گوڵان – كۆمەڵایەتی

رۆژی 25ی نۆڤمبەری هەموو ساڵێك هەڵمەتی نیشتمانیی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان لە زۆربەی وڵاتانی جیهاندا دەست پێ دەكات. ساڵانە لە رۆژی جیهانیی ئەم بۆنەیەدا چالاكیی جۆراوجۆر ئەنجام دەدرێت، لە هەرێمی كوردستانیش گرنگییەكی زۆر بەو پرسە گرینگە دەدرێت و هەر ساڵەوە لە ژێر دروشمێكدا كۆمەڵێك رێوڕەسمی هاندەر بۆ نەهێشتنی توندوتیژی دژی ئافرەتان بەڕێوە دەچێت و زیاتر لە دوو هەفتەی بۆ تەرخان دەكرێت، واتە لە 25/11 دەست پێدەكات و لە 10/12 كۆتایی پێدێت. رێكخراوە پارێزەر و داكۆكیكارەكانی مافی ئافرەت لە ماوەی ئەو 16 رۆژەدا بە مەبەستی نەهێشتن، یان كەمكردنەوەی توندوتیژییەكانی دژ بە ئافرەت هەڵمەتێكی چڕ و پڕ ئەنجام دەدەن. بەشداربووانی ئەم راپۆرەتەی گۆڤاری گوڵان لەو بارەیەوە راوسەرنجی خۆیان دەخەنەڕوو.

وێڕای هەوڵەكانی حكومەت و پەرلەمان و رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ و داكۆكیكارانی مافی ئافرەت، رێژەی توندوتیژییەكان هەڵكشانی بەخۆیەوە بینیوە و نەتوانراوە سنوورێك بۆ ئاستی توندوتیژییەكان دابنرێت، هاوكات ساڵانە لە رۆژی 25ی نۆڤەمبەر هەڵمەتێكی 16 رۆژەی بەرفراوان بۆ ئەم مەبەستە دەست پێدەكات، لەم سۆنگەیەوە دەپرسین: ئەو كار و دەرئەنجام و راسپاردانەی لە ساڵانی رابردوو خرابوونەڕوو، چەندیان كرانە كردار و چ ئەنجامێكی بۆ باشتركردنی دۆخەكە هەبووە؟
راوێژكاری یاسایی لە بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی، حاجی عزەدین عەبدوڵا یاسین، سەرەتا باسی ئەوە بۆ گوڵان دەكات كە "توندوتیژیی خێزانی بە شێوەیەكی گشتی و توندوتیژی لە دژی ژنان بەتایبەتی، دیاردەیەكە بە رێژە و جۆری جیاواز لە هەموو كونجێكی ئەم جیهانە بوونی هەیە، بۆ چارەسەركردن و بەرەنگاربوونەوەی ئەم دیاردە جیهانییە لە زۆربەی وڵاتانی جیهان یاسا و دامەزراوەی تایبەتیان بۆ هێناوەتە كایەوە و بە شێوەیەكی دروست و زانستی و یاسایی كار لەسەر چارەسەركردنی دەكرێت، هەروەها خۆپاراستن لە توندوتیژی لەڕێگەی هەڵمەتەكانی وشیاركردنەوە. سەبارەت بە دۆخی توندوتیژی لە هەرێمی كوردستان بەتایبەتی لە دوای دامەزراندنی بەڕێوەبەرایەتی و نووسینگەكانی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان و خێزان، بە شێوازێك كار لەسەر كەیسەكان دەكرێت كە خۆپارێزی و چارەسەر لەخۆ دەگرێت، لە رێگەی بەرپاكردنی هەڵمەتەكانی وشیاریی كۆمەڵگە و گرتنەبەری كارڕایی یاسایی بۆ چارەسەركردنی لەلایەكی ترەوە، بۆیە لەم (16) رۆژەی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی كە ساڵانە چالاكییەكان زیاتر لەم ماوەیە چڕدەكرێتەوە و خەڵك و میدیا بەگشتی گرنگی پێ دەدەن، لە كاتێكدا پێویستە ئەمە بەدرێژایی ساڵ بەردەوام بێت. " هاوكات دەڵێت: "ئەگەر بەراوردێك بكرێت بۆ رێژەی توندوتیژییەكان لە ساڵانی رابردوو، دەبینین هەڵكشان و داكشانی بەخۆیەوە بینیوە، لەهەندێك شوێن جۆرێك لە توندوتیژییەكان بەرزە و لە شوێنیكی دی جۆرێكی دیكەی بەرزە، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجی هەمووانە رێژەی سكاڵاكان بەردەوام لە بەرزبوونەوەدایە، هۆكارەكەشی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە ئەوانەی توندوتیژیان لە دژ دەكرێت ئاسانتر دەتوانن سكاڵا تۆمار بكەن، لەلایەكی دیكەوە هوشیاریی كۆمەڵگەی كوردی و ئاشنابوونیانە بە دامەزراوە تایبەتمەندەكانی هەرێم و ئەو خزمەتگوزارییانەی پێشكەشی رزگاربووان و قوربانیانی توندوتیژیی خێزانی دەكەن." سەبارەت بە ئەو كار و دەرئەنجام و راسپاردانەش لە ساڵانی رابردوو خرابوونە روو، گوتی: "وەك پڕوژە لە ئیستادا بەپێی پلان و توانای ماددی و مرۆیی بەڕێوەبەرایەتی و نووسینگەكانی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان و خێزان بووەتە ئەرك و جێبەجێ دەكرێت، لەوانەش:
• هێڵی گەرمی / 119 لە هەموو هەرێمی كوردستان .
• سەنتەرەكانی راوێژكاری خێزانی .
• تیمی گەڕۆك لە ناوكەمپەكان و شوێنی نیشتەجێبوونی ئاوارەو پەنابەرەكان .
• كردنەوەی (4) هۆبەی لێكۆڵینەوە لە توندوتیژییەكان.
• بەردەوامیی هەڵمەتەكانی وشیاركردنەوەی كۆمەڵگە لە رێگەی دابەشكردنی نامیلكە، پۆستەر و بڕۆشۆر .
• دروستكردنی هەماهەنگی لەگەڵ لایەنە پەیوەندیدارەكانی حكوومی و پڕۆژەی هاوبەشی لەگەڵ رێكخراوەكانی (un) و ناوخۆیی.
بە ئومێدی ئەوەی لە ئەمساڵدا كە سەرقاڵی دروستكردنی(داتابەیس)ن بۆ هەموو هەرێمی كوردستان و پۆلێنكردنی توندوتیژییەكان لەسەربنەمای رەگەزی و خێزانی، بتوانرێت لە رێگەی توێژینەوەی زانستی بە هاوكاری لەگەڵ زانكۆكانی كوردستان چارەسەر بۆ توندوتیژییەكان دەستنیشان بكرێت، هەروەها یەكێكی دی لە ئەرك و كارەكانی ئەم دامەزراوەیە بۆ ساڵی داهاتوو بریتییە لە پێشنیاری هەمواركردنی یاسای ژمارە (8) ی ساڵی (2011) و چەند بڕگەو ماددەیەك لە یاساكانی دیكە كە هاودژن لەگەڵ فەراهەمكردنی مافەكانی ئافرەتان و بەربەستن لە رووی یەكسانیی ژن و پیاو لە كۆمەڵگەدا، بەتایبەتی لە رووی سەپاندنی سزا و نەهێشتنی دەرفەتی دەربازبوونی تۆمەتبار لە سزا، بەهیوای ئەوەی لەساڵی داهاتوو كاتێك ئەم یادە دەكەینەوە، هەموو ئەوەی پێویستە بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی و گەیشتن بە خێزان و كۆمەڵگەیەكی ئارام فەراهەم بكرێن و كوردستانەكەمان تاكێكی تەندروست و دوور لە توندوتیژی تێدا بەرجەستە ببێت. "
مینا سامی ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: "لە راستیدا توندوتیژی بابەتێك نییە كە بتوانرێت لە سەر ئاستی گشتی بنبڕ بكرێت، بەڵام دەكرێت كەم بكرێتەوە، یان سنووردار بكرێت، ئەنجامدانی توندتیژی بە هەڵسوكەوتی تاكەكانی ناو كۆمەڵگە و بە شێوازی پەروەردەكردنیانەوە بەستراوەتەوە، وەك دیارە پەروەردە لەسەر دوو بنەما دەوەستێت، یەكێكیان خێزانە و ئەوی دیكەش قوتابخانەیە لە باخچەی ساوایانەوە تاوەكو زانكۆ، كە هەردوو دامەزراوە كاریگەریی تەواویان لەسەر دروستبوونی كەسایەتیی تاك هەیە، ئەگەر لە دۆخی توندوتیژی بڕوانین، دەبێ‌ پشت بەو داتایانە ببەستین كە لە فەرمانگەكانی توندوتیژی دەخرێنەڕوو، پێموایە ئەو ئامارەی كە تۆماركراون لای ئەوان، ئەوانە كۆی قوربانیانی توندوتیژی نین، چونكە زۆر جار ئافرەت توندوتیژی بەرامبەر دەكرێت و ناتوانێت، یان نایەوێت‌ دەنگی بگەینێتە فەرمانگەكانی توندوتیژی، واتە بۆ ئەوەی خەڵك بە كێشەكەی نەزانن، بێدەنگی هەڵدەبژێرێت. " سەبارەت بەو كارانەش كە بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی ئەنجام دراون و ئەنجام دەدرێن، گوتی: "تا ئاستێك جێگەی خۆی گرتووە و كاریگەریی ئەرێنی هەبووە، هەڵبەتە دەبێت‌ حكومەت بە گشت دامەزراوەكانیەوە كار لەسەر نەهێشتنی دیاردەی توندوتیژی بكات، چونكە زۆربوون و چارەسەرنەكردنی ئاستەنگ لەبەردەم رەوتی پێشكەوتنی هەرێمی كوردستان دروست دەكات، ناكرێت ئێمە داوای سیستەمی دیموكراسی بكەین، لە كاتێكدا نەتوانین مافی ئافرەت دابین بكەین، ئاشكرایە لە كوردستان توندوتیژی تەنیا لەبەرامبەر ئافرەت ئەنجام نادرێت، بەڵكو بەرامبەر منداڵان و بەساڵاچووان و تەنانەت خاوەن پێداویستیی تایبەتیش دەكرێت، بۆیە پێویستە كارێكی جددی بكرێت و بە یاسا رێگری لێ بكرێت. " گوتیشی: ئەركی كابینەی نوێی حكومەت لە رووی جێبەجێكردنەوە، هەروەها پەرلەمانی كوردستان لە رووی یاسادانانەوە قورستر دەبێت، چونكە كۆمەڵێ یاسا هەیە، پێویستیان بە گۆڕانكارییە، بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی پێویستی بە جورئەتێكە حكومەت دەستی بۆ بەرێت و كاری جددی بۆ بكات.
فەزیلە شۆڕش بەرپرسی ئۆفیسی ئەوروپای یەكێتی ئافرەتانی كوردستان، باسی ئەوە دەكات كە "توندوتیژی دیاردەیەكی جیهانییە و بە میكانیزم و شێوازی جیاجیا بوونی هەیە، بۆ بنیادنانی كۆمەڵگەیەكی ئارام پێویستیمان بە تاك و خێزانی سەقامگیرە، دیارە هۆكارەكانی سەرهەڵدانی توندوتیژی زۆرن، لەوانە: كولتوور، هەژاری، نزمیی ئاستی رۆشنبیری، جیاكاریی رەگەزی لەناو خێزانەكان و حاڵەتی ئینتیقالی بۆ بەرەوپێشچوون، هەموو ئەوانە وادەكەن مرۆڤ زوو هەڵبچێت و توندوتیژی بەكاربێنێت، بەداخەوە لە كوردستان زیاتر لە 100 ساڵە تاكی كورد بەهۆی ناسەقامگیریی باری سیاسی لەلایەن دوژمنانەوە هاووڵاتیان دوچاری شەڕ و ناخۆشی و داگیركاری و دەربەدەری و ئاوارەیی بوونەتەوە، ئەوەش جۆرێك لە كاردانەوەی توندوتیژی لای تاكی كورد دروست كردووە. بۆ ئەوەی كۆمەڵگەیەكی سەقامگیر و دوور لە توندوتیژیمان هەبێت، پێویستیمان بە هۆشیاركردنەوە و بەرزكردنەوەی ئاستی رۆشنبیری تاك هەیە، هەروەها راهێنانی تاك لەسەر ئارامی و ددان بەخۆداگرتن لەكاتی روودانی هەر گرفتێك، زۆرجار خێزانەكان ناتوانن هەزمی ئەو ئازادی و بەرەوپێشچوونە بكەن، كە هەیە، بۆیە بە شێوەی توندوتیژ بەرپەرچی ئەندامانی خێزانەكەیان دەدەنەوە، لێرەدا نابێت‌ رۆڵی پەروەردە نادیدە بگرین، چونكە پەروەردە رۆڵێكی كاریگەر و راستەوخۆی لەسەر دروستكردن و پێگەیاندنی تاك هەیە، جێگەی داخە تا ئێستاش لەناو هەندێك لە خێزانەكان جیاوازی لەنێوان كوڕ و كچەكانیان دەكرێت، هاوكات لە قوتابخانە تێكەڵاوەكانیش كچ لەلایەكی پۆل و كوڕ لەلایەكەی دی دادەنیشن، ئەوەش شێوازێكە لە شێوازەكانی توندوتیژی بێ‌ ئەوەی هەستی پێ بكرێت، دوور نییە هەستی ناڕەزایی لای منداڵەكان دروست بێت و رق و كینە بەرامبەر یەكتر لە دڵ بگرن، وەك گوتم توندوتیژی دژ بە ئافرەتان لە هەموو جیهان بە رێژەی جیا بوونی هەیە، لە وڵاتێكی پێشكەوتووی وەك هۆڵەندا توندوتیژی و جیاكاریی رەگەزی زۆر بە زەقی دیارە، ئافرەتان تا ئێستاش مووچەی كەمتر لە پیاوان وەردەگرن لە كاتێكدا لە یەك ئاست و پلە و پایەی كاركردندان، هەربۆیە ساڵانە لە وڵاتانی ئەوروپا بە مەبەستی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان كەمپینی زۆر دەكرێتەوە، ئەوەش مانای ئەوەیە كە راددەی توندوتیژییەكان لەو وڵاتانەی ئەوروپاشدا هێشتا زۆرە، هیوادارم لە كوردستان بەردەوام كارو چالاكی بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی ئەنجام بدرێت، نەك تەنیا كارەكان لە چەند رۆژێك چڕ بكرێنەوە. "