مرۆڤ دوو جۆری بوونی هەیە، بوونێكی بایەلۆجی و بوونێكی كۆمەڵایەتی، هەروەها مرۆڤ دوو رەگەزی هەیە، رەگەزی (مێ و نێر). پرەنسیپی هاووڵاتیبوون ئەوەیە كە هەموو مرۆڤەكان سەرەڕای جیاوازییەكانیان لە بەردەم یاسا و لە ئەرك و ماف دەبێ یەكسان بن. ئافرەت و پیاو دوو رەگەزی سەرەكیی بەردەوامیی ژیانن و شوناسی مرۆڤبوون كۆیان دەكاتەوە، بەڵام هەر یەكەیان وەك رەگەز، خاوەن پێناسە و شوناسی تایبەت بە خۆیەتی.
شوناس پرۆسەیەكی مێژووكردی فرەڕەهەندە و چەندین فاكتەر رۆڵیان لە دروستبوونی شوناس هەیە. ئافرەت بەهۆی رەگەز و تایبەتمەندییە بایەلۆژییەكانی، ستەمی لێ كراوە و رۆڵی لە چوارچێوە دراوە. فاكتەرەكانی مێژوو، بە (ئایینی، كۆمەڵایەتی، كولتووری و ئابووری)یەوە رۆڵیان لە داتاشینی شوناسێكی خوارتر لە پیاو بۆ ئافرەت هەیە. مێژوونووسان لەو بڕوایەدا بوون «ئافرەت هەمیشە ستەملێكراو، یان رەگەزی پلە دوو نەبووە و لە كۆمەڵگە سەرەتاییەكاندا ئافرەت و پیاو بەرابەر بوون.
هاتنەخوارەوەی پلەی كۆمەڵایەتیی ئافرەت هاوكات بووە لەگەڵ شكستی كۆمەڵگەی دایكسالار. هۆكاری سەرەكیی ئاڵوگۆڕ لە پێگەی ئافرەت و هاوتایی نێوان هەردوو رەگەز؛ گواستنەوەی ئابووری، خواردن و راوكردن بووە بۆ باشتر و بەستنەوەی ئافرەت بە ماڵ و وابەستەبوون بە چێشتخانە. واتە سەرەتای سەرهەڵدانی جیاكاری لە رۆڵ و پێگەی نێر و مێ، بۆ سەردەمی شۆڕشی كشتوكاڵی دەگەڕێتەوە، دواتر خاوەندارێتی تایبەت و دەستگرتنی پیاو بەسەر ئابووریدا و وابەستەبوونی ژن بە هاوسەری، زیاتر پلەی كۆمەڵایەتیی ئافرەتی هێنایە خوارەوە، هەروەها چوون بۆ شەڕ و هێزی جەستە، كەلێنی جێندەریی نێوان ئافرەت و پیاوی زیاتر كرد. لەسەر ئەو بنەمایانەی سەرەوە ئەفسانەی سرووشتیبوونی لە پێشتری پێگەی پیاو بەرجەستە كرا، لە بەرمبەردا ئەفسانەی ژێردەستەبوونی ئافرەت بە هۆكاری لاوازی و پاسیڤی لە ئاست پیاو رەوایەتی وەرگرت و ئافرەتی كرد بە رەگەزی دووەم و شوناس و ناسنامەی تایبەتی بەسەردا سەپاند. ئەم دۆخە بەردەوام بوو، تا سەرهەڵدانی بزووتنەوەی فێمینیزم وەك بەشێك لە گوتاری رۆشنگەری كە داوای ئازادی دەكرد بە سەر دەسەڵات و هەژموونی پیاوسالاری و رەتكردنەوەی ئەوەی كە جیاوازییە سرووشتییەكانی نێوان نێر و مێ، ناكرێت ببێتە مەبنای ناهاوسەنگیی جێندەری.


جێندەر لە ساڵانی هەفتاكان لەگەڵ شەپۆلی دووەمی فێمینیزم وەك چەمكێك بۆ شیكردنەوە و تێگەیشتن لە پەیوەندییەكانی نێر و مێ هاتەكایەوە. جێندەر چەمكێكە سەرجەمی ئەو لێكۆڵینەوەو توێژینەوانە لەخۆدەگرێت كە لە كاروباری ئافرەت دەكۆڵێتەوە. جێندەر هەردوو چەمكی (رەگەز-sex) و (جۆر-gendar) لە یەك جیا دەكاتەوە. رەگەز (مێ، یان نێر)، مەسەلەیەكی بایەلۆژییە و پێناسەی بایەلۆژیی كەسەكانە، بەپێی پێكهاتەی هۆرمۆنی و جینات و كۆئەندامی زاوزێی ناوەكی و دەرەكی، كە سرووشتی و نەگۆڕە. جێندەر یان جۆر، (مێیایەتی یان نێرایەتی) وێناكردن و تێڕوانینی كۆمەڵایەتییە بۆ هەریەكە لە ئافرەت و پیاو، پێناسەكردنی كەسەكانە بە پێی رۆڵ و پێگەی كۆمەڵایەتییان، رۆڵ و پێگەی كۆمەڵایەتیش دروست كراوە و دەگۆڕێت. زانستی جێندەر تیشك دەخاتە سەر جیاوازییە كۆمەڵایەتییەكان، لە هەمان كات تیشك دەخاتە سەر ئەوەی كە چۆن جیاوازییە فیزیكییەكان دەبنە سەرچاوە و لەسەر بنەمای ئەوان جیاوازی و جیاكارییە كۆمەڵایەتییەكان دروست دەكرێن. بۆیە دەكرێت بڵێین: چەمكی جێندەر بەم مانەیە هاتۆتە ئاراوە؛ كە ئەو پێگە نایەكسانەی ئافرەتان هەیانە، دەرەنجامی ئەو یاساو رێسایانەیە كە كۆمەڵگە دیاری دەكات بۆ هەر یەكە لە ئافرەت و پیاو. جیاوازییە جەستەییەكان نابێت، ببنە هۆكارێك بۆ لەپێشدانانی رەگەزێك لە ئاست رەگەزەكەی دیكەدا.


یەكسانیی جێندەری بە مانای یەكسانی لە دەستەبەركردنی دەرفەت و ماف و لێپرسراویەتی بۆ ئافرەت و پیاو دێت، بەشداری لە كایەكانی ئابووری، سیاسی، كۆمەڵایەتی و كولتووری و دەستگەیشتن بە پێداویستییەكان بە شێوەیەكی یەكسان و بەبێ جیاكاری لەسەر بنەمای رەگەز. پەرەپێدان بەو تێڕوانینەی كە هەموو مرۆڤەكان (بە پیاو و ئافرەتەوە) ئازادن لە پێشخستنی توانا كەسییەكانی خۆیان و مافی هەڵبژاردنیان هەیە، بەدەر لە چوارچێوە و رۆڵی جێندەری. یەكسانیی جێندەری لەسەر یەكسانی لە ژمارەدا ناوەستێت و گرنگی بە یەكسانی دەدات لە رۆڵدا، بۆ نموونە: ئەگەر لە دامەزراوەیەكدا رێژەی بوونی نێر و مێ ٥٠% بێت بۆ هەریەكەیان، واتە یەكسانن لە رووی چەندێتییەوە، بەڵام یەكسانبوونی ژمارەی نێر و مێ، هێشتا ناتوانێت بە واتای یەكسانیی جێندەری بێت، چونكە جێندەر یەكسانی دەوێ لە رۆڵدا لە بوارە هەمە جۆرەكانی نێو كۆمەڵگە، واتە با رێژەكە بۆ هەر یەكەیان ٥٠% بێت، بەڵام ئەگەر ٥٠% یەكێك لە رەگەزەكان هەموو، یان زۆرینەی پلە سەرەكییەكان و دەسەڵاتی بڕیاردانی لە دەست بێت و رەگەزەكەی دیكە رۆڵە لاوەكییەكانی لە دەست بێت، ئەمە مانای یەكسانیی جێندەری ناگەیەنێت و پێویستە هەوڵەكان بە ئاراستەی یەكسانی تەواو بن، ئەمەش بە واتای وەكیەكیی نێوان هەردوو رەگەز نییە، چونكە ئافرەت و پیاو وەكیەك توخمی مرۆڤن، بەڵام جۆریان جیاوازە و ئەم جیاوازییەش لە رۆژی هاتنەدنیاوە دەردەكەوێت، بەڵام وەك گوتمان یەكسانی، بە واتای یەكسانیی دەرفەت و لێپرسراوەتی و ماف و دەسكەوتە.


لەم سەردەمەدا و بە تایبەت لەم قۆناغەی كوردستاندا، ئێمەی ئافرەتانی كوردستان چ لە پێشوتردا لە پرۆسەكانی تاوان و جینۆساید كە بەرمبەر گەلەكەمان كراوە و ئافرەت پشكی سەرەكیی قوربانیدان و ئیرادەبەرزی بەركەوتووە وەك: لە نموونەی ئەنفالی بارزانییەكان و رۆڵی دایكانی بارزانییەكان لە پەرورەردەكردنی رۆڵەكانیان و بەڕێوەبردنی بژێویی خێزان. لە نموونەی لەیلا قاسم، یان لە سەردەمی ئەمڕۆ و رۆڵی ئافرەتانی پێشمەرگە، هاوكات بەشداریی كارای ئافرەتان لە بوارە جیاوازەكان و شوێنی بڕیار، توانیومانە ئەو شوناسەی وەك لاواز و پاسیڤ و كەم ئاوەز درابووە پاڵمان، بیگۆڕین و ئاوەژووی بكەینەوە، لە هەمان كات ئەوەش لە پێش چاو و لە هزرمانە كە رێگەیەكی درێژ و پڕ ئاستەنگ لە پێشمانە و دەبێت خەبات و تێكۆشانمان بۆ ئەو گۆڕانكارییە ئەرێنییانە هەبێت.

چیرۆكی ئافرەتانی كوردستان تەنیا توندوتیژی و قوربانیبوونی كێشە خێزانییەكان نییە، ئەگەرچی دیوێكی توندوتیژیی خێزانی، هۆشیاریی ئافرەت و بەدەنگهاتنیەتی لە ئاست توندوتیژییەكان، چەكەرەكردنی رۆحی بەرەنگاری و ئاڵنگارییە بۆ نۆرمە داسەپاوەكان، كە ئەمەش خاڵی دەستپێكی ئازادی و یەكسانییە، لە هەمانكات چیرۆكی ئافرەتانی كوردستان رۆڵ و بەشداریشە لە پرۆسەی بونیاتنانی كوردستان.