مۆنتی ماڕشاڵ، سەرۆكی ئامۆژگای دیراساتی سیستمە كۆمەڵایەتییەكان و بەڕێوەبەری سەنتەری ئاشتیی هەمەلایەنە و بڕوانامەی دكتۆرای هەیە لە بواری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا. بۆ تاوتوێكردن و شرۆڤەكردنی بارودۆخی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەو كێشە و تەحەددییانەی رووبەڕووی بوونەتەوە و بۆ هەڵوەستەكردن لەسەر ئێستا و ئایندەی ئەم ناوچەیە، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجامدا و ئەویش بەم شێوەیە وەڵامی پرسیارەكانی دایەوە.

* چۆن لە بارودۆخی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەڕوانیت؟ ئایا ئەو پەرەسەندن و پێشهاتانە چین كە مایەی زۆرترین نیگەرانین و پێویستیان بە ئاوڕدانەوە و بایەخپێدانی بەپەلە هەیە؟
- من پێموایە دەكرێت ئەو بارودۆخەی لە ئێستادا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقیادا دەگوزەرێت بە شەڕێكی ناوچەیی و هەمەلایەنە، یاخود «گێژاوی تەنگژە» وەسف بكرێت. ئەگەرچی هەر یەكێك لە تەنگژە و ناكۆییەكانی ناوچەكە داینامیكیەتی ناوخۆیی تایبەت بە خۆیان هەیە، هەروەها هەر یەكێكیان بە راددەیەكی گەورە دەكەونە ژێر كاریگەریی ناكۆكی و تەنگژەكانی دەوڵەتە دراوسێكانیانەوە، بە هەمان شێوە دەكەونە ژێر كاریگەریی ئەو ژینگە پڕ لە تەنگژەیەی باڵی كێشاوە بەسەر ناوچەكەدا، لەگەڵ كاریگەریی كاراكتەرە جیهانییەكان و ئەو هەلومەرجەی لەسەر ئاستی جیهان باڵادەستە. لەلایەكی دیكەوە، فرەڕهەندیی تەنگژەكان و ئاكام و دەرهاویشتە بەربڵاوەكانیان و لەبەرچاونەگرتنی ئەو پەند و وانانەی دەكرێت لە تەنگژەكانی پێشۆوە وەربگیرێن، بوونەتەهۆی ئەوەی ئیدارەدانی تەنگژە ببێتە ئەركێكی زۆر ئاڵۆز و گرفتئامێز، بەتایبەتی كە هەوڵەكانی ئیدارەدانی تەنگژە پتر جەخت لەسەر هەلومەرجێكی مەحەلی و تایبەتی دەكەنەوە، وەك ئەوەی بكرێت، یان بتوانرێت لە داینامیكییەتە گەورەكانی دیكەی ناوچەكە داببڕدرێن. لە راستیدا، ئەو دۆخەی ئێستا لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەئارادایە دەكرێت وەك دووەم شەڕی هەمەلایەنەی ناوچەكە وەسف بكرێت، یەكەم شەڕی هەمەلایەنە كە لە سەرەتاكانی ساڵانی حەفتاكاندا دەستی پێكرد و لە سەروەختی كۆتایی شەڕی سارددا خامۆش بوو، دووەم شەڕی هەمەلایەن كە لە سەروەختی داگیركردنی عێراق لە ساڵی 2003دا لەلایەن ئەمریكاوە دەستی پێكرد. ئەوەی پێدەچێت پاڵنەر و هۆكاری ئەم شەڕە هەمەلایەنانە بێت كە من پێی دەڵێم: «بناغەی شۆڕشگێڕی». لە بڵاوەكراوەكەماندا- كە پێكەوە لەگەڵ تێد گور نووسیمان- لە ساڵی 2003 بە ناوی ئاشتی و تەنگژە، من بارودۆخەكەم – كە بووە دووەم شەڕی هەمەلایەنە- بە یاخیبوونی «دژ بە جیهانی بوون» ناوزەد كرد. بوونی نەوتێكی زۆر لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بە راددەیەكی گەورە بایەخی جیهانی بەلای خۆیدا راكێشاوەو بۆتەهۆی دەستتێوەردان لە سیاسەتی ناوچەكەو تێكدانی داینامیكیەتی ناوخۆیی و ناوچەیی و سەختكردن و دژواركردنی توانای ناوخۆیی بۆ ئیدارەدانی تەنگژە. بەو پێیە ئەو پەرەسەندنەی زیاتر مایەی نیگەرانییە لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقیادا بریتییە لە چڕبوونەوەی دەستتێوەردانی دەرەكی لە داینامیكیەتە ناوخۆییەكاندا، لە دەرئەنجامدا دەتوانین بڵێین رووبەڕووبوونەوەی راستەوخۆی نێوان هێزە چەكدارە ناوخۆیی و ناوچەیی و جیهانییەكاندا تەنیا مەسەلەی كاتە، كە ئەم دۆخەش بۆی هەیە بە رەوتێكی خێرا ئاڵۆز بێت و ببێتە شەڕێكی هەمەلایەنەی جیهانی. من وردەكاریی ئەم دۆخەم لە بڵاوكراوەكەماندا لە ساڵی 2017، بە ناوی راپۆرتی جیهانی، خستۆتەڕوو.
* بە شێوەیەكی گشتی چۆن لە ئەگەرەكانی بە دیموكراتیزەكردن دەڕوانیت لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و بەتایبەتی لە دوای ئەوەی پێی دەڵێن بەهاری عەرەبی، ئایا دەكرێت بڵێین دەرفەتەكان بۆ بەرەوپێشبردنی پرسی دیموكراسی لاوازن؟
- لە بنەڕەتدا، خۆسەپێنی فۆرمێكی «پەسەندكراوە» بۆ «حوكمڕانی سەروەختی قەیران» و دیموكراسی فۆرمێكی پەسەندكراوی «حوكمڕانی هەلومەرجێكە كە قەیران لە ئارادا نەبێت.» شەڕی هەمەلایەنەی ناوچەیی دەرهاویشتەی قەیرانی ناوچەییە، لەم روانگەیەوە دەتوانین بڵێین: بارودۆخی ناوچەكە پێچەوانەیە لەگەڵ رێككارەكانی هەنگاوهەڵگرتن بەرەو دیموكراسی و بڕیاردانی فرەییانە.
* هەندێ جار وا دەردەكەوێت كە كێشە و ناكۆكی و تەحەدییە درێژخایەنەكان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا قابیلی چارەسەركردن نەبن، پرسیارەكە ئەوەیە بۆچی تەنگژەكانی ئەم ناوچەیە هێندە ئاڵۆزن كە چارەسەركردنیان سەخت و دژوار بێت، ئەگەر نەڵێین مەحاڵ بێت؟
- پێدەچێت ناكۆكی و تەنگژەكان درێژخایەن بن لەبەر ئەوەی بە دابڕاوی و هەنگاو بە هەنگاو مامەڵەیان لەگەڵدا دەكرێت، نەك وەك بەشێكی دانەبڕاو لە تەنگژەیەكی هەمەلایەنە. هەر چارەسەرێكی سەركەوتووانە بۆ تەنگژە مەحەلییەكان بەهۆی كاریگەریی ناوچەیی و فشارە جیهانییەكانەوە بە رەوتێكی خێرا لەبار دەبردرێت.
* هەروەك دەزانن لە ئێستادا چەندین گروپی رادیكاڵی و تیرۆریستی هەن لە ناوچەكەدا، كە بوونەتە هۆی هێنانەئارای كوشتار و كاولكارییەكی بێ پێشینە، ئایا هۆكار بنەڕەتییەكانی سەرهەڵدانی ئەم گروپانە چین و چۆن دەكرێت بەرەپەرچیان بدرێتەوە؟

- من باسم لەوە كردووە كە «توندڕەوەكان» دەرهاویشتەی داینامیكیەتە هەمەلایەنەكان، (دەتوانن بگەڕێنەوە بۆ ئیدارەدانی ئاڵۆزی لە سیستمە كۆمەڵایەتییە هاوچەرخەكاندا). توندڕەوەكان بە سروشتی خۆیان كەسانێكی دژە-كۆمەڵایەتین. بەو پێیە، لە سایەی هەلومەرجی ئارامی و ئاشتیدا، ژمارەی توندڕەوەكان لە سیستمێكی-كۆمەڵایەتی دیاریكراودا كەمن و ناڕێكخراون، ئەوان زۆر بە دەگمەن «كردارێك ئەنجام دەدەن» و هەمیشە وەك « گورگە تەنیاكان» هەڵسوكەوت دەكەن. لەو بارودۆخانەدا كە تەنگژەیەكی توندوتیژی درێژخایەن باڵادەستە بەسەریدا، توندڕەوەكان ئاشكراتر گوزارشت لە ناسنامەی خۆیان دەگەن لە رێی گرتنەبەری كار و كردەوەی توندڕەوانە و ئەگەرێكی كەمتر هەیە كە لە رێی یاساوە سنووریان بۆ دابنرێت، بەو پێیە دەرفەتی ئەوەیان هەیە زیاتر لە گروپی توندڕەودا خۆیان رێكبخەن. بە هەمان شێوە ئەگەری زیاتر ئەوەیە كە پەیوەندی لەگەڵ گروپە میلیشیاكاندا ببەستن، لەبەر ئەوەی هەردوولایان پەنا بۆ كردەوەی توندوتیژی دەبەن، ئەگەرچی ئەو میلیشیایانە ئەم كارانە لە پێناوی بەدەستهێنانی ئامانجی سیاسیدا ئەنجام دەدەن. لە راستیدا ناتوانرێت لە رووی سیاسییەوە بەكارهێنانی توندوتیژی لەلایەن توندڕەوەكانەوە بۆ ئامانجی شەخسی كۆنتڕۆڵ بكرێت. دەكرێت بڵێین: ئەو تێرۆریستانەی خۆیان لەنێو گروپەكاندا رێكخستووە، كوشندەترین و تێكشكێنەرترین هێزی دژ بە سیستمی كۆمەڵایەتین، لەبەر ئەوەی هیچ سنوورێك بۆ ئەنجامدانی كاری توندڕەوانە و دڵڕەقانە ناناسن. كەواتە تاوەكو شەڕە گشتییەكە بەردەوام بێت، ئەوا توندڕەوەكان بە رەوتێكی خێراتر سەرهەڵدەدەن و خۆیان رێكدەخەن، كە ناشتوانرێت ریشەكێش بكرێن. تاكە رێگا بۆ كۆنتڕۆڵكردنی توندڕەوەكان بریتییە لە خاوكردنەوەی ئەو داینامیكیەتانەی كە سیستمی كۆمەڵایەتی دروستیان دەكەن. ژینگەی توندڕەو كاری توندڕەوانە دەخوڵقێنێت.


* چۆن لە پەیوەندی ئایین و سیاسەت دەڕوانیت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و بۆچی توندوتیژی ئەوەندە بەربڵاوە لەم ناوچەیەدا؟
- پێموایە لە سەرجەم ناوچەكانی جیهاندا كارلێكێكی سروشتی لە نێوان ئایین و سیاسەتدا هەیە، لەم رووەوە «ئیسلام» حاڵەتێكی تایبەت نییە. رەنگە حاڵەتە «تایبەتەكە» لە پەیوەندی بە كارلێكی نێوان ئیسلام و سیاسەتدا بریتییە لەو راستییەی كە ئایینی ئیسلام لە هەلومەرجێكی سەختی ژیاندا هاتەئاراوە، ئایین لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقیادا هەمیشە زەمینەیەكی سەخت و نیمچە سەختی هەبووە. گوزارشتكردن لە ئایینیش رەنگدانەوەی ئەزموونی مرۆڤەكانە. من باوەڕم وایە، ئایینی جوولەكە و ئەزموونی چەوساندنەوەی جوولەكە و ئەو هزرە لەخۆ دەگرێت كە پێیوایە ئەوانی دیكەی تێڕوانینێكی دوژمنكارانەی هەیە لەبەرامبەریدا. مەسیحییەتیش بیروباوەڕەكانی پەیوەست بە ململانێ و كۆنتڕۆڵ لەخۆ دەگرێت. سەرجەم ئایینەكان بوار بە وەڵامدانەوە و كاردانەوە دەدەن لە بەرامبەر ئەو حاڵەتەی پێیانوایە هەڕەشە و مەترسییە، بەڵام بۆ بەدەستهێنانی خۆشگوزەرانی گرتنەبەری رێگاچارەیەكی كۆمەڵایەتی گشتی «پەسەند» دەكەن. بە گوێرەی تویژینەوەكانی ئێمە ئەو هەلومەرجە گشتییەی كە دەبێتەهۆی هێنانەئارای توندوتیژی، بریتییە لە نەزانی.
* بۆچوونت چییە لەبارەی دەستتێوردانی دەرەكی لەم ناوچەیەدا؟ ئایا باوەڕت وایە كە هەمیشە بوونەتە هۆی خراپتركردنی دۆخەكە، یان هێزە دەركییەكان دەتوانن لە بارودۆخی ناوخۆیی وڵاتانی ناوچەكە رۆڵی ئیجابی ببینین؟
- لە دوای جەنگی دووەمی جیهانی، ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقیا بوونەتە گۆڕەپانی سەختترین دەستتێوەردان لە سەرجەم بەشەكانی جیهانەوە، هەروەها لەو ماوەیەدا زۆرترین شەڕی چەكدارییان بە خوۆە بینیوە. ئەمە لە كاتێكدا ناوچەی ئەمریكای باشوور كەمترین دەستێوەردان و كەمترین شەڕی چەكداری بە خۆوە بینیوە. توێژینەوەكەی ئێمە (لە چاپتەری 7، خەڵك لەبەرامبەر دەوڵەتاندا) ئاماژە بەوە دەكات كە دەستێوەردانی تاكلایەنە بە شێوەیەكی گشتی گرێدراوە بە مەترسییە گەورەكانی پەیوەست بە شەڕی چەكداری، بەتایبەتی لەكاتی بوونی دەستێوەردانی دەرەكی هێزە دژ بە یەكەكاندا، بەڵام مەترسییەكانی شەڕی چەكدار كەم دەبنەوە كاتێك لەلایەن دامەزراوە فرەلایەنەكانەوە دەستتێوەردان دەكرێت.

*چۆن لە دەستڕۆیشتویی ئێران دەڕوانیت لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا؟ ئایا پێتوایە ئێران سەرچاوەی كێشەكەیە، یان دەكرێت بەشێك لە چارەسەرەكە بێت؟
- بە دڵنیاییەوە ئێران كەوتۆتە ژێر كاریگەریی گێژاوی تەنگژەی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقیاوە، واتە بە چەشنی سەرجەم وڵاتانی دیكەی ناوچەكە ئەویش لەژێر ئەو كاریگەرییەدایە. تەنانەت من بانگەشەی ئەوە دەكەم كە ئێران تەنیا لە پێگەی بەرگریكردنەوە هەڵسوكەوتی كردووە. واتە لەوەتەی هێزە سەربازییەكانی ئەمریكا لە چوار دەوری ئەو وڵاتە (بڵاوكردنەوەی هێزی گەورە و كرداری سەربازی ئەمریكا لە عێراق، ئەفغانستان و كەنداوی فارسی) جێگر كردووە، ئێران دوژمنكارانەتر رەفتار دەكات. هەروەها ئێران «هاوپەیمانی سروشتی» هەیە لە نێو گروپە شیعەكانی ناوچەكەدا. كە هاوكاریكردنیش لە نێو «هاوپەیمانە سروشتییەكان» پتر دەبێت لە بەرامبەر زیادبوونی هەڕەشەكاندا، بەتایبەتی هەڕەشەكانی پەیوەست بە دەستتێوەردانی دەرەكییەوە. من پێموایە ئێران هەم شەكەتی شەڕە ناوچەییەكە و هەم ماندووی دەستی دەستتێوەردانە دەرەكییە بەردەوامەكانە لە ناوچەكەدا، كەواتە پێویستە ئەوانیش ببنە بەشێك لە هەر چارەسەرێك كە چاوەڕوان دەكرێت، بەڵام بەرهەڵستی هەر «چارەسەرێك» دەكات كە درێژەدانی دەستتێوەردانی دەرەكی لەخۆ بگرێت.
* كێشەیەكی دیكە هەیە كە رەگ و ریشەیەكی قووڵی هەیە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئەویش بریتییە لە ركابەری تایفەگەری لە نێوان سوننە و شیعە، چۆن دەكرێت مامەڵە لەگەڵ ئەم كێشەیەدا بكرێت؟
- من باوەڕم وانییە كە ركابەریی تایفەگەری لە نێوان سوننە و شیعەی ئیسلام، گەورەتر بێت لەو ركابەرە تایفەگەرییەی لە نێوان پرۆتستانت و كاسۆلیك و ئۆرسۆدۆكسی مەسیحییەتدا لەئارادا بوو. تایفەگەری فۆرمێكی لەبەریەك هەڵوەشانەوەی كۆمەڵایەتییە و دەرهاویشتەی تەنگژەیەكی سیستماتیكی درێژخایەنە. جیاكاری لە دژی كەمینە ئیتنی و ئایینییەكان نیشانەی نەزانییەكی گشتی و گەشەكردنێكی كەمتری سیستمی كۆمەڵایەتییە.
* پێشبینییەكانت چین بۆ ئایندەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئایا باشترین و خراپترین سیناریۆ چین كە چاوەڕێی ئەم ناوچەیە بكەن؟


- باشترین سیناریۆ بریتییە لە هاتنەئارای «بە بنبەست گەیشتنێكی ئازاربەخش»، كە تێیدا سەرجەم، یاخود زۆربەی كاراكتەرەكان دوچاری شەكەتبوون بن بەدەست شەڕەوە بە چەشنێك داوا لە سەربازەكانیان بكەن كە «دەست هەڵگرن». ئەو كاتە پرۆسەی سارێژبوون دەست پێدەكات، كە تێیدا بایەخدان بە پرسە ئابوورییەكان دەكەونە پێش پرسی ركابەرە سیاسییەكانەوە. دەستتێوەردانی سەربازی دەرەكی تەنیا فۆرمێكی سنوورداری شەڕی نێوان وڵاتانە. خراپترین سیناریۆش ئەوەیە شەڕێكی سنووردارنەكراو لە نێوان وڵاتاندا بێتەئاراوە، كە بۆی هەیە بە ئاسانی بەرەو هەڵكشان بچێت و ئەگەری ئەوەش هەیە بەرفراوان بێت و ببێتە شەڕێكی جیهانی. بەهۆی ئەوەی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقیا كەشێكی وشك، یان نیمچە وشكی هەیە، تەنانەت ئەگەر شەڕی سیستماتیكی» ئیحتیوا»ش بكرێت لە ناوچەكەدا، ئەوا بە خێرایی سەردەكێشێت بۆ داڕووخانی ژینگە و كارەساتی مرۆیی.