئامادە نابن پابەندی ئەو دەستوورە بن كە سنوورێك بۆ دەسەڵاتەكانی ئێران لە عێراقدا دابنێن، جێگەی وەبیر هێنانەوەیە لە ساڵانی 2006 و 2007 كە شەڕی نێوان عەرەبی شیعە و سوننە گەیشتە ئەو ئاستەی هیچ ئومێدێك بۆ كپكردنەوەی نەمێنێت، جۆزیف بایدنی جێگری سەرۆكی پێشووی ئەمریكا كە ئەوكات سەرۆكی لیژنەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی سەنات بوو، پلانی B بۆ دابەشكردنێكی نەرمی عێراق لەچوارچێوەی سێ هەرێمی فیدڕاڵی خستەڕوو، بەڵام ئەمیتا ئیزایۆنی كە بیرمەندێكی سیسیۆلۆژی ئەمریكایە لەبەرامبەر پلانەكەی بایدن، پلانی Z ی وەك دوایین پلان بۆ ئەمریكا راگەیاند و راشكاوانە پێی گوتن: ئەگەر ئەمریكا دەیەوێت ئەو سیستمەی ئێستا موقتەدا سەدر لە شاری سەدری ناو بەغدا پیادەی دەكات، بگۆڕێت بۆ دیموكراتی، ئەوە هەڵەیەكی گەورە دەكات، لێیان گەڕێن خۆیان چییان دەوێت با ئەوە بكەن، ئەوان (مەبەستی عەرەبی شیعەی عێراقە) كە بڕوایان بە عەمامەی رەشە حوكمیان بكات، نەك سیستمێكی دیموكراتی.
هەر بۆیە كە ئێستا ئەمریكا زۆر بە توندی و بەهێزەوە هاتۆتە مەیدان و داوا دەكات پێش عێراق، كوردستان دەستوورەكە جێبەجێ بكات، دڵنیای دەكەینەوە كە كوردستان ئامادەیە دەستوورەكە جێبەجێ بكات و بە دەستووری خۆیشی دەزانێت، بەڵام كاتێك لە نێوەی رێگە لەگەڵ شیعەكان دەگاتە ئەوەی ئەم دەستوورە ناكرێ و ناتوانرێت جێبەجێ بكرێت، ئەوكات دەزانن كوردستان بۆچی بڕیاری ئەنجامدانی ریفراندۆمی دا. ئەمریكا چۆن لە 1991 لە ئاكامی ئەنجامدانی ریفراندۆمی كۆسۆڤۆ تێنگەیشت و لە 2008 بە ناچاری و بێ ریفراندۆم پشتیوانی سەربەخۆی كۆسۆڤۆی كرد، ئەوا هەمان حاڵەتی كۆسۆڤۆش لە جێبەجێكردنی دەستووریشدا لەگەڵ كوردستان دووبارە دەبێتەوە.
