هەتا ئێستاش عەرەبی عێراق بەگشتی و عەرەبی شیعە بەتایبەتی و تەنانەت بەشێك لەو كوردزمانانەش كە خزمەتی بەلاش پێشكەشی دوژمنانی كوردستان دەكەن، وای دەبینن كە ئەو دەسەڵاتانەی كوردستان لە چوارچێوەی دەستووری عێراقدا بۆی دیاریكراوە، پێش ئەو دەستوورە ئەو دەسەڵاتانەی نەبووە، ئەوجا بۆ ئەوەی عەرەبی شیعە و سوننە باش لەو هەقیقەتە تێبگەن و هەروەها ئەوانەشی كوردزمانن و چاویان بەشكۆی گەل و نیشتمانی خۆیاندا هەڵنایەت باش بزانن، بنەمای نووسینەوەی دەستووری عێراق تەنیا بۆ دیاریكردنی ماف و دەسەڵاتەكانی بەشە عەرەبییەكەی عێراق بووە و سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان بەتایبەتیش هەردوو سەرۆك، سەرۆك بارزانی و سەرۆك مام جەلال كە بەشداریی نووسینەوەی دەستووری عێراقیان كردووە، تەنیا بۆ ئەو مەبەستە بەشدارییان كردووە كە دەسەڵاتەكانی كوردستان لە ماوەی 1992-2003 چۆن بووە و چەند بووە ببێتە بەشێك لە دەستووری عێراق، پاشانیش پرسی ناوچە دابڕێنراوەكانی كوردستان وەك كێشەی سنوور و خاك لەگەڵ عێراقدا بەپێی ئەو دەستوورە چارەسەر بكرێت، ئەمەش راشكاوانە مانای ئەوەیە ئەو دەستوورەی ئێستا حكومەتەكەی عەبادی دەیەوێت هەڕەشەی لەكوردستان پێ بكات، ئەوا ئەو دەستوورە كەم تا زۆر پەیوەندی بە دەسەڵاتەكانی هەرێمی كوردستانەوە نییە، بەتایبەتیش ئەو دەسەڵاتانەی كە دەكەونە چوارچێوەی سەروەریی هەرێمی كوردستان، ئەوجا ئەوەی لەم راستییە تێدەگات، دەزانێ ئەم دیڕانە مانای چین، ئەوەشی لێی تێنەگات، یان خۆی لێ گیل بكات و نەیەوێت تێی بگات، ئەوا یان دەبێت ببێتە بەشێك لەو زۆڕنایەی ئێستا دژی كوردستان لێی دەدەن، یان دەبێت لەبەر رۆشنایی ئەو دەستوورە هەر دوو سێكیان پێكەوە بەیاننامەیەك دەربكەن و بە خەڵكی كوردستان بڵێن كوردستان لەبەردەم هەڕەشەدایەو بابچین خۆمان تەسلیمی ئیرادەی شیعە و حكومەتی بەغدا بكەین، بەڵام ئەوەی باش لەم دێڕانە دەگات، ئەوا زۆر باش ئاگاداری ئەم راستییانەیە:
1. كاتێك دەستووری عێراق نوێ نووسراوە، عێراق دەوڵەتێكی خاوەن سەروەریی نەبووە و لە ژێر فەسڵی حەوتەمی نەتەوە یەكگرتووەكان بووە، بەڵام كوردستان ئەندامێكی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بووە بۆ رووخانی رژێمی سەدام حوسێن.
2. ئەو كاتەی ئۆپەراسێۆنی نێودەوڵەتی لەژێر ناوی ئۆپەراسێۆنی ئازادكردنی عێراق دەستی پێكردووە، بێجگە لە كوردستان و هێزی پێشمەرگە، هیچ هێزێكی سیاسیی عەرەبی شیعە و سوننە بەشدار نەبوون، ئەوجا لەبەر ئەوەی هێزی سیاسی كاریگەر لەناو عەرەبی شیعە و سوننە لەدوای رووخانی رژێمی سەدام حوسێن بوونی نەبووە، ئەوا بەناچاری ئەمریكا خۆی كردە داگیركاری عێراق، بەڵام كوردستان هەر ئازاد بووە و وەك هاوپەیمانی نەبووبێت، هێزی ئەمریكا لەكوردستان بوونی نەبووەو لەمەش زیاتر سەرۆكی كوردستان رێگەی نەداوە، هێزەكانی ئەمریكا وەك هێزی داگیركار لە كوردستان مامەڵە بكەن. ئەمەش مانای ئەوەیە عێراقی عەرەبی وەك لایەنی دۆڕاوی شەڕ و كوردستان وەك لایەنی براوەی شەڕ مامەڵەی لەگەڵ كراوە.
3. لەعێراقی دوای سەدام حوسێن، هەموو دامەزراوەكانی دەوڵەتی لەبەر یەك هەڵوەشێنران، بۆیە عێراق هیچ دامەزراوەیەكی شەرعی نەبووە، بەڵام كوردستان هەموو دامەزراوەكانی بە پەرلەمان و حكومەت و دەسەڵاتی دادوەری وەك دامەزراوەی دەوڵەتی دانی پێدانراوە، پاشانیش دەستووری عێراق ئیعترافی پێكردووە.

4. كوردستان مەرجی خۆی هەبووە لە نووسینەوەی دەستووری عێراق و مەرجی هیچ لایەكی قبووڵ نەكردووە، لەوانەیە لەبەر رێزی ئەمریكا و هاوپەیمانان هەندێك نەرمی نواندبێ كە میكانیزمی چارەسەركردنی كێشەكە لە جۆرێكەوە بگۆڕێت بۆ جۆرێكی دیكە، بەڵام هەرگیز سازش و دانوستاندنی لەسەر هیچ ماف و دەسەڵاتێكی كوردستان و تەواوی پێكهاتەكانی نەكردووە، ئەمەش مانای ئەوەیە، لە پرۆسەی نووسینەوەی دەستووردا، عەرەبی سوننەو شیعە نەك مافی ئەوەیان نەبووە دەسەڵات و ماف بۆ كوردستان دیاری بكەن، بەڵكو مافی ئەوەشیان نەبووە، موناقەشەش لەسەر ماف و دەسەڵاتەكانی كوردستان بكەن، لەمەش زیاتر پۆل بریمەری حاكمی مەدەنی ئەمریكاش لە عێراق كاتێك ویستبێتی وەك بەشەكانی دیكەی عێراق مامەڵە لەگەڵ كوردستان بكات، ئەوا بەرپەرچ دراوەتەوە و پاشان سەرۆك بوش خۆی هاتۆتەسەر خەت و رێز لەماف و دەسەڵاتەكانی كوردستان گیراوە.
دیاریكردنی ئەم چەند خاڵە بۆ بەرچاوڕوونی خوێنەران بۆ ئەو ئامانجە بوو كە كوردستان پێش ئەوەی بەشداری لە پرۆسەی سیاسیی عێراقی دوای 2003 بكات، خۆی خاوەنی یاسای تایبەتی خۆی بووە، ئەم یاسایانەی كوردستان لەبەر رۆشنایی دەستووری عێراقی 2005 نەنووسراونەتەوە، بەڵكو ئەو دەستوورە بەو شێوەیە نووسراوەتەوە كە لەگەڵ یاسا و بڕیارەكانی پەرلەمانی كوردستان بگونجێت.


بۆ پشتڕاستكردنەوەی ئەم خوێندنەوەیەش بەوەی خوێندنەوەیەكی واقیعییانەی دروستە، دەكرێت بگەڕێینەوە بۆ ئەو دەستەواژەیەی لەناو دیباجەی دەستووری عێراقدا هاتووە و سەرۆكی كوردستان لەكاتی هەڵمەتەكانی ئەنجامدانی ریفراندۆم زۆر جەختی لەسەر دەكردەوە، كاتێك دەیانگوت دەستوور رێگە بە ریفراندۆمی كوردستان نادات، لەوەڵامدا دەیگوت ئێمە بەم دەستەواژەیەی ناو دەستوور ریفراندۆم ئەنجام دەدەین كە دەڵێت: (مەرجی مانەوەی عێراق بە یەكپارچەیی پاراستنی یەكێتی ئارەزوومەندایە)، ئەوجا ئەگەر لەسەر ئەم دەستەواژەیە ورد ببینەوە كە سەرۆكی كوردستان خۆی وەك یەكێك لە ئەندامانی لیژنەی نووسینەوەی دەستووری عێراقی 2005 جەختی كردۆتەوە كە دەبێت ئەمە لەناو دیباجەی دەستوور هەبێت، ئەوا دەگەینە ئەو راستییەی كە بەشداری كوردستان لە دوای 2003 لە پرۆسەی سیاسیی عێراقدا، مەرجدار بووە بەوەی :
1. حكومەتی عێراق وەك حكومەتێكی مەركەزی بۆی نییە مامەڵە لەگەڵ كوردستان بكات و دەبێت پاپەندی ئەو دەستوورە بێت كە ئیعترافی بە هەموو ماف و دەسەڵاتەكانی كوردستان كردووە، ئەو ماف دەسەڵاتانەی كە پەرلەمانی كوردستان خۆی بۆ كوردستانی دروست كردووە، نەك ئەو ماف و دەسەڵاتانەی بە حیساب پەرلەمانی عێراق بڕیاری لەسەر دەدات.

كە دەڵێن بەپێی ئەو دەستوورەی عەبادی هەڕەشە لە كوردستان دەكات، ئەو دەستوورە مافی ئەوەی نییە دەسەڵاتەكانی كوردستان دیاری بكات، مەبەست ئەوەیە پەیوەندیی نێوان كوردستان و عێراق بەپێی ئەو دەستوورە تەنیا یەكێتییەكی ئارەزوومەندایە، ئەمەش واتە ئەو دەستوورە تا ئەو كاتە پەیوەندی بە كوردستانەوە هەیە كە خەڵكی كوردستان رازی بن بە پێكەوەژیانی ئارزوومەندانە لەگەڵ عێراقدا، بەڵام كاتێك خەڵكی كوردستان بە رێژەی نزیكەی 93% ئەو پێكەوەژیانە رەتبكاتەوە، ئەوا ئەو دەستوورە بۆ كوردستان هیچ ئیعتبارێكی نییە.