هەر هەشت ئۆپەراسیۆنەكەی ئەنفال (23 شوبات ـــ 6 ئەیلوولی 1988) بە گەورەترین و ترسناكترین هەڵمەتی لەناوبردنی گەلی كوردستان لە مێژوودا دەژمێردرێن كە بە شێوەیەكی دڕندانەو بەدەر لە هەموو یاسا و بنەماكانی مرۆڤایەتی، لە لایەن حكومەتی عێراقەوە لە ساڵی 1988 ئەنجامدرا. ئەم پەلامارانە بە سوود وەرگرتن لە كەرەستەی كیمیایی و بۆمبابارانی زۆر سەختی پێش هێرشی لەشكری زەمینی بە ژمارەیەكی یەكجار زۆر و سوتاندن و وێرانكردنی هەرشتێك كە دەكەوتە بەردەست و پێش چاویان.
یوست هیلترمان یەكێكە لەو رۆشنبیرو سیاسەتمەدارانەی كە لە بواری كاروباری مافی مرۆڤدا كار دەكات و بە دامەزراندنی ناوەندێكی لێكوڵینەوەو بەدواداچوونی كێشەی ئەنفال، بە مەبەستی دادگایی كردنی سەرانی ڕژێم رۆڵی كاریگەری هەبوو، ئەنفال بەم شێوەیە پێناسە دەكات :
«ئەنفال چەندین ئۆپەراسیۆنی لەشكری بوو، كە لەلایەن چەند فەیلەق، یان چەند فیرقەیەكی سەربازی ڕژێمی بەعس ئەنجام دراوە، فیرقەكانی لەشكری، هەواڵگری لەشكری، ئەمن و و مونەزەماتی حزبی بەعس و چەندین یەكەی تایبەتی ترەوە، هەموو پێكەوە لەم جینۆسایدەدا بەشدار بوون.
زارەوەی ئەنفال
زاراوەی ئەنفال لە سورەتی ئەنفال لە قورئان وەرگیراوە؛ چونكە حكومەتی بەعس دەیویست رەنگێكی ئایینی بداتە ئۆپەراسیۆنەكانی لەشكریی و بەم شێوەیە گەلی كوردی بە كافر دانا بوو. بە پێی وتەی كۆنە سەرۆك جاشێك، ئەفسەرەكانی ئیستخبارات لە كۆبوونەوەیەكدا بە سەرۆك جاشەكانیان وتبوو كە پێشمەرگە نە كوردن و نە عێراقی، بە پێی یاسای ئیسلام ئەوانە كافرن و بەم پێیە دەبێ وەك كافر ڕەفتاریان لەگەڵدا بكرێت. لە كاتێدا كە حكومەتی عێراق بە پێی ئەو ئامارانەی كە لەبەر دەستدایە 2855 مزگەوتی موسڵمانان و كەنیسەی كریستیانان و پەرستگەی ئێزیدیانی ڕووخاند بوو، كە ئەم ژمارەیە لە لایەن هیچ وڵاتێكی (كافر)ی دژ بە ئیسلامەوە نەكراوە و جیهانی ئیسلامیش بەرانبەر بەم تاوانە بێدەنگی هەڵبژارد.
ئۆپەراسیۆنەكانی ئەنفال:
حكومەت زووترو لە مێژەوە پلانی ئەم ئۆپەراسیۆنانەی دانابوو و خۆی بۆ ئامادە كردبوو. سەمیر محەمەد عەبدولوەهابی وەزیری ناوخۆی عێراق لەكۆتایی ساڵی 1987 پلانەكانی وەزارەت و ئامانجەكانی خۆی بۆ سالێ نوێ بەم شێوەیە باس دەكات:
«ئافراندنی زەمینەیەكی بێگەرد و پاك لە ڕووی كۆمەڵایەتی، سیاسی، ئابووری و هزری و ڤاڵا لە هەموو ناپاكی و پاشماوەیەكی ناو كۆمەڵگەدا، كە لەگەڵ پرەنسیپەكانی حزبی بەعس یان راسپاردەكانی سەرۆكی سەركردە سەدام حوسێندا نەگونجێن».
بەم شێوەیە حكومەتی عێراق، خۆی بۆ نەهێشتنی هەر هزرێك كە لە گەڵ هزری حزبی بەعس نەدەگونجا، ئامادە كردبوو. هەر بۆیە لە كۆتایی ساڵی 1987 و سەرەتای 1988 عێراق لە ڕووی لەشكری و چەكدارییەوە زۆر گۆڕدرابوو و پێی دەكرا هێرشێكی زۆر فراوان و توند بكاتە سەر كوردستان كە بەرگری كردن لە لایەن شۆڕشگێڕانەوەوە زۆر سەخت دەبوو؛ چونكە شەڕ لە چوارچێوەی شەڕێكی كلاسیكی دەرچوبوو و چەكی ناكلاسیكی هەمەچەشنە وەكو هەموو جۆرە چەكێكی كیمیایی بەكار دەهات.
ئۆپەراسیۆنەكانی ئەنفال لەژێر سەركردایەتی عەلی حەسەن ئەلمەجید و بەشداری فەیلەقەكانی 1 و 5 و بەرێوەبەرایەتی گشتی ئەمن و هەوالگری سوپا و فەوجەكانی جاشەكان، لە 8 قۆناغدا دەستی پێكرد. ئۆپەراسیۆنەكانی ئەنفال دوو ئامانجی سەرەكییان هەبوو: تێكشكاندنی گیانی بەرگری پێشمەرگە و نەهێشتنی هیچ زیندەوەرێك بەتایبەتی مرۆڤ لە كوردستانی ئازاددا.
سەدام حوسێن بارودۆخی بەردەوام و درێژخایەنی جەنگی عێراق - ئێرانی قۆستبووەوە، بۆ گواستنەوەی جەنگی توندی شۆفێنی خۆی بۆ سەر كوردستاندا بە مەبەستی لە ڕەگ و ڕیشە دەرهێنانی گەلی كورد. ئەو جەنگەی كە لە كوردستان هەلگیرساندبوو بە درێژە پێدانی جەنگی عێراق - ئێران ناوی دەبرد.
بەڵام ئەوەی ڕاستی بێت حكومەتی عێراق بۆ ئەنجامدانی پرۆسەی ئەنفال، پێویستی بەهیچ بیانوویەك نەبوو و هیچ پێوەندیەكیشی بە جەنگی عێراق ــ ئێرانەوە نەبوو، بەڵكو كوردكوژی و جینۆساید لە خوو و رەوشت و سروشتی ڕژێمی دیكتاتۆری ڕەگەزپەرستی بەعس لە عێراق سەرچاوەی دەگرت كە هەر كاتێك دەرفەتی هەبوایە بەم كارە هەڵدەستا،، عەدنان خەیروڵڵا وەزیری بەرگری عێراق لە كۆنگرەیەكی ڕۆژنامەوانیدا لە 15ی ئەیلوولی 1988 وتی:
« من لە ڕەفتاركردن لەگەڵ هەر گرووپێك لە گەلەكەم، هەموو مافێكم هەیە، بەو ڕێیەی خۆم هەڵیدەبژێرم».
كەواتە حكومەت بە مافی سروشتی خۆیی دەزانی كە گرووپێك لەگەلەكەی وەكو گەلی كورد، جینۆساید بكات، بەو ڕێیەی كە هەڵیدەبژێرێ واتە كیمیابارانی بكات و كەسیش مافی قسەكردن و رەخنەشی نەبێ و پێویست بوو كۆمەڵگای نێودەوڵەتیش لە سەر سەكۆكانی یاریگا تەماشاڤان بن. بۆیە شێوازی توندوتیژی كە حكومەتی عێراق لەوساڵەدا دژ بە كورد بەكاری هێنابوو، گەیشتە رادەی جینۆساید. لە دادگای تاوانەكانی تایبەتمەند بە تاوانە دژە مرۆڤییەكان كە پاشان ناوی گۆڕدرا بە دادگای تاوانەكانی باڵای عێراقی، لە 24 ی حوزەیرانی 2007 بە فەرمی بڕیار درا كە ئۆپەراسیۆنەكانی ئەنفال بە جینۆساید بناسرێن. پارلەمانی هەرێمی كوردستان و پارلەمانی عێراقیش بە زۆرینەی دەنگ ئەوەیان پەسەند كردووە.
قوربانیانی شاڵاوەكانی ئەنفال بەپێی بەڵگەكان
بە پێی بروسكەی لیوای ڕوكن سوڵتان هاشم، لە ئۆپەراسیۆنی ئەنفالی 2 ( 22ی ئادار ــ 1ی نیسانی 1988) تەنیا لە قۆپی قەرەداغ 2500 كەس لە ژن و پیاو و منداڵ گیرابوون. ئەوانە تا 20ی نیسان لەناو سەربازگەی سەركردایەتی فەیلەقدا دەست بەسەر بوون، بەڵام حكومەت تەنیا 200 چەكی گرتبوو. واتە لەوانە 2300 كەسی بێ چەك و سیڤیل و ئافرەت و منداڵ بوون، جگە لەوەش بەشی زۆری ئەو چەكانە هی ئەو پێشمەرگانە بوون كە لە گۆڕەپانی شەڕدا ببوونە قوربانی. بەڵگەنامەیەكی حكومی دەیسەلمێنێت كە ئەم 2500 كەسە بەم شێوەیە دابەشكرابوون: پیاوەكان بۆ سەركردایەتی فەیلەقی 4 ڕەوانە كران و ژنەكان بۆ سەركردایەتی فەیلەقی 3 و منداڵەكان بۆ سەربازگەی مەشق كردنی زرێپۆش لە تكریت و هەمووشیان بە پاسەوان و سەیارەی تایبەت راگوێزرابوون.
لە ئۆپەراسیۆنی ئەنفالی 3 ( 7 ــ 20 نیسان) گوندەكان بە تەواوی ڕووخێنران و دیلەكانی كوردیش بێسەروشوێن كران و خەڵكێكی زۆر كەم توانییان رزگار ببن. لە هەر شوێنێك بەرگری هەبوایە بە بۆمبی كیمیایی كپ دەكرایەوە، وەكو گوندی تازەشار نزیك قادركەرەم كە لە 9ی نیسان هەموو دانیشتووانی گوندەكەو پێشمەرگەی تێدا جینۆسایدكران . لە ناوچەی قادر كەرەم هەموو گوندەكان بەتەواوی تاڵان كران. سەرۆك جاشەكان، خەڵكیان هان دەدا كە خۆیان بەدەست حكومەتەوە بدەن و بەڵێنی لێبوردنیان پێدابوون، بەڵام هەموو ئەو كەسانەی كە تەسلیم بوونەوە بێسەروشوێن كران.
سەركردایەتی فەیلەقی 1 بە دەركردنی بەیانێك لە 7ی گوڵانی 1988 سووتاندن و وێرانكردنی هەموو گوندەكانی كە ئامانجی ئۆپەراسیۆنی ئەنفالی چوار (3 ــ 8 گوڵان) بووە ڕاگەیاند. لەو بەرقیەی كە لیوای ڕوكن سوڵتان هاشم ئەحمەد سەركردەی فەیلەقی یەك لە 7 ی نیسانی 1988، ئاڕاستەی عەلی حەسەن ئەلمەجید و حوسێن رەشید تكریتی جێگری سوپاسالاری عێراق و سابیر ئەلدوری بەڕێوەبەری گشتی هەواڵگری كردووە هاتووە، كە ئەم هێزانە بەشدارییان لە ئەنفالی 4 دا كردووە: هێزەكانی فەیلەقی 1 لەگەڵ یەكەكانی سەر بەو فەیلەقە لەوانەش: سەركردایەتی هێزەكانی نەسر بە سەركردایەتی عەمیدی ڕوكن خالید ئەحمەد ئیبراهیم، سەركردایەتی هێزەكانی 46 بە سەركردایەتی عەمیدی ڕوكن عەلی ئەحمەد محەمەد ساڵح، سەركردایەتی هێزەكانی جەحفەلی نیشتیمانی 1 بە سەركردایەتی عەمیدی ڕوكن سەعد شەمسەدین، سەركردایەتی هێزی پاراستنی نەوت بە سەركردایەتی عەمیدی ڕوكن بارق عەبدوڵڵا ئەلحاج حونتە، (أمریە مواقع فەیلەقی 1) بە سەركردایەتی عەمیدی ڕوكن عەلا محەمەد تەها و دەستەكانی هێزی (مفارز طوارئ) سلێمانی و كەركووك، ئەندازیاری سوپا، دەستەی ئەركانی هەواڵگری فەیلەق و فیرقەكانی سوپا، دەستەی كیمیایی، هێزی ئاسمانی بە هەموو جۆرەكانی و هەواڵگری گشتی سوپا.
حكومەتی عێراقی لە 15ی گوڵاندا، بە هێرشی كیمیایی بە هۆی فرۆكەوە بۆ سەر گوندی (وارا) لە دۆڵی بالیسان لە ڕۆژی (جەژنی رەمەزان)دا ئۆپەراسیۆنی ئەنفالی 5 و 6 و 7 (15ی گوڵان ــ 26ی ئابی 1988) دەست پێكرد، ئەوەش جەژنانەی حكومەتی عێراق بوو بۆ گەلی كورد لە بۆنەیەكی پیروزی ئایینیدا.
حكومەتی عێراق پاش جێبەجێكردنی بڕیاری ئاگربەس لەگەڵ ئێران، هێزەكانی خۆی لە ناوچەی بادینان كۆكردەوە و بەو هێزە گەورەو پڕچەكەی، ئۆپەراسیۆنی ئەنفالی 8، یان دوا ئەنفال (خاتم الانفال) لە هەردوو پارێزگای دهۆك و مووسڵ لە 25ی ئاب ــ 6ی ئەیلوول 1988 دەست پێكرد. لەم ئۆپەراسیۆنەشدا حكومەتی عێراق تەڕو وشكی بە چەكی كیمیایی و بایولۆجی سووتاند. بە دەیان هەزار لە هێزەكانی سوپاو جاش بەشدار بوون و بەوپەڕی دڕندایەتیەوە بە بلدۆزەر و T.N.T هەرچی گوندو ئاوەدانی هەبوو، لەگەڵ خاك یەكسان كرا. ئەو گوندانەی كە لەو ئۆپەراسیۆنەدا وێران كران سەر بە قەزاكانی دهۆك، زاخۆ، ئامێدی، شێخان و ئاكرێ، كە ژمارەیان 488 گوند بوون، كە هەموویان تا پێش هێرشی 25ی ئابی 1988 ئاوەدان بوون.
ئەم كوشتارە هەڕەمەكیە بەردەوام بوو و حكومەت بە فەرمی دەسەڵاتی بە یەكە سەربازییەكان دا، كە چۆنی بە بەرژەوەندی خۆیانی بزانن، دەتوانن وەها بە كاری گوللەبارانكردنی خەڵكی هەڵبستن. عەلی حەسەن ئەلمەجید لە كۆبوونەوەی ڕۆژی 10ی حوزەیرانی 1989 لە بارەگای سەركردایەتی ڕێكخستنی باكوور دەڵێ، ڕۆژی 4ی ئەیلوولی 1988 بە ڕۆژی كۆتایی هاتنی بزاڤی چەكداری دادەنرێت. بەڵام ئەم بڕیارە بەردەوام كاری پێدەكرا تا سەرەنجام عیزەت ئیبراهیم ئەلدوری، سەرۆكی لیژنەی كاروباری باكوور لە 25ی تشرینی یەكەمی 1989 پاش دەربازبوونی زیاتر لە ساڵێك بەسەركۆتایی جەنگ، ئینجا ئەم دەسەڵاتەی لە سوپا وەرگرتەوەو پێویست بوو لە مەودوا ئەو كەسانەی كە دەستگیر دەكرێن بۆ بەرێوەبەرایەتیەكانی ئەمن ڕەوانە بكرێن، لە جیاتی ئەوەی گوللەباران بكرێن.
دەرەنجام
حكومەتی عێراق لە جێبەجێ كردنی ئەنفالدا شێوازێكی ڕەگەزپەرستانەو هێزێكی بە قەوارەی یەكجار زۆری بەكاردەهێنا و، چەكی كیمیاویشی بەشێوەیەكی فراوان بەكاردەهێنا و وای لێ هاتبوو كە چەكی كیمیایی وەكو چەكێكی ئاسایی و كلاسیك لە هەموو شوێنێكی كوردستان بەكاردەهات.
هیومەن رایتس وۆچ لە ڕاپۆرتەكەی خۆی لە 1993دا، سەبارەت بە جینۆساید لە عێراق لە ئەنفالی دژی كورد تاوانەكانی عێراق دژ بە كورد لە خانەی جینۆساید دادەنێت، ئەم كارە وەكو دژایەتیەك بوو لەگەڵ پرەنسیپەكانی مافی مرۆڤ و وەك كردەوەیەكی ترسناك بۆ سەر ئەو مافانە بەم شێوەیە باسی دەكات:
1- بڕیاری لە سێدارەدان و بێسەروشوێن كردنی بە كۆمەڵی دەیان هەزار كەسی سیڤیل، لەوانەش ژمارەیەكی زۆر لە ژن و منداڵ و هەندێكجار خەڵكی گوندێك بە تەواوەتی.
2- بەكارهێنانی چەكی كیمیایی بە شێوەیەكی فراوان، لەوانەش گازی خەردەل، گازی دەمار GB و سارین لە دژی هەڵەبجە و دەیان گوندی تر، كە هەزاران كەس كوژران و بەشی سەرەكی قوربانیان ژن و منداڵ بوون.
3- وێرانكردنی 2000 گوند هەروەك لە بەڵگەنامەكانی حكومیدا هاتووە، سووتاندن، ڕووخاندن، وێرانكردن و لەگەڵ زەوی تەختكردن و ژمارەیەك لە شارەدێی گەورەتر و ناوەندی ئیداریشی بەخۆیەوە گرت.
4- وێرانكردنی گشتگیری هەموو باڵەخانەكانی شارستانی، وەكو قوتابخانە، مزگەوت، بیری ئاو و پڕۆژەی كارەبا، لە لایەن بەشی ئەندازەی لەشكرییەوە.
5- بەتاڵانبردنی مەروماڵات و بەرهەمی كشتوكاڵی بە شێوەیەكی فراوان لە لایەن سەرباز و جاشەكانی حكومەتەوە.
6- گرتنی هەموو ئەو هاووڵاتیانەی كە لە ناوچەی قەدەغەكراودا بوون، سەرەڕای ئەوەی كە ئەم ناوچانە خانوو و زەوی تایبەتی ئەو كەسانە بوون.
7- زیندانی و دەستبەسەركردن بۆ ماوەی چەندین مانگ و لە بارودۆخێكی لەوپەڕی نالەباریدا، بە دەیان هەزار ژن و منداڵ و پیر بە بێ هیچ بەلگەیەكی دادوەری، تەنیا بە بیانووی لایەنگیرییان بۆ بەرهەڵستكارانی كورد، بە سەدان كەس لەوانە لەبەر برسێتی و ناخۆشی مردن.
8- بەسەدان هەزار كەس ناچار كران كە خانووەكانیان بروخێنن و بە بێ هاوكاری خۆراك و پۆشاك لە كوردستان دووركرانەوە، بە بێ ئەوەی قەرەبۆ بكرێنەوە و رێشیان پێنەدرا كە بگەڕێنەوە گوندەكانی خۆیان و لەئەنجامدا ژمارەیەكی زۆر لەكاتی ڕاگواستنیاندا مردن.
ڕەئووف ئاكرەیی كە كاری ئاماری ئەنجامەكانی ئەنفال بە هاوكاری پارتی دیموكراتی كوردستان ئەنجام دابوو، ئەم خاڵانەش لە سیمای پرۆسەی ئەنفال زیاد دەكات:
1- ڕاگەیاندنی ڕووبەرێكی زۆری خاكی كوردستان بە دەیان هەزار كم بە ناوچەی قەدەغەكراو و دانی دەسەڵاتی تەواو بە دامودەزگاكانی لەشكری و ئەمنی بۆ كوشتنی مرۆڤ، یان گیانەوەر و سووتاندنی تەڕ و وشك و لەناوبردنی هەر زیندەوەرێك، ئەم ڕووبەرەش بەشی گەورەی لادێیەكانی كوردستانی عێراقی بەخۆیەوە گرتبوو.
2- ئەم پرۆسەیە تەنیا گوندە قەدەغەكراوەكانی بە خۆیەوە نەگرتبوو، بەڵكو ئەو گوندانەشی گرتەوە كە خەڵكەكەیان، جاشی حكومەت بوون.
3- سووتاندن و لەناوبردنی كێڵگە، دارستان، تەقاندنەوەی كانیاو و لەناوبردنی ئەشكەوتە شوێنەوارەكانیش.
4- لەناوبردنی سامانی ئاژەڵی بە كوشتن یان بە تاڵانبردنی.
5- پتەوكردنی دوورپێچی لەشكری، سیاسی، ئابووری، كۆمەڵایەتی، ڕاگەیاندن و گشتی.
حكومەت تەڕ و وشكی تێكەڵاو كردبوو یەكێك لە ناشیرینترین دیاردەكانی ئەنفال تاڵان و راو ڕووت بوو. هەزاران تەراكتەر و لۆری و پێكابی باركراو، لە بەرهەمی رەنجی گوندیەكان بۆ ناو شار و كۆمەڵگەكان دەگوێزرایەوە، و بێ شەرمانە بازرگانی پێدەكرا. كار گەیشتە ڕاددەیەك كە هەتا كەسوكاری سەدامیش لە سەر یەك زیادكردنی سامانی گواستراوە و نەگواستراوەی خەڵك بەشدارییان دەكرد.
عەلی حەسەن ئەلمەجید لە كۆبوونەوەكەی لەگەڵ ئەندامانی نووسینگەی ڕێكخستنی باكووری حزبی بەعس و پارێزگاكانی ناوچەی ئۆتۆنۆمی لە 15 ی نیسانی 1988 وتی:
«هاوینی داهاتوو نابێ هیچ گوندێك لێرەو لەوێ مابێتەوە،...ئێمە دەبێ ئەو خەڵكە بخەینە كۆمەڵگەكانەوە و چاویشمان لە سەریان بێت، چیتر نایەڵین لە گوندەكاندا بژین و تێكدەران بتوانن سەردانیان بكەن»
پاشان عەلی حەسەن ئەلمەجید بە كۆمەڵێك جنێوی زۆر خراپ، باس لە خەڵكەكەی دەكات. لەو كاتەداو بە تایبەتی پاش كیمیابارانكردنی هەڵەبجە و دەوروبەری و نەهێشتنی گوند لە سلێمانی و لە ناوچوونی كشتوكاڵ و ژیانی سروشتی بە تەواوەتی، گۆڤاری (كل العرب) كە لە فەرەنسا لە لایەن رەگەزپەرستانی عەرەب دەردەچوو، دەنووسێ:
«سەركەوتنەكانی لەشكری عێراق لەم دواییەدا، لە ناوچەكانی باكوور، لە دەركردنی یەكجاری ڕەگەزەكانی كوردی.. زەمینەی خۆش كردووە و بارودۆخێكی باشتری بۆ هەردوو ئەنجومەنی یاسادانان و جێبەجێكردن رەخساندووە.. كە پڕۆژەیەكی فراوان، بۆ ئەمینداری گشتی بەرێوەبەرایەتیی كشتوكاڵ و چاكسازی، بۆ هاوینی ساڵی 1988 و زستانی 1988 ــ 1989 دابنێت»
حكومەتی عێراق كە بە هۆی ڕوخاندنی 90% گوندەكانی كوردستان، هەر دوو بەشی سەرەكی ئابووری كوردستان واتە: كشتوكاڵ و ئاژەڵداری لەناوبردبوو، بەم شێوەیە بارودۆخی كشتوكاڵی لە كوردستاندا بە پێی پیلانی زانستی حكومەتی بەعس و هەردوو ئەنجومەنەكەی، بەرەو گەشەكردن دەبرد!.
لیوای ڕوكن یونس محەمەد ئەلزرب لەو نامیلكەیەی كە بە ناوی فەیلەقی 5 لە سەر ئۆپەراسیۆنی (خاتم الانفال) دەركردبوو و زۆر نهێنی بووە، دەنووسێت كە لە ماوەی 28ی ئاب تا 3ی ئەیلوولی 1983 پیلانەكە بەم پێشەكیە دەستی پێكرد بوو:
«بۆ كۆتایی هێنان بە تێكدەری و لە ناوبردنی تێكدەران و بارەگاكانیان لە چوارچێوەی ئەركەكانی فەیلەقی 5 و ناوچەكانی سنووری ڕۆژهەڵات و باكوور لەگەڵ توركیا و دەست بەسەرداگرتنی ئەم ناوچانە، چەند ئۆپەراسیۆنیكی فراوان ئەنجام دران و ئامانج ئەوە بوو:
1- لەناوبردنی تێكدەران و نەهێشتنیان.
2- كاری دوورپێچ و گەمارۆدانیان جێبەجێ بكرێت.
3- بەكارهێنانی ئەو پەڕی توندوتیژی لە گەڵ تێكدەران وپاڵپشتەكانیان.
دەستەی كیمیایی ڕۆڵێكی بەرچاویان هەبوو وەكو دەستەكانی تر.. و فەوجەكانی بەرگری نیشتمانی [جاشەكان] زۆر (مندفع ومتحمس) بوون بۆ جێبەجێ كردنی لەناوبردنی تێكدەران.. ولە كاتێكی ریكوردداردا بەشدارییان لە وێرانكردنی گوندەكان و كۆكردنەوەی دەستكەوتەكان كرد».
هەروەها بە پێی هەمان نامیلكە زیانی هێزە چەكدارەكانی عێراق كوژرانی 9 ئەفسەر و 80 پلەدار و 21 جاش لەگەڵ برینداربوونی 27 ئەفسەر و 186 پلەدار و 5 جاش بووە. بەڵام باس لە ژمارەی سەربازە كورژراو و بریندارەكان ناكات و زیانی كورد بە 58 كوژراو و ژمارەیەك بریندار و گرتنی 5531 پیاو و 4361 ئافرەت و 11013 منداڵ كە كۆیان دەكاتە 20905 كەس دەكات.
حكومەت هەموو یاسا و پرەنسیپەكانی مرۆڤایەتی ژێر پێ خستبوو، بۆ وێنە بڕیاری دەستگیر كردنی منداڵێكی 2 ساڵەش 4ی ئەیلوولی 1988 بە ناوی باهیرە مەولود خدر حەبس رێكانی لە دایكبووی 1986 لە لایەن حكومەت دەرچووبوو، كە بێ گومان ئەوە بە ڕاشكاوی جینۆسایدە؛ چونكە بە چ یاسایەك منداڵێكی 2 ساڵە دەستگیر و دادگایی دەكرێت؟ تاوانی باوك یان دایك چۆن تاوان بۆ منداڵی 2 ساڵە دروست دەكات و دەیكاتە تاوانبار؟ تەنیا ئەگەر لە دایك و باوكێكی كورد لە دایك نەبووبێت؟.
لە ژێر فشاری نێودەوڵەتی، پاش ئەوەی عێراق ئەوەی مەبەستی بوو لەناوی برد، ئینجا لە 6ی ئەیلوولی 1988 لێبووردنێكی گشتی بۆ «كورد» دەركرد. ئەو كەسانەی تا ئەو كات لە ناو چیاكاندا بە زیندوێتی مابوونەوە تەسلیم بە حكومەتی عێراق بوون، بەڵام بەشێكی هەر مانەوە، تەسلیم بووەكان بۆ ئۆردوگای بەحركە و جێژنیكان لە هەولێر ڕاگوێزران. بەڵام ئەو مەسیحی و ئێزدیانەی كە تەسلیم ببوونەوە، بێسەروشوێن كران و حكومەت ڕایگەیاند كە لێبووردن بەس بۆ كورد بووە. تەنیا لە بنەماڵەی حاول بەكوی ئێزدی خەڵكی گوندی خانكێ، سەر بە قەزای سێمێل، 27 كەس ئەنفال كران كە بچوكترینیان (مەسعوود عیدو حاول بەكو) تەمەن 40 ڕۆژو گەورەترینیان (گۆزێ خواستی عیدو) پیرەژنێكی تەمەن 76 ساڵە بوو.
هەروەها چوار كوری (دەنو مەتێ)ی كریستیانی خەڵكی گوندی مێزێ، بە ناوەكانی (ئەندرواس، مەنسوور، خوشابا و بنیامین) كە لە 10ی ئەیلوولی 1988 خۆیان لە پارێزگای دهۆك بە دەست حكومەتەوە دابوون، پاش ئەوەی بۆ قەڵای نزاركێ ڕاگوێزران بێسەروشوێن كران.
كاردانەوەی نێودەوڵەتی
سەرۆك مسعود بارزانی بە ناوی سەركردایەتی سیاسی بەرەی كوردستانی، بانگەوازێكی بەپەلەی لە 29ی ئاب بۆ سكرتێری گشتی UN ئاڕاستە كرد لەسەر بەكارهێنانی چەكی كیمیایی بە رەنگێكی شێتانەو بێ وێنە دژ بە گەلی كوردو شەڕی جینۆساید و سەركوتكردن و لە ڕەگ و ڕیشەوە ڕاكێشانی كورد لە سەر نیشتمانەكەی لە قەڵەم دابوو، داوای كردبوو كە:
1- «دەستبەجێ داوا لە حكومەتی عێراق بكرێت كە بەكارهێنانی چەكی كیمیایی و شێوازەكانی تری جەنگی جینۆساید لە كوردستان، رابگرێت.
2- هاندانی دەستە و ڕێكخراوە مرۆڤایەتیەكان بۆ پێشكێشكردنی هاوكاری بەپەلە بۆ قوربانیانی چەكی كیمیایی و جەنگی جینۆساید.
3- داوا لە حكومەتی توركیا بكرێت كە ڕێ بە هەزاران ژن و منداڵ و پیاو، ئەوانەی لە جینۆساید رزگاربوون بدرێت كە بچنە ناو خاكەكەیان و ڕێ بە گەیشتنی هاوكاری و یارمەتی مرۆڤایەتی بەتایبەتی بۆ برینداران بدرێت.
4- داوا لە عێراق بكرێت كە دەستبەجێ سیاسەتی پرمەترسی لە ناوبردنی مافەكانی مرۆڤ و ئازادییەكان رابگرێت و ئەو گیراو و دەستبەسەرانەی كە لە سەر سیاسەت گیراون بەربدات.»
سكرتێری گشتی UN چەند رۆژیك دواتر رایگەیاند كە كێشەی كوردی لەم قۆناغەدا و لەو گفتوگۆیانەی كە لە نێوان عێراق و ئێران دەكرێت جێگای دانوستان نییە.
ئەنفال لە میدیاكانی جیهاندا
لە ماوەی 27 ــ 31ی ئاب بە دەیان ڕاپۆرت و وتار لە ڕادیۆ و كەناڵەكانی تەلەفزیونی وڵاتانی جیهاندا بە تایبەتی لە سەر چەكی كیمیایی و ئامانج و ئەنجامەكانی بڵاوكرا بووەوە. بەشی هەرە زۆری ئەم ڕاپۆرت و لێكدانەوانەی دامودەزگا ڕاگەیاندنەكانی جیهان، ئەم تەوەرانەی بەخۆیەوە دەگرت:
1- دەنگوباسی خۆڕاگری وبەرگری چەكداری لە كوردستان.
2- ریسواكردنی تاوانەكانی عێراق دژ بە گەلی كورد و گەلی عێراق بە گشتی، بە تایبەت بەكارهێنانی چەكی كیمیایی وەكو بەرەنگاربوونەوە (تحدی) بۆ كۆمەڵگای نێودەوڵەتی كە قەدەغەكرابوو، هەروەها دەنگوباسی ئاوارەبوونی دەیان هەزار كەس بۆ سنوورەكانی توركیا، كە ببووە هۆی فاكتەرێكی زۆر كاریگەر بۆ فشارخستن بۆ سەر حكومەتی توركیا بۆ وەرگرتنی پەنابەران.
3- دەنگوباسی خۆپێشاندان و مانگرتنەكانی قوتابیان و جالیەی كورد لە ئەوروپا و ئەمریكا وەكو نەڕازیبوون بەرانبەر ئەم تاوانە.
4- ڕاپۆرت و لێكوڵینەوە لە سەر هەڵوێستی دەوڵەتان و بەرانبەر بەم كارەساتە و كێشەی كورد و ڕووداوەكانی كوردستان و پێوەندی ئەم ڕووداوانە لەگەڵ گفتوگۆكانی عێراق و ئێران لە جنێڤ.
پەیامنێری (ساندەی تیلگراف)ی بەریتانی ڕایگەیاند، كە بە چاوی خۆی 50 منداڵی برینداری كیمیایی بینیوە كە بە چەكی كیمیایی سووتێنرابوون. حكومەتی عێراق تەنیا بەوەش ڕازی نەبوو، بەڵكو بە پێی ئەو رێككەوتنەی كە لەگەڵ حكومەتی توركیای هەبووە، بەفڕۆكەی جەنگی لە 1ی ئەیلوولی 1988 هێرشی بردە ناو سنووری توركیاو چەند بۆمبێكی كیمیایی نزیك ناوچەی ئولودەرەی دا. عێراق بە فەرمی داوای لە توركیا كرد كە بۆ دەستگیركردنی ئەو چەكدارانەی كە پەنایان بردووەتە بەر توركیا، هێزەكانی عێراق بچنە ناو خاكی توركیا. بەڵام وەزیری دەرەوەی توركیا ڕایگەیاند، كە حكومەتی توركیا ڕێ نادات كە كوردەكانی بەرهەڵستكاری عێراق، لە ناو خاكەكەیدا دەستگیر بكرێن.
ڕەفتار و هێرشی حكومەتی عێراق بە ڕاددەیەك توندوتیژو دڕندانە بوو، كە ڕێكخراوی لێبوردنی جیهانی، ڕژێمی عێراقی بە بەكارهێنانی سیاسەتێكی بە ئەنقەست بۆ لەناوبردنی ژمارەیەكی زۆر لە خەڵكی سیڤیلی كورد تاوانباركرد. ئەم ڕێكخراوە ڕاپۆرتێكی لە 2ی ئەیلوول بڵاوكردەوە كە تێدا هاتبوو:
«سەدان كورد كوژراون و هەزارانیش لە مانگی ئابدا بە بەكارهێنانی تانك و فڕۆكە و هلیكۆپتەر و چەكی كیمیایی و تۆپخانە برینداربوون، هەموو ئەو هێزو چەكانە گوندەكانی كوردیان لە پارێزگاكانی دهۆك و موسڵ و هەولێر لە كوردستاندا كردبووە ئامانج.»
ئەحمەد بین بیلا یەكەم سەرۆك كۆماری جەزاییریش لە 3ی ئەیلوولدا بانگەوازێكی دەركرد و ئەم هێرشەی عێراقی بەتوندی سەركۆنەو ڕیسواكرد، ئەو بەبیری عەرەبی هێنابووەوە كە ئەم گەلە لە ساڵی 1956 لە كاتی هێرشی سێ قۆلی بۆ سەر میسر، گەورەترین خۆپێشاندانیان كردبوو و هۆزانڤانەكانی دەربارەی جەزاییر جوانترین هۆزانیان هۆنیبووەوە و سەدان كەسیان لە ڕیزی فەلەستینیەكان جەنگابوون، ئەوەش ڕەددانەوەی چاكەیانە لە لایەن برا عەرەب و موسڵمانەكانیانەوە.
سەرەنجام ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە 9ی ئەیلوولی 1988 حكومەتی عێراقی بە هۆی بەكارهێنانی چەكی كیمیایی لە كوردستان سەركۆنەكرد و رایگەیاند كە ڕاپۆرت و دۆكیۆمێنتی بەردەستیان دەیسەلمێنی كە چەكی كیمیایی بەكارهاتووە. لە ڕۆژی دووەمدا كۆنگریسی ئەمریكا ڕازی بوو لە سەر دانانی ئابڵوقەی ئابووری و بازرگانی بۆ سەر عێراق. پارلەمانی ئەمریكا یاسای دژی جینۆسایدیان لە 13ی ئەیلوولدا بڵاوكردەوە، كە دەقەكەی سزای ئابووری بەسەر عێراق بوو، بەهۆی بەكارهێنانی چەكی كیمیایی دژی كورد ئەم سزایەی بەسەردا دەسەپێندرا. و لەچەند خاڵێكیدا هاتبوو: ...
«ج- لەشكری عێراق هێرش دەكاتە سەر ناوچەكانی كوردستانی عێراق بۆ دەركردنی كورد لەگوندەكانیان، بە وێرانكردنی ئەم گوندانە لەبەشی گەورەتری باكووری عێراق و بە ئەنقەست هاووڵاتیانی سیڤیل دەكوژێت.
د- هەندێك بەڵگەی حاشاهەڵنەگر هەیە، كە عێراق چەكی كیمیایی بەكارهێناوە و بەكاردێنیت دژ بە شۆڕشگێڕانی كورد و خەڵكی سیڤیلی بێ پەنا وەكو یەك.
ه- دەیان هەزار كەس لە ئاوارەكان بەهۆی هێرشەكانی لەشكری عێراق، پەنایان بردووەتە بەر توركیا.
و- بەكارهێنانی چەكی كیمیایی لەلایەن عێراقەوە لادانێكی ئابڕووبەرانەیە لەقەدەغەكراو و پرەنسیپەكانی یاسایی دەولییە.
ز- هێرشەكانی لەشكری عێراق دژ بە گەلی كورد كارێكە لەكارەكانی جینۆسایدو وەكو دیار دەبێت تاوانێكە كە بێزاری و نەفرەت لەناو دڵی خاوەن شارستانیەتەكان لەهەموو جیهان دروست دەكات، جگە لەوەی كە ئەم كارەش، كارێكی ناڕەوا و قەدەغەیە بە پێی بنەماكانی یاسایی نێو دەوڵەتی.
باڵوێزەكانی وڵاتانی ئیسكاندیناڤی: سوید، نەرویج، دانیمارك، فینلەنداو ئایسلەندا لە UN لە 9ی ئەیلوول داوایان لە سكرتێری گشتی كرد، كە لێكوڵینەوە لەسەر بەكارهێنانی چەكی كیمیایی لە لایەن حكومەتی عێراقەوە دژ بە گەلی كورد بكات.
حكومەتی بەریتانیا لە 12 ی ئەیلوولی 1988 حكومەتی عێراقی بەهۆی بەكارهێنانی چەكی كیمیایی دژ بە كورد سەركۆنە كرد، لەلایەكی ترەوە نوێنەرانی بەریتانیا، ئەمریكا، ئەلمانیای ڕۆژئاواو ژاپۆن لە ئەنجومەنی ئاسایش لەگەڵ سكرتێری گشتی UN لە 12 ی ئەیلوول كۆبوونەوەو داوایان كرد كە تیمێكی پسپۆر بۆ لێكوڵینەوە، لەسەر بەكارهێنانی چەكی كیمیایی لە كوردستان، ڕەوانە بكات. پاشان فەرەنسا و ئیتاڵیاش هەمان داوایان كردو دواتر سكرتێری گشتی، نوێنەری عێراقی لە UN لەوە ئاگادار كردەوە.
زیانی گیانی كوردستانییەكان لەم شەڕەدا بە پێی سەرچاوەكانی كوردی، زیاتر لە 182 هەزار كەس بووە، بەڵام عەلی حەسەن ئەلمەجید دان بەوەدا دەنێت كە 100 هەزار كەس بووە. ئەگەر ژمارەی قوربانیانی ئۆپەراسیۆنەكانی ئەنفال 100 هەزار كەسیش بێت، دیسان بە یەكێك لە گەورەترین كۆمەڵكوژییەكانی مێژووی مرۆڤایەتی دەژمێردرێت، لە قەبارە و گەورەیی ئەم كارەساتە مرۆڤایەتیە كەم ناكاتەوە.