گەیاندن و دابینكردنی خزمەتگوزاری كارەبا بۆ هاووڵاتیان لەهەرێمی كوردستان و ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم؛ لەگرنگترین ئەو ئەركانەیە كە دەكەوێتە ئەستۆی وەزارەتی كارەبای هەرێم، لەمبوارەدا هەنگاو نراوە لەرووی بەرزكردنەوەی ئاستی بەرهەمهێنانی كارەبا، بەڵام لەگەڵ ئەو گەشەكردن و فراوانبوونەی شارەكان و ناوچە جیاجیاكانی هەرێم بەخۆیەوە بینی و بووە هۆی زیادبوونی هاوبەشانی كارەباو بەرزبوونەوەی خواست لەسەر كارەبا، هەربۆیە هێشتا رەوشی كارەبا بەتایبەت لەوەرزی زستان بێ گیروگرفت نییە.
لەدیمانەیەكی تایبەتدا پرسی كارەباو بەرنامەكانی ساڵی 2013ی وەزارەتی كارەباو چەندین بواری دیكەمان ئاراستەی بەڕێز یاسین شێخ ئەبوبەكر ماوەتی وەزیری كارەبای حكومەتی هەرێمی كوردستان كردوو، بەسوپاسەوە وەڵامی سەرجەم پرسیارەكانی داینەوە، كە ئەمەش دەقی دیمانەكەی وەزیری كارەبایە لەگەڵ گۆڤاری گوڵان.

* سەرەتا حەز دەكەین بزانین گرنگترین ئەركی وەزارەتی كارەبا لە قۆناغی ئەمڕۆدا چی یە؟ ئایا تا چ رادەیەك توانراوە كێشەی كارەبا چارەسەر بكرێت؟
وەزارەتی كارەبا توانی ژێرخانی كارەبای هەرێم چاك بكاتەوە، بەتایبەتی لەبەرزكردنەوەی بەرچاوی بڕی وزەی كارەبای بەرهەمهاتوو چارەسەركردنی كێشەی كوژانەوەی گشتی و چارەسەركردنی ئەو گرفتە تەكنیكییانەی لەوێستگەكانی هایدرۆپاوەرو غازییەكان ناوبەناو دەكەوتەوە، هاوكات بەستنەوەی تۆڕی كارەبای دهۆك بەتۆڕی كارەبای نیشتمانی كوردستانەوەو گۆڕانكاری و چاكسازییەكانی بواری گواستنەوەو دابەشكردن و كۆنترۆڵ ..)و دەیان هەنگاوی تر نموونەی بەرچاوی ئەو دەستكەوتانەیە كە بەپاڵپشتی ئەنجومەنی وەزیران و هاوكاری هاووڵاتیان بەدەست هاتووە، پێدانی 250 مێگاوات كارەبا بەكەركوك و 50 مێگاوات بەموسڵ و بەستنەوەی تۆڕی كارەبای مەخمورو دوزخورماتوو هەروەها هەزاران بەشداربووی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم لە نێوان پارێزگای دهۆك و موصل بەتۆڕی كارەبای نیشتمانی كوردستانەوەو چارەسەركردنی خێرای كێشەی كارەبای مەخمور و خانەقین نموونەی دیكەی بەرچاوی دەستكەوتەكانی تیم و كرێكارە ماندوونەناسەكانی كارەبایە، ئەو داتاو زانیارییانەی لەبەردەستدایە ئەوە دەخەنە روو كە بارودۆخەكە رووی لەباشی كردووە، بەڵام بەمەش راناوەستین پلان و كاری وەزارەتی كارەبا لەداهاتوودا ئەوەیە ئیشپێكردنی سیستەم بەشێوەیەكی زانستییانەتر بەڕێوەببرێت و ماوەكانی پێدانی كارەبا بۆ هاوڵاتییان بۆ نزیكەی 24 كاتژمێر بەرزبكرێتەوە.
* بەڕێزتان ئاماژەتان بەزیادبوونی بەرهەمهێنان دا، ئایا ئەو بڕە كارەبا بەرهەمهاتووەی ئێستا لەتوانایدا نییە ماوەكانی پێدانی كارەبا لەشەوو رۆژێكدا بگەیەنێتە 24 كاتژمێر، بەرنامەو پلانتان چی یە لەداهاتوودا؟
- ئێستا زیاتر لە ( 2700 ) میگاوات كارەبا لە هەرێمی كوردستان بەرهەم دەهێنرێت لەكاتێكدا بەراورد بەساڵی 2007 كە تەنیا 482 مێگاوات بەرهەم دەهات و لە2008 بوو بە 484 و لە2009 گەیشتە 809 مێگاوات و لە 2010 بەرهەمهێنان زیادیكرد بۆ 1047 مێگاوات و لە 2011 بۆ 1435 مێگاوات و 2012 بۆ 1835 مێگاوات بەرزبۆتەوە، بەمشێوەیە بە عەمەلی توانیومانە ئاستی بەرهەمهێنانی كارەبا زیاد بكەین و كاریش بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی بەرهەمهێنانی كارەبا دەكەین تاوەكو لەساڵی 2016 بگاتە 6000 مێگاوات كارەبا. بڕی 2700مێگاوات كارەبا بەرهەمهاتوو ئاستێكی پێوانەییە لەمێژووی هەرێمێكدا كە پێشتر وابەستەو پاشكەوتەی حكومەتی ناوەند بوو .
سەبارەت بەتەوەرەی دووەمی پرسیارەكەشتان؛ كە گرفتەكە لێرەدایە لەكاتێكدا بەرهەمهێنان زۆر زیادیكرد لەبەرامبەردا بەشێوەیەكی زۆر خێراو پێوانەیی خواست لەسەر كارەبا رووی لەبەرزبوونەوە كردووە، باشبوونی بژێوی ژیان و بەكارهێنانی رادە بەدەری ئامێرەكانی خۆگەرمكردنەوەو فراوانبوونی ئاوەدانییەكان و بەرزبوونەوەی ژمارەی هاوبەشانی كارەبا بۆ زیاتر لە( 1ملیۆن و 36 هەزار) هاوبەش، بووە هۆی بەرزبوونەوەی پێداویستی كارەبا لەهەرێمی كوردستان بۆ 3279 مێگاوات كارەبا، ئەمە لەكاتێكدا بەرزترین پێداویستی تەنیا 1457 مێگاوات بوو لەساڵی 2006. لەگەڵ ئەمەش دا گەر بەراورد لەنێوان ساڵی 2008 و ساڵی 2012 بكەین دەبینین لەبواری ماوەكانی پێدانی كارەبا هەنگاوی باش نراوە بۆ نموونە لەم مانگە كە مانگی كانوونی دووەمە لە ساڵی 2008 تەنها 1:38 كارەبا هەبووە لە هەولێرو سلێمانی، بەڵام ئێستا جگە لە شوێنەكانی كە ئۆڤەرلۆدیان هەیە 18 كاتژمێر هەیە. وەرزی هاوینی ساڵی رابردوو ماوەكانی پێدانی كارەبا 20 بۆ22 كاتژمێر بووە، لەكاتێكدا لەساڵی 2008 تەنیا 9:37 كاتژمێر بووە، كەمبوونەوەی ماوەكانی پێدانی كارەبا لەوەرزی زستان دا بۆ ئەو فشارو پاڵەپەستۆیە دەگەڕێتەوە كە لەئاكامی زیاد سەرفیاتی كارەبا بۆ خۆگەرمكردنەوە كەوتۆتە سەر تۆڕەكانی كارەباو محاویلەو وێستگەكانی دابەشكردنی كارەبا بەرادەیەك لەپارێزگای هەولێرو زۆر لەگەڕەكەكانی ئەم شارە گرفتی ئۆڤەرلۆدی بۆ دروست كردووین بە مانایەكی تر كارەبا ناتوانێت ببێتە جێگرەوەی سووتەمەنی بۆ خۆ گەرمكردنەوە.



* كەواتە بۆچی وەزارەتی كارەبا هەنگاوی پێویست نانێت بۆ كۆنترۆڵكردنی بارودۆخەكە لە ڕێگای ڕێگاكردن لەسەرپێچیكردنی كارەباو دانانی پێوەری پێشكەوتوو پەرەپێدانی كەرتی دابەشكردنی كارەبا؛ چونكە دەرئەنجام هاووڵاتی كارەبایان دەوێت؟
- هەنگاو نراوە بۆ پیادەكردنی بەرنامەیەكی باشتری دابەشكردنی كارەبا، لەم دابەشكردنەشدا رەچاوی بنەماكانی دادپەروەری بەسەر تەواوی شار و شارۆچكەكانی كوردستان كراوە. بێگومان چارەسەركردنی كێشەی گواستنەوەو دابەشكردنی كارەبا بۆ تەواوی هەرێمی كوردستان كارێكی ئاسان نەبوو لەكاتێكدا رۆژانە وەكو پێشتر ئاماژەم پێدا خواست رووی لەزیادبوون كرد. وەزارەتی كارەبا دەستی كردووە بەجێبەجێكردنی دەیان وێستگەو راكێشانی هێڵەكان، لەم پێناوەش دا تەنیا لەقۆناغی 5و 6 بڕی زیاتر لە 1 ملیار دۆلاری لەسەر بودجەی وەزارەتی كارەبا بۆ ئەنجامدانی ئەو كارانە خستۆتە بواری جێبەجێكردنەوە كە ( 56 وێستگەو 37 مۆبایل و 760 كیلۆمەتر لە هێڵی گواستنەوە لەخۆ دەگرێت، ئامادەكاریش بۆ قۆناغی 7 كراوە كە بەگەورەترین قۆناغ دادەنرێت و 77 وێستگەبونیات دەنرێت و 1350 كیلۆمەتریش لەهێڵی گواستنەوەی وزە لەخۆ دەگرێت. لەبەرنامەشماندایە بەپێی بودجەو بەرەچاوكردنی ریزبەندییەكان كار بۆ زیادكردنی بەكارهێنانی تۆڕی كارەبای ژێر زەوی لەبری تۆڕی هەوایی بكەین.
سەبارەت بەڕێگاگرتن لەسەرپێچیەكان و دانانی پێوەری زیرەك وەزارەت دەستی كردووە بەپرۆژەیەكی زۆر گەورەكە بۆ دانانی پێوەری زیرەك بۆ كارەبا و ئاو كە لەماوەی 2 تا 3 ساڵی داهاتوو تەواو دەبێت و لەسەر داهاتی وەزارەت و كۆكردنەوەی داهات جێبەجێ دەكرێت، بەمەش كۆنترۆڵی سەرپێچیەكان بەتەواوەتی دەكرێت و چاوەڕوان دەكرێت لەگەڵ تەواوبوونی پرۆژەی دانانی پێوەری زیرەك بڕی بەكارهێنانی 500 مێگاوات كارەبا لەلایەن هاوبەشانەوە كەمبێتەوە وا بڕیارە پڕۆژەكە لە ماوەی 2 تا 3 مانگی تر ئیحالە بكرێ و گرێبەست ئیمزا بكرێ.
* بەبەردەوام مەسەلەی نرخی كارەبا لێرەو لەوێ باسی لێوەدەگرێت و ئەو نرخانەی ئێستا بەزۆر دادەنرێت، ئایا بەرنامەتان بۆ رێكخستنەوەی نرخەكان هەیە؟
- مافی هاووڵاتییە وەزارەتەكەیان وزەی كارەبای پێویستیان بۆ دابین بكات؛ هەروەكو چۆن پێویستە پاڵپشتیشی بكەن بۆ كۆنترۆڵكردنی ئەو سامانە گرنگەی كارەبا بە پێدانی نرخی كارەبا، تاوەكو كۆنترۆڵی زیاد سەرفیاتی كارەبا بكەین و بەشێوەیەكی دادپەروەرانەش كارەبا بەسەر هاووڵاتیاندا دابەش بكرێت، ناكرێت هاوبەشێكی كارەبا 3بۆ 4 سپلیتی هەبێت و وەكو هاوڵاتییەك كارەبای بدەینێ كە هیچ سپلیتی نییە یا یەك ئامێری گەرمكردنەوەی هەیە، بەبێ وەرگرتنی نرخێكی گونجاو بۆ كارەبا مومكین نەبووە بتوانین ماوەكانی كارەبا بگەیەنینە ئەو ئاستەی ئێستا لەكاتێكدا لەبەغداو ناوچەكانی تری عێراق 4 كاتژمێر كارەبایان هەیە. ئەمڕۆ هاوڵاتی هۆشیارە لەسەر سروشتی پرۆژەكانی كارەباو چۆنیەتی كۆنترۆڵكردنی، من لەكاتێكدا دەستخۆشی لەرۆژنامەنووسەكان دەكەم لەگەیاندنی رەخنەو داواكاریی هاووڵاتیان و چین و توێژەكان، هەرواش چاوەڕوان دەكرێت هاوكاریی و یارمەتیدەری باشتركردنی بارودۆخەكە بن لە رێگەی هوشیاركردنەوەی هاووڵاتییان لە چۆنێتی بەكارهێنانی كارەبا. ناكرێت خۆمان بەراورد بكەین بەئەزموونی وڵاتێكی وەكو عێراق كە لەدابینكردنی خزمەتگوزارییەكە فەشەلی هێناوە لەكاتێكدا زیاتر لەدە ئەوەندەی بودجەو بەراورد بەهەرێمی كوردستان پارە خەرجكراوەو دەرئەنجامەكەشی پێچەوانەیە. دوای رەزامەندی ئەنجومەنی وەزیرانیش كار دەكرێت بۆ پێداچوونەوە بەنرخەكان و بەرەچاوكردنی پاڵپشتی حكومەت بۆ هەژارو كەم دەرامەت دەكرێت، هەروەها پاڵپشتی سەرجەم كەرتەكانی بازرگانی و پیشەسازی و كشتوكاڵیش دەكرێت.
* ئایا پێت وانییە رۆتین لەدامودەزگاكانی وەزارەتی كارەبا هەیە، بەتایبەت لەبەڕێوەچوونی مامەڵەی هاووڵاتیان و دواكەوتنی مامەڵەكانیان؟
- وەزارەتی كارەبا جگە لەوەی سنوقەكانی سكاڵای داناوە هاوكات توانیوێتی لە ڕێگای بەڕێوەبەرایەتیەكانی راگەیاندن و دڵنیای جۆرییەوە بەدواداچوون بۆ رەخنەو گلەییەكان بكات، ئەمە جگە لەدانانی ئیمێڵێكی تایبەت بۆ هاووڵاتیان، لەلایەكی ترەوە دەسەڵاتەكانمان بۆ خوارەوە دابەزاندوو، لەمانەش گرنگتر بۆیەكەمینجارە هەنگاو بەرەو پەیڕەوكردنی سیتەمی ئەلەكترۆنی نراوە، وەكو هەنگاوی یەكەمیش بۆ جێبەجێكردنی ئەم پرۆژە گرنگە سیستەمی كاگێڕی دیكۆمێنت بۆ بەڕێوەبردنی مامەڵەكانی هاوڵاتیان و كۆمپانیاكان دانراوە كە بەتەواوەتی ڕێگا لەونبوون و دواكەوتنی مامەڵەكان دەگرێت و هاووڵاتی لە رێگەی كورتە نامە كە لە سێرڤەری وەزارەتی كارەبا بۆی دەڕوات و بەبێ بەرامبەر ئاگاداری رۆیشتنی نووسراوەكەی دەبێت كە لە ژوورێكەوە دەڕوات بۆ ژوورێكی تر، هاووڵاتی لە ماڵەوە بێ یان لەشوێنی كاری بەڵام وەك ئەوە وایە ژوور بە ژوور خۆی بەدواوەی بێت لە ناو وەزارەت.
بەهۆی ئەم بەرنامەیەوە توانیمان هەنگاوی گەورە بنێین بۆ كەم كردنەوەی رۆتین و پیادەكردنی سیستمی شەفافیەت كە لە مانگی ئایاری ساڵی 2011 بە تەواوی لە سەر وەزارەت جێ بەجێ كرا بۆ ماوەی یەك ساڵ تا بزانین گونجاوە خۆشبەختانە سەركەوتین و لە هەفتەی پێشووەوە لە هەموو كوردستان لە بەڕێوەبەرایەتیە گشتییەكانی كارەبای هەولێر و سلێمانی و دهۆك كاری پێدەكرێت، سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران لە كۆبوونەوەی ئاسایی ژمارە 23 ی ساڵی 2012 لە رێكەوتی 12/12/2012 بڕیاری دا ئەم بەرنامەیە لە سەرجەم وەزارەت و فەرمانگەكانی حكومەتی هەرێم كاری پێبكرێت. ئەم بەرنامەیە بۆ یەكەمین جارە لە عێراق و لە هەرێم كاری پێدەكرێت.
* گلەیی ئەوە دەكرێت كە هەندێك گوند هێشتا كارەبای نیشتمانیان بۆ رانەكێشراوە، ئایا تا ئێستا تۆڕی كارەباكەیان بەكارەبای نیشتمانی نەبەستراوەتەوە؟
- من بێخۆشحاڵم كە ئەم پرسیارەت كرد، چونكە زۆرجار بەهەڵە ئەم مەسەلەیە لێرەو لەوێ باس دەكرێت كە ئاگایان لەداتاو ژمارەكان نییە، بۆ نموونە هەموومان دەزانین زیاتر لە4500 گوندو دەیان ناحیەو بگرە قەزا لەكوردستان وێران كرابوون، كە ژێرخانی كارەباگەشیان وێرانكرابوو، هەربۆیە هەڵمەتی راكێشانی كارەبای نیشتمانی بۆ ئەو هەموو قەزاو ناحیەو گوندانە ئاسان نەبوو، ئێستا 3183 گوند لەهەرێمی كوردستان كارەبای نیشتمانیان دراوەتێ و ئەو ژمارە كەمەی كە ماویشە بەمنزیكانە پرۆژەكانیان دەچێتە بواری جێبەجێكردنەوە، بۆ نموونە تەواوی ئەو گوندانەی پارێزگای دهۆك كە ئاوەدانن و ژمارەیان 827 گوندە كارەبایان دراوەتێ، لە پارێزگای هەولێریش لەكۆی 1115 گوند تەنیا 59 گوند ماوە كە كارەبایان بەڕێگای موەلیدە بۆ دابینكراوە، لە سلێمانیش توانراوە كارەبا بگەیەنرێتە 1300 گوندوو ئەو ژمارەی كە ماویشە یا تازە ئاوەدانكراوەتەوە لەبەرنامەدایە كارەبایان بۆ راكێشرێت.
* ئەی سەبارەت بەرووناكردنەوەی شەقامەكان كە لەڕێگاكانی دەرەوەی نێوان شارەكان ستوونەكانی رووناككردنەوەیان نییە؟
- ئەو ئاوەدانی و فراوانبوونەی شارەكان كە لەم دوو سێ ساڵەی رابردوودا هەرێمی كوردستان بەخۆیەوە بینی وایكرد گرنگی زیاتر بدەین بەرووناككردنەوەی ناو شارو قەزاو ناحیەكان، لەمبوارەوە 701 كیلۆمەتر لەشەقامە جیاوازەكانی هەرێمی كوردستان رووناك كراونەتەوە، 310 كیلۆمەتر لە هەولێر و 237 كیلۆمەتر لە سلێمانی و 154 كیلۆمەتر لە دهۆك تەنانەت لەسەرجەم بەڕێوەبەرایەتییە گشتیەكان بەرێوەبەرایەتی تایبەت بەرووناكردنەوەمان دامەزراندووەو ئۆتۆمبێل و كەرەستەی تایبەتیان بۆ دابین كراوە.
* دوا بەدوای پێدانی كارەبا بەپارێزگای كەركوك بەرنامەتان چی یە بۆ گەیاندنی ئەو خزمەتگوزارییە بەناوچە كوردستانیەكانی تری دەرەوەی هەرێم؟
لەسەر راسپاردەی جەنابی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بڕی 200 بۆ 250 مێگاوات كارەبا بە پارێزگای كەركوك و ناوچە كوردستانیەكانی تری دەرەوەی هەرێم دراوە لەناوەراستی ساڵی رابردووشدا بڕی 50 مێگاوات بە پارێزگای موسڵ دراو لە 15/8/2012 شدا هەر لەسەر راسپردەی جەنابی سەرۆكی هەرێم كارەبا بەدوزخورماتوو دراو، لەكۆتایی ساڵی رابردووشدا 20 مێگاوات كارەبا گەیەنرایە مەخموور، هەردوو شاری خانەقین و شێخانیش ماوەكانی پێدانی كارەبایان لە 4 بۆ 6 كاتژمێر بووە نزیكەی 16 كاتژمێر . بەمەش لە ڕێگای كارەباوە توانیمان خزمەتێكی باش بۆ هاووڵاتیانی ناوچە كوردستانیەكانی دەرەوەی هەرێم بەبێ جیاوازی نێوان پێكهاتەكانیان دابین بكەین و بۆ ئەمساڵیش چەند پرۆژەیەكی تری دانانی وێستگەو راكێشانی هێڵ لەژێر جێبەجێكردندایە.
* ئەگەر بەڕێزت شتێكت مابێت بیڵێیت؟
بەپێی توانا و بودجەی تەرخانكراو درێخی لەخزمەتكردنی هاوڵاتییانی خۆمان ناكەین، لەمەش دا چەند پرۆژەیەكی گرنگی كارەبا چۆتە بواری جێبەجێكردنەوە بۆ نموونە لەبواری بەرهەمهێنان هەریەك لەوێستگەكانی كۆمبایند سایكڵی هەولێری غازی و فراوانكردنی وێستگەی دهۆكی غازی و وێستگەی خۆرماڵەو جێبەجێكردنەو بۆ یەكەمین جاریش وێستگەیەكی هەڵمی بەتوانای 300 مێگاوات كارەبا لەكوردستان دادەمەزرێت و گرێبەستەكەی واژوو كراوە. لەبواری گواستنەوەش دا جگە لەدانانی دەیان وێستگەی گۆڕین و هێنانی وێستگەكانی مۆبایل و كار بۆ دانانی وێستگەی 400 كەی ڤی كراوە بۆ ئەم مەبەستەش چەند هێڵێكی 400 كەی ڤی دادەمەزرێت، هەروەها پرۆژەی پێوەری زیرەكیش دەچێتە بواری جێبەجێكردنەوەو بۆ ئیشپێكردنی سیتەمیش كۆنترۆڵی ناوەندی كە بەكۆنترۆڵی نیشتمانی دادەنرێت لەماوەی 4 ساڵدا لە پایتەختی هەرێم دادەنرێت و سێ كۆنترۆڵی دیكەش لەپارێزگاكانی كوردستان دادەنرێت. لەبواری پرۆژەكانی هایدرۆپاوەریشدا كار دەكەین بۆ دروستكردنی بەنداوەكانی (دیرەلۆك – رەشاوە) و (گۆباڵە- مەنداوە) و ( تەق تەق) و دانانی وێستگەكانی هایدرۆپاوەر.