(مارتن ڤان بڕۆنسن) ساڵی 1946 لە باژێڕی ئۆترێختی هۆڵەندا لەدایك بووە، ئێستا لە زانكۆی ئۆترێخت لە بوارەكانی كوردناسی و ئیسلامناسی و توركناسیدا پرۆفیسۆرە، ژمارەیەك كتێبی لەسەر كوردو ئەندەنوسیاو تورك و فارس داناوەو لە تەك ئەو نۆ زمانەی دیكەی كە پێیان دەئاخڤێت، هەردوو زاراوەی كرمانجی سەروو خواروو فێر بووە، چونكە دوو ساڵ لە پارچەكانی كوردستاندا بە توێژینەوەی زانستی و مەیدانییەوە خەریك بووە، لە زۆربەی نووسینەكانیدا كوردستان و كۆمەڵگەی كوردەواری كردۆتە ئامڕازو ئامانجی لێكۆڵینەوەكانی كە بەرۆكی مێژووی كوردناسییان پێ ڕازاوەتەوە، گۆڤاری گوڵان بە پێویستی زانی لە دیمانەیەكدا ئەم زانستكارو توێژەرەوە دڵسۆزە بەسەر بكاتەوە، ئەمەش دەقی دیمانەكەی بەڕێزیانە.

* بەڕێزتان وەك شارەزایەك لە كێشەی كورد لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و وەك شرۆڤەوان و نووسەری چەندین كتێب لەبارەی لایەنە سیاسی و كۆمەڵایەتیەكان نەتەوەی كوردەوە، چەندین ساڵتان لە بواری توێژینەوەی ئێتنۆلۆژی بەسەربردووە. ئێمە دەمانەوێت پرسیاری ئەوەت لێ بكەین، لە ماوەی ئەو چەند ساڵەی بە بێ وچان موتابەعەی كێشەی كوردتان كردووە، ئایا بە تێڕوانینی ئێوە تا چ ڕاددەیەك گۆڕانكاری لە پرسی كورددا ڕوودەدات؟
- ئەوەی ڕوونە، گۆڕانكاری گەورە ڕوویانداوە، پێویست ناكات من ئەمەتان پێبڵێم، ئێوە خۆتان شایەتحاڵی ئەو گۆڕانكارییانە بوون.
حكومەتێك هەیە لە كوردستانی عێراقدا كە بە باشی كاروبارەكانی بەڕێوەدەبات، هەروەها دەوڵەتی توركیای ناچاركردووە ئیعیتراف بە بوونی كوردەكان بكات، تا ئەو رادەیەی سازش لەسەر داواكارییە كەلتوریەكانیان بكات و ڕێگە بە نوێنەرانی نەتەوەی كوردی بدات بچنە پەرلەمانی وڵاتەكەوە. چیرۆكی سەركەوتنی هاوشێوەی ئەم چیرۆكە لە ئێران و سوریادا بەدی ناكرێت، بەڵام لە بەشەكانی دیكەی كوردستاندا هەوڵ و كۆششی بەهێز بەم ئاڕاستەیەدا هەیە.
لەگەڵ ئەوەشدا، ئەوەی زیاتر مایەی بایەخپێدان بێت ئەوەیە لەم دەستكەوتە سیاسیە زۆر ڕوونانە دوورتر بڕوانین بۆ ئەوەی لە گۆڕانكارییە بنەڕەتیەكانی كۆمەڵگەی كوردی تێڕامێنین. بە تایبەتی لە هەردوو وڵاتی توركیا و عێراقدا((كۆمەڵگەی تەقلیدی كوردی/گوندە كشتوكاڵییەكان و خێڵە نیمچە كۆچەرییەكان كە خەریكن بە بەخێوكردنی ئاژەڵەوە)) تا ڕاددەیەكی زۆر بەرەو نەمان چوون. ڕژێمی سەددام زۆرینەی گوندە كوردییەكانی وێرانكردو بەڵام لە ساڵی 1991ەوە ئیدارەی كوردی كارێكی كەمی كردووە بۆ گێڕانەوەی ژیان لەناو كۆمەڵگەی گوندنشیندا. حاڵی حازر، كۆمەڵگەی كوردی عێراق تا ڕاددەیەكی گەورە كۆمەڵگەیەكی شارنشینە، بەڵام بەشێكی گەورەی دانیشتووانەكە تا دوا ڕاددە هەژارن و پێناچێت هیچ ئەگەرێك هەبێت بۆ ئەوەی لە داهاتوودا ژیانێكی بەختەوەر بەرنەسەر. شتێكی هاوشێوەی ئەمە لە توركیا ڕوویداوە، كاتێك بە زۆرەملێ زۆرێك لە گوندە كوردییەكان لە ساڵانی نەوەدەكاندا چۆڵكران، بەو پێیە كوردەكان لە شارە گەورەكاندا چینێكی پلەنزمی هەژاریان پێكدەهێنا كە ئومێدێكی كەم هەیە بتوانن بەسەر هەژارییەكەیاندا زاڵبن.
لە هەمان كاتدا، دیاردەیەكی دیكەی نوێ هەیە، كە لە هەموو بەشەكانی كوردستاندا بەدی دەكرێت: چینێكی ناوەندی گەشەكردوو، چینێكی ناوەند كە تامی ئیستیهلاككردنی كردووەو لە خەڵكانی جیاوازو كەلتوری جیاواز پێكهاتووە، ڕەنگە هەندێ لە ئەندامانی ئەم چینە ناوەندە گەشەكردووە هێشتا باوەڕیان بە میسالیاتی ناسیۆنالیزم هەبێت، بەڵام بەرژەوەندی چینەكەیان وایان لێدەكات هەڵوێستگەلێك تەبەنی بكەن كە ناكۆك بێت لەگەڵ هەڵوێستی ئەو كەسانەی لە پارتە نەتەوەییەكاندان. ئەمە ڕوونتر لە توركیا بەدی دەكرێت، كە پارتی دادو گەشەپێدان و بزووتنەوەی فەتحوڵڵا گوڵەن سەركەوتووانە سۆزی بەشێكی چینی ناوەندی كوردییان بۆ خۆیان كێشكردووە. لە كوردستانی عێراقدا، بەشێكی گەورەی چینی ناوەند پشت بە پارتە سیاسییەكان دەبەستن كە پێوەندییان لەگەڵ ئەم پارتانەدا لەسەر بناغەی مەحسوبیەتە – چ بەپێدانی ئیمتیاز یان تەوزیفكردن لەبەرامبەر پشتیگری سیاسیدا-، بەڵام بەشەكەی دیكە ناڕەزایین و ڕەنگە ئۆپۆزسیۆن پێكبهێنن. تێڕوانینی من ئەوەیە، لە كوردستانی ئێراندا، چینی ناوەند پارتە كوردییەكانیان فەرامۆش كردووە و باوەڕیان وایە دەتوانن سەركەوتنی زیاتر(لە ڕووی بە دیموكراتیكردنەوە)بەدەست بهێنن، ئەگەر لەگەڵ بزووتنەوە چاكسازییەكەدا هاوتیم بن، ئەمە بە چاوپۆشین لە دابەشبوون و ناكۆكی نێوان سوونە و شیعە.
بە تێڕوانینی من، هۆكاری هەرە ناسەقامگیركەر، كە ئەمە مایەی مەترسیشە بۆ ئایندە، بریتیە لە نایەكسانی كۆمەڵایەتی كە ڕووی لە زیادبوونە. ناتوانێت ناكۆكی ڕاستەقینەی نێوان نوخبەكان و ئەو ژمارە بێشومارەی هەژارانی كۆمەڵگەی كوردی بشارێتەوە.


* ئێوە ئاگاتان لەو قەیرانانە هەیە كە بەسەر كورددا هاتوون، هەروەها دەزانن كە كوردەكان دڕندانە كوشتوبڕكران، جینۆساید و كۆمەڵكوشتن و. تاد. بە بۆچوونی ئێوە بۆچی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ئەو هەموو كارەسات و ئازارەی بەسەر كورددا هاتووە وەك جینۆساید نایانناسێنێت؟
ــ من لە پرسیارەكەتان تێناگەم- دەمەوێت بڵێم كە باوەڕم وایە ئێوە هەڵەن. لە ڕاستیدا، دادگایەكی هۆڵەندی بڕیاری ئەوەیدا پرۆسەكانی ئەنفال جینۆسایدن. ئەم بڕیارەی لە دادگاییكردنی فرانس ڤان ئەنراسدا دەركرد، كە پیاوێكی بزنسمانی هۆڵەندی بوو و هەندێ كەلوپەلی كیماویی بە رژێمی سەددام فرۆشتبوو وكەبۆ دروستكردنی گازی دەمار بەكاردەهێنران. پێش ئەوەش، ڕێكخراوی چاودێری مافەكانی مرۆڤ (هیومان ڕایتس وۆچ) دیراسەتێكی پڕ وردەكاری لە بارەی ئەنفال بڵاوكردەوە، كە تێیدا بە جینۆساید وەسفی كردبوو. هاووڵاتیەكی وڵاتەكەی من، وەزیری پێشووی دەرەوە، ماكس ڤان دەر ستویل، كە وەك ڕاپۆرتكاری نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ مافەكانی مرۆڤ كاری دەكرد، بە چڕوپڕی لە بارەی سەركوتكردنی كوردەكانی نووسیویەتی- كە بە دڵنیاییەوە نووسینەكانی تەنیا لە بارەی سەركوتكارییەكانی كوردەكانەوە نەبووە.
من لە پرسیارەكەی ئێوەدا هەست بە هەمان شت ئەكەم كە بەدیم كردووە و لەگەڵ زۆرێك لە دۆستە كوردەكانمدا ڕەخنەم لێگرتون: كوردەكان ئەوەندەی سەرقاڵن بە ئێش و ئازاری خەڵكەكەیانەوە ئەوەیان فەرامۆشكردووە لە بەشەكانی دیكەی جیهان بڕوانن. من هەندێ گەشت و سەفەرم كردووە، باوەڕم وانییە كوردەكان ئێش و ئازارێكی زیاتریان لە خەڵكانی دیكە چەشتبێت. لە دەیەكانی پێشوودا، ئەوروپا بایەخێكی پتری بە دۆخی مافەكانی مرۆڤی كورد داوە. بە دڵنیاییەوە دەبێت ئەوەشی بۆ زیاد بكەین كە لە ئێستادا چەندین حاڵەت هەن كوردەكان قوربانی پێشێلكاری مافەكانی مرۆڤن كە لەسەر دەستی كوردەكانی دیكە ڕوودەدات.


* ئێوە كتێبێكتان هەیە بە ناونیشانی (كورد، ئیسلام و كۆمەڵگە) ئەمەش بەو مانایەی ئێوە لە هەموولایەنێكەوە دیراسەتتان لەسەر كورد كردووە. پرسیارەكەی ئێمە ئەوەیە، سەرەڕای ئەوەی ئیسلام ڕیشەی قووڵی هەیە لە كۆمەڵگەی كوردیدا، ئەوا هیچ پارتێك یان بزووتنەوەیەكی سیاسی بوونی نییە، ئەگەر هەشبن، ئەوا شوێنكەوتووانێكی كەمیان هەیە، بۆچوونی ئێوە چییە لەم ڕووەوە؟
ــ من هیچ كتێبێكم نییە بەم ناونیشانە. ڕەنگە ئێوە مەبەستتان لە كتێبی «ئاغا، شێخ و دەوڵەت» بێت؟ یەكێك لەو شتانەی من لەو كتێبەدا لێكۆڵنەوەم لەبارەوە كردووە ڕۆڵی تەریقەتی سۆفی نەقشبەندییە لە دەركەوتنی بیری نەتەوەیی كوردیدا.
بە دڵنیاییەوە، مایەی سەرنجە دوو گەورەترین پارتە كوردییەكەی عێراق لەلایەن شێخەكانی بنەماڵەی نەقشبەندی و قادرییەوە سەركردایەتی دەكرێن، ئەگەرچی لە ئێستاشدا كاك مەسعود بارزانی و مام جەلال شێخ نین. بەڵام هەمیشە ئایین لە كۆمەڵگەی كوردیدا گرنگ بووە، پێدەچێت لە ماوەی دە بۆ بیست ساڵی ڕابردوودا زیاتر گرنگ بووبێت. زۆرینەی پارتە كوردییەكان پارتی عەلمانین، بەڵام دەبێت خۆیان لەگەڵ ئیسلامدا بگونجێنن. ڕەنگە پارتە ئیسلامیە كوردییەكان پارتگەلێكی بچوك بن، بەڵام كاریگەرییەكی گەورەیان هەیە لەسەر مشتومڕە گشتیەكە، هەروەها بەهۆی بوونی ئەوانەوە پارتە گەورەكان لەهجەیەكی پتر ئیسلامیانەیان تەبەنی كردووە.


* لە نێو كۆمەڵگە جیاوازەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، هەست دەكرێت كوردەكان لە نەتەوەكانی دیكە زیاتر مەیلیان بۆ دیموكراسی هەبێت، بە تێڕوانینی ئێوە بۆچی كوردەكان ئەم مەیلەیان هەیە و ئایا تا چەند باوەڕتان وایە بونیادی كۆمەڵگەی كوردی سازولەبارە بۆ بونیاتنانی دیموكراسی؟
ـ تاوەكو ساڵی پار، دەكرا وا بیربكەیتەوە عەرەبەكان خواستێكی بەهێزیان بۆ دیموكراسی نییە. بەڵام ڕووداوەكانی نیوساڵی ڕابردوو ئەوەیان خستەڕوو دەبێت ئێمە پێداچوونەوە بەو بۆچوون و تێڕوانینەدا بكەینەوە. هەر كە تونسی و میسرییەكان ترس و تۆقینیان لە خۆیان داتەكاند، ئەو ڕاستیەیان بە ڕوونی خستەڕوو كە ئامادەی ئەوەن خۆیان رووبەڕووی مەترسی بكەنەوە لە خەباتیاندا لە پێناو دیموكراسیدا. لەوەش زیاتر ئەوان شێوازی ئاشتیانەیان گرتەبەر.
من باوەڕم وانییە كەلتوری كوردی هۆكارێك بێت وا لە كوردەكان بكات زیاتر لە خەڵكانی دیكەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست مەیلی دیموكراسییان هەبێت، ئەمە تێڕوانینێكی هەڵەیە.
هێشتا عەقڵیەتی خێڵەكی لە كوردستان ئامادەبوونی بەهێزی هەیە، ئەگەرچی بە زەحمەت خێڵێكی تەقیلیدیش بەدی بكەیت. لەم لایەنەوە كۆمەڵگەی كوردی هاوشێوەی كۆمەڵگەی عەرەبی نییە.


* لە ساڵی 1990وە كوردستان لە دۆخێكی باشتردایە لەچاو بەشەكانی دیكەی كوردستان لە ئێران، توركیا و سوریا. جیاوازی زۆر هەن، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا تا چ ڕاددەیەك هەرێمی كوردستانی عێراق بەشێوەیەكی گشتی كاریگەریی هەیە لەسەر پرسی كورد؟
ــ بە دڵنیاییەوە هەموو كوردێكی بەشەكانی دیكەی كوردستان بە چاوی هیواو و ئومێدەوە لە بەرەوپێشچوونەكانی كوردستانی عێراقیان ڕوانیوە. هەرێمی كوردستانی عێراق سەرچاوەی ئیلهام و ئومێد بووە بۆ كوردانی شوێنەكانی دیكە. كردنەوەی سنوورەكانی نێوان توركیا و عێراق بۆ بازرگانی جموجووڵی لە ئابووری كوردستانی توركیا دروست كرد: كرێكاران و قوتابیانی لە توركیاوە بۆ گەڕان بە دوای كار و بۆ خوێندن لە زانكۆكاندا ڕوویان لە كوردستانی عێراق كرد. لەلایەكی دیكەوە ئەو تێڕوانینە هەیە بارودۆخی كوردستانی عێراق كە تا ئەندازەیەكی گەورە بۆ كەلوپەل و كاڵا ئیستهیلاكیەكان پشت بە توركیا دەبەستێت، دۆخێكی ناتەندروست و مەترسیداریشە.


* لە توركیادا هەست بەوە كراوە لەوەتەی پارتی داد و گەشەپێدان دەسەڵاتی گرتۆتەدەست، ئەوا بارودۆخەكە لە توركیا بەرەو كرانەوە لە ئاست كێشەی كورددا بەرەوپێشچووە. دووبارە پارتی داد و گەشەپێدان لە هەڵبژاردنەكاندا سەركەوتنی بەدەستهێنا. حاڵی حازر هەموولایەك لە پێوەندیدا بە كێشەی كورد و چارەسەركردنی ئەم كێشەیەوە چاوەڕوانی هەڵگرتنی هەنگاوی زیاتر دەكەن. پرسیارەكە ئەوەیە ئایا تا چ ئەندازەیەك چارەسەركردنی كێشەی كوردی توركیا كاریگەری لەسەر چارەسەركردنی ئەم كێشەیە دەبێت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا؟
ــ ئەمە دەوەستێتە سەر ئەوەی ئێوە چی بە چارەسەری كێشەی كورد دەزانن . پارتی داد و گەشەپێدان باوەڕی وایە ئەم كێشەیە لە ڕێی بەرەوپێشچوونی ئابووری، مافە كەلتوریەكان و شێوازێك لە نامەركەزیەتەوە چارەسەر دەبێت. زۆرێك لە كوردەكان پێیان وایە ئەوە بەس نییە، ئەگەرچی بەشێك لە چینی ناوەند ڕەنگە قەناعەتی وابێت ئەوە باشترین ڕێگاچارەی مومكینە. دەبێت خواستی پەكەكە و بەشێكی گەورەی دانیشتووان كە بە شێوەیەك لە شێوەكان هەست دەكەن لەلایەن پەكەكەوە نوێنەرایەتی دەكرێن لەبەرچاوبگیرێت، پێش ئەوەی باس لە چارەسەری ڕاستەقینە بكەین. بوونی بەهێزی بەدەپە لە پەرلەمانی توركیا (ئەگەر بتوانرێت ئەو كێشانەی ئێستا هەن چارەسەر بكرێن) دەبێتە هەنگاوێكی گەورە بەئاڕاستەی چارەسەردا. من ئیعجابێكی زۆرم هەبوو بۆ هەندێ لەو پاڵێوراوانەی وەك كەسایەتی سەربەخۆ هەڵبژێردران و نوێنەرایەتی بەدەپە دەكەن. ئەوان لە ڕووی سیاسیەوە كەسانێكی لێهاتوون، دەبنە سەرچاوەی ئومێد و ئیلهام بۆ كوردی ناوچەكانی دیكە.


* دوای ئەوەی بەم دواییە خۆپیشاندانی گشتی لە سوریا ڕوویدا، ڕژێمی ئەسەد بڕیاری بەخشینی ڕەگەزنامەی بۆ كوردەكانی سوریا دەركرد. پێتان وایە تا چەند ئەم هەنگاوەی ڕژێمی سوریا لە ئیعتیرافكردن بە كوردەكان، سەردەكێشێت بۆ چارەسەركردنی كێشەی كورد لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا؟
ــ پێم وایە دەبێت یەكەم پرسیار ئەوە بێت ئایا ئەم ڕێوشوێنە یارمەتیدەر دەبێت لە پاراستنی ڕژێمەكەی ئەسەد.؟؟!! دواتر ئەتوانین پرسیاری ئەوە بكەین كە ئایا ئەم بەڵێنە بە تەواوەتی جێبەجێ ئەكرێت.؟! بارودۆخی كوردەكانی سوریا كە بێ ڕەگەزنامەن هاوشێوەی نییە لە بەشەكانی دیكەی كوردستاندا و من نازانم چۆن ئەمە مەسەلەیە كاریگەری دەبێت لەسەر بارودۆخەكە.


* لە هەلومەرجی ئێستادا كە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە گۆڕانكارییەكی گەورەدا تێدەپەڕێت، پێشبینی دەكرێت سیاسەتی نوێ بۆ ناوچەكە دابڕێژرێتەوە. پرسیارەكە ئەوەیە، ئەگەر كوردەكان، لەم بارودۆخەدا داوای دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆ بكەن، پێت وایە كاردانەوەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە ئاست ئەم داواكارییانەدا چی دەبێت؟
ــ كام داواكارییان؟ داواكاری كێ؟ ئایا تێكڕای كوردەكان هەمان داواكارییان دەبێت؟
ئەوەی جێی سەرنجە لە «بەهاری عەرەب»دا ئەوەیە عەرەبەكان داوای پشتیوانی لە ڕۆژئاوا یان كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ناكەن، بەڵكو خۆیان دەستیان كرد بە بەرهەڵستیكردنی سەركردە خۆسەپێنەكان ئەو سەركردانەی كە بۆ ماوەی چەندین دەیەیە لە لایەن ڕۆژئاوا پشتیوانی دەكران. كاتێك بەهاری عەرەب كاریگەری لەسەر كوردستان دەبێت، ئەو كاتە كوردەكان داوا لە سەركردەكانیان دەكەن زیاتر لە ئاستی بەرپرسیارێتیدا بن.
تا ئێستا ئەمەریكا و ئەوروپا هەوڵیان نەداوە ڕاستەوخۆ دەستێوەردان لە پرۆسەی بەهاری عەرەبی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بكەن- لیبیای لێ دەرچێت. ئەمە لەگەڵ ئەوەی هەموو سەركردە عەرەبەكان متمانەیان بە هاوپەیمانەكانی ڕۆژئاوا كرد. بەڵام هیچ هۆكارێك لە ئارادانییە وامان لێبكات باوەڕ بەوە بكەین ڕۆژئاوا دەستێوەردان لەو باردۆخە دەكات. هەروەها پێم وانییە لە ئێستادا هیچ سیاسەتمەدارێكی جیددی ڕۆژئاوایی پشتیوانی لە بیرۆكەی دەوڵەتێكی كوردی تەواو سەربەخۆ بكات.