"كۆتایی رۆژئاوا" و سەد ساڵەی لەدایكبوونی بیرمەندێك
بیرۆكەی بەرەو مردن و كۆتایی چوونی شارستانێتیی رۆژئاوا، لەلایەن فەیلەسووفی مەزنی فینلاندی "جۆرج هێنریك ڤۆن ڤریت"ەوە هێنرایە ئارا. 14ی ئەم مانگە، 100 ساڵ بەسەر لەدایكبوونی ئەو فەیلەسووفە مەزنەدا تێپەڕ بوو كە رۆژی 16ی ژانویەی 2003، هەر سێ رۆژ پێش ساڵیادی لەدایكبوونی، لە لوتكەی ژیاندۆستیی خۆیدا، دنیای لەوپەڕی رەشبینیدا بەجێهێشت.
هەرچەندە لە دوا ساڵەكانی ژیانیدا، ناوی ڤۆن ڤریت زیاتر بە تێفكرین لە بیرۆكەی "كۆتایی رۆژئاوا"وە بەسترابووەوە، بەڵام لە پانتایی فكری رۆژئاواییدا، ئەو هەر لە پەنجاكانی سەدەی رابردووەوە ناوێكی دیار و بایەخدار بوو. ڤۆن ڤریت كە 14 ی ژانویەی 1916 لە بنەماڵەیەكی سوێدیزمانی بەڕەچەڵەك سكۆتلەندی، لە شاری هێلسینكی لەدایك ببوو، لە ساڵەكانی كۆتایی سییەكاندا بۆ درێژەدان بە خوێندن رووی كردە بەریتانیا، بەڵام لە هەڕەتی شەڕی دووەمی جیهانیدا گەڕایەوە بۆ فینلاند. لە كاتی هەڵگیرسانی شەڕی نێوان فینلاند و رووسیەدا، لە ئەركی سەربازی بەخشرا، كەچی بە ویستی خۆی لە فەرمانگەی زانیاریی دەوڵەت لە بەشی بەرهەمهێنانی پڕۆپاگەندەی شەڕ، ملی لە خزمەتكردن نا. یەكێكی دیكە لە هاوپیشەكانی ئەو سەردەمەی ڤۆن ڤریت لە بەشی پرۆپاگەندەی شەڕ كە دەشێ بۆ زۆر لە خوێنەرانی كورد ئاشنا بێت، میكا ڤاڵتەری بوو، ئەفرێنەری رۆمانی "سینوهەی میسری".
لە دوای تەواوبوونی شەڕی دووەمی جیهانی، ڤۆن ڤریت رووی كردەوە زانكۆی كەمبریجی بەریتانیا. لەوێ لەگەڵ فەیلەسووفی ناودار لودڤیگ ڤیتگنێشتاین ئاشنا دەبێت. ئەم ناسیاوییە هەرچەندە بە ئاسانی پێك نایەت، بەڵام دواجار گەیشتە ئاستێك لە هاوكاری و هاوفكری كە دوای كۆچی دوایی ڤیتگنێشتاین، ڤۆن ڤریت بووە یەكێك لە مافدارە یاساییەكانی میراتی فكریی ڤیتگنشتاین و كۆكەرەوە و سەرپەرشتیاری چاپی بەرهەمەكانی. ڤۆن ڤریت بۆ خۆی دەڵێ لە بواری فەلسەفیدا دوو "باوك"م هەبوون: یەكیان (ئێینۆ كایلا) كە فەیلەسووفێكی فینلاندی بوو، یەكێكیشیان ڤیتگنێشتاین. لە وتارێكدا ئاوا وەسفی باوكە فكرییەكانی دەكات "كایلا منی كردە ئەزموونگەرایەكی لۆژیكی، هەرچی ڤیتگنێشتاینیش بوو، رێك لەو تایبەتمەندییە دایماڵیم".
كارەكانی ڤۆن ڤریت دەكرێ بەسەر دوو بواردا دابەش بكرێن. بەشی بنەڕەتیی بەرهەمەكانی، شیكاری فەلسەفی و نووسین لە بواری لۆژیكی فەلسەفەدان. لە تەنیشت ئەوانەشدا ڤۆن ڤریت، وەك شیكەرەوە و رەخنەگرێكی ماندوویی-نەناس، سۆزێكی بەهێزی بۆ بەشداری لە باسی پرسە كۆمەڵایەتییەكان و قەیرانە جیهانییەكانی سەردەمدا هەبوو. ئەم لایەنەی ژیانی رووناكبیرانەی ڤۆن ڤریت لە ساڵانی پەنجاكانی تەمەنیدا و بە دژایەتیكردنی جەنگی ڤیێتنام دەستی پێكرد. گەرچی بۆ خۆی دەڵێ: "ئەو شتەی هێندێك جار بەرپرسیارێتی رۆناكبیرانەی پێدەگوترێ، بەرپرسیارێتی هەر مرۆڤێكی بەڕوومەتە". بەڵام هەر مرۆڤێكی بەڕوومەت نابێتە رووناكبیر. كاتی خۆی بە ژان پۆل سارتەریان دەگوت، دوایین رووناكبیری فەڕانسی. ڤۆن ڤریتیش دوایین رووناكبیری فینلاندی بوو، یان وەك میدیای فینلاندی دەیانگوت، دوایین رووناكبیری كلاسیكی دنیای كۆن! كتێبگەلی وەك " بیرۆكە و جاڕدان"، "مرۆڤخوازی وەك روانگەی ژین" و "زانست و ئەقڵی مرۆڤ" لە سەرگوڵی ئەو بەرهەمە فكرییانەی ڤۆن ڤریتن كە كەسایەتیی رووناكبیرانەی ئەو، وەك رەخنەگرێكی كولتووریی گرینگی سەدەی بیستەم دەسەلمێنن. هەرچەند ڤۆن ڤریت بۆخۆی، خاكەڕایانە، ئەم بەرهەمانەی دوایی تەنیا وەك "هەوڵێك بۆ تێگەیشتن" لە دنیای سەردەمی خۆی دەنرخاند.
كاریگەرییەكانی زانست و تەكنۆلۆژیا لەسەر مرۆڤ و كۆمەڵگەی سەردەم، مژارێكی سەرەكیی نووسینە رەخنەییەكانی ڤۆن ڤریت پێكدێنن. لە كتێبی "ئەفسانەی پێشكەوتن"دا، ڤۆن ڤریت راستەقینەبوونی ئەو پێشڤەچوونە دەباتە ژێر پرسیار كە بەهۆی گەشەسەندنی ئابووری و تەكنیكییەوە دێتەئارا. لێرەوە، شارستانێتیی رۆژئاوا و ئەو هەموو پێشڤەچوونە مەزنە تەكنیكی و ئابوورییەش كە شان و شەوكەتی ئەو شارستانێتیەی لەسەر بنیات نراوە، لەبەرچاوی ڤۆن ڤریتدا دەچنە ژێر پرسیارەوە.
ئەوەندەی پێوەندی بە بیرۆكەی "ئاوابوونی شارستانێتیی رۆژئاوا"وە هەبێت، ڤۆن ڤریت بۆ خۆی پێی وانییە شتێكی چاوەڕواننەكراو و نائاسایی گوتبێت. ئەو لەو پێوەندییەدا دەگەڕێتەوە بۆ تێزە بەناوبانگەكەی فەیلەسووفی ئەڵمانی ئۆسواڵد شپینگلێر و ئەو تەعبیرە بەكاردەهێنێتەوە كە كاتی خۆی، لە سەرەتاكانی سەدەی بیستەمدا، شپینگلێر بەكاری هێنابوو. شپینگلێر لە كتێبی "نغرۆبوونی رۆژئاوا"دا گوتبووی: "شارستانێتیەكان وەك گژوگیا وان. رۆژێك سەرهەڵدێنن، دەگەشێنەوە و شین دەبن، رۆژێكی تریش، دەژاكێن و لەناو دەچن".
لەو كتێبەدا، شپینگلێر هەوڵ دەدا ئەو روانگەیە بسەلمێنێ كە كولتوورەكان سیستمێكی ئۆرگانیكی تایبەتی وەك گیانلەبەرانیان هەیە. دوای ئەوەی لەدایك دەبن، هێندێك قۆناغی پەرەسەندن دەپێون و لە كۆتاییدا دەمرن، هەروەها ئەوەش كە رەوتی پەرەسەندنی كولتوورەكان خاوەنی رێسامەندییەكی دیاریكراون كە لە كۆی كولتوورەكانی رابردوو، ئێستا و داهاتوودا، دووپات دەبێتەوە. شپینگلێر لە كتێبەكەیدا هەشت شارستانێتی مێژوویی لەگەڵ یەكدی بەراورد كردبوون.
لە سۆنگەی ئەوەوە، كۆتاییەكانی سەدەی هەژدەهەم ترۆپكی هەڵدانی شارستانێتیی رۆژئاوایی بوو، لە سەدەی نۆزدەهەمیشەوە، ئەو شارستانێتییە دەست بە داڕووخان دەكات. شپینگلێر، 200 بۆ 300 ساڵ وەك ماوەی داڕووخانی كولتووری رۆژئاوایی تا كاتی مردن و لەناوچوونی دیاری كردبوو. لای شپینگلێر، هێماكانی بەساڵداچوونی شارستانێتی بۆ وێنە ئەمانەن: شارگەرایی، كەمبوونەوەی زاووزێ، تاكگەرایی، چاولێكەری و لاساییكردنەوە (لە شێوازدا) و بێدینی.
هاتنەئارای ئەندێشەكانی جۆرج هێنریك ڤۆن ڤریت سەبارەت بە مژاری "كۆتایی رۆژئاوا"، لەو سۆنگەیەوە راچەنینێكی گەورە و جیاوازی دروست كرد كە كۆتایی هەشتاكانی سەدەی رابردوو، هەڕەتی لەناوچوونی بلۆكی سۆسیالیستی، شایلۆغانی سەركەوتنی كاپیتالیسم و سەردەمی شاگەشكەبوون بە كۆتایی ململانێی ئایدیۆلۆژییەكان و، جاڕدانی سەركەوتنی لیبراڵیسم بوو، ئەو شتەی فرانسیس فۆكۆیاما (بە قۆستنەوەی دەستەواژەكەی هێگل) ناوی لێ نابوو "كۆتایی مێژوو".
ئەگەر كۆتایی مێژوو، بۆ فۆكۆیاما، بە مانای دەستڕاگەیشتن بە "دوایین مەعنای ئەو رەوت و رووداوانە بووبێ كە مێژوو پێكدەهێنن" و، لێرەوە پێی وابووبێ دیالكتیكی ئەو خەباتە چینایەتییەی ماركس باسی كردبوو، دواجار نەك بە سەركەوتنی كۆمۆنیسم بەڵكو بە سەركەوتنی لیبراڵیسم دوایی هاتووە (ئەو شتەی ئەلێكساندر كوژوو لە ساڵانی 1930 دا پێشبینیی كردبوو)، ئەوا ڤۆن ڤریت بەپێچەوانەوە و لە روانگەیەكی مەیلەوڕەشبینییەوە، دۆخی شارستانێتیی رۆژئاوایی لە ئاقارێكی فراوانتردا دەهێنێتە بەر باس و دەیباتە ژێر پرسیار. لێرەدا ڤۆن ڤریت كەم و زۆر، دۆخی شارستانێتیی رۆژئاوایی بەو شێوەیە پێناسە دەكاتەوە كە دواجار ئۆسڤاڵد شپینگلێر وێنای كردبوو. ڤۆن ڤریت هۆشداری دەدات سەبارەت بەو "هەڕەشە و مەترسییە ئەخلاقییانەی كە مرۆڤ، لە كاتی متمانە بە چارەسەرە ئەقڵكردەكانی خۆیدا، تووشیان دەبێت".
لە وتووێژێكدا كە دوابەدوای هێرشە تیرۆریستییەكانی ساڵی 2001 بۆ سەر بورجە دووانەكەی نیویۆرك، رۆژنامەی هێلسینگین سانۆماتی فینلاندی، لەگەڵ ڤۆن ڤریتی پیری كرد و نووسەری ئەم دێڕانەش گەرماوگەرم كردی بە كوردی، ڤۆن ڤریت بەم شێوەیە كۆی ئەو بۆچوونەی خۆی شی كردەوە كە كاتی خۆی، لە ساڵانی كۆتایی هەشتاكان و سەرەتای نەودەكاندا، سەبارەت بە "كۆتایی رۆژئاوا" فۆڕموولەی كردبوو. ڤۆن ڤریت گوتبووی: "هەمان ئەو چارەنووسەی ئیمپراتۆریی رۆم تووشی هات، چاوەڕێی شارستانێتیی رۆژئاواش دەكات. ئیمپراتۆریی رۆم بە دوو شت رووخا: هێرشی بەربەرەكان لە دەرەوەڕا و راپەڕینی پڕۆلیتاریا (بە مانای رووت و رەجال، لە سەردەمی رۆمییەكاندا) لە ناوەوەڕا". ڤۆن ڤریت دەڵێ "شارستانێتی رۆژئاواش كە لەسەر دوو كۆڵەكەی ئایینی كریستیانەتی و میراتی یۆنانیی كەونارا داڕێژراوە، لە دۆخێكی هاوشێوەدایە: لەلایەكەوە لەگەڵ ناڕەزایەتیی یەكبینی خەڵكە خۆماڵیەكەی ناوخۆی بەرەوڕووە و لەلایەكی تریشەوە، كەوتووەتە بەر هۆمەن و هێرشی محەممەدییەكان (لە ئەوروپای سەردەمی كۆندا موسوڵمانەكان بەم شێوە تەوساویە ناودەبردران).
ڤۆن ڤریت پێی وابوو رۆژئاوا ناتوانێ لە چنگ ئەو چارەنووسەی رابكات. تەنیا شتێك كە بكرێت هەوڵدانە بۆ هەناسەدانێكی زیاتر، ئەویش لەڕێی هانابردنە بەر شارستانێتییەكانی دیكە. لەم پێوەندییەشدا پێی وابوو تەنیا "كولتووری رووسی" بایی ئەوەندە نزیكایەتی هەیە كە بشێ بۆ پاراوكردنی كولتووری رۆژئاوایی سوودی لێ وەربگیردرێت. رەنگە لەخۆڕا نەبووبێت كە بەشێكی بایەخداری دوایین هەوڵە فكرییەكانی ڤۆن ڤریت (بۆ وێنە لە كتێبی "مرۆڤ لە حاڵی وەرچەرخانی كولتووردا") بۆ وردبوونەوە و شیكاریی ئەندێشەكانی تۆڵستۆی و دۆستۆیڤسكی، مەزنانی ئەدەبی رووسی تەرخان كرابوو.
رووداو
