رەشید تاهیر بریكاری وەزارەتی دارایی و ئابووری حكومەتی هەرێمی كوردستان لەم دیمانەی گۆڤاری گوڵان دا باس لەدوا وردەكارییەكانی بەشە بودجەی هەرێم و پرۆژە یاسای بودجەی 2013 ی هەرێمی كوردستان دەكات، كە بودجەی گشتی (2013) ی عیراق زیاتر لە 138تریلیۆن و 424ملیار دینارە و لەمەش بەشە بودجەی هەرێمی كوردستان 14تریلیۆن و 406ملیارو735ملیۆن دینارەو، لەم بودجەیەش پاراستنی ئاسایش و سەقامگیری هەرێم و خزمەتگوزارییەكانی هاووڵاتییان پشكی شێریان بەردەكەوێت، بریكاری وەزارەتی دارایی و ئابووری باس لەوە دەكات كە بەغدا قبووڵی نییە لەدانانی بودجە بەشداربن لەكاتێكدا بودجەی ئەمساڵی كوردستان تەنیا بەرێژەی لە(10،4%)ە بەردەكەوێت. هەروەها بەڕێزیان وەڵامی چەندین پرسی تری پەیوەنداری بە مووچەی فەرمانبەران و دەرماڵەو بابەتی تر دایەوە؛ كەلێرەدا دەقی وەڵامەكانی بڵاودەكەینەوە.
* هەموو ساڵێك لەلایەن بەغداوە كاتێك پرۆژە یاسای بودجە دادەڕێژرێت بەبیانوو پاساوی جیاجیاوە شەڕی بەشە بودجەی هەرێم بەرامبەر هەرێمی كوردستان دەست پێدەكات ؛ ئایا بۆچی حكومەتی ناوەندی قبووڵیان نییە لەدانانی بودجە بەشداربن ؟
- ئەمساڵیش وەكو هەموو ساڵانی تر لەمەسەلەی بەشە بودجەی هەرێم لە بودجەی عیراقی فیدراڵ كێشەو گرفتمان لەگەڵ حكومەتی بەغدا هەیەو، ساڵ لەدوای ساڵیش كێشەكانمان لەگەڵ حكومەتی ناوەند زیاتر دەبێت. كێشەكانیش زیاتر سیاسین و دواتر بۆ گرفت و كێشەی دارایی و ئابووری دەگوازرێتەوە، لەئامادەكردنی بودجەی ئەمساڵدا چەندین جار پرۆژەی بودجەكە لەنێوان وەزارەتی دارایی عیراق و ئەنجومەنی وەزیرانی عیراق هاتوچۆی پێكراوە. كاتێكیش لەكۆتایی دا بودجەكە لە ئەنجومەنی وەزیرانی حكومەتی فیدڕاڵ بوو بەسەرۆكایەتی جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانی كوردستان و شاندێكی باڵا بەرەو بەغدا بەڕێكەوتن، شاندەكە بەئەندامێتی هەریەك لە وەزیرانی پلاندانان و دارایی و ئابووری و سامانە سروشتییەكانی لەخۆگرتبوو منیش یەكێك بووم لەئەندامانی ئەو شاندە، بێگومان مەبەستی ئەم سەردانە بۆ ئەوە بوو تا تێبینی و سەرنجی خۆمان لەسەر بودجەكە دەرببڕین.
بەغدا قبوڵ ناكەن ئێمە وەكو هەرێمی كوردستان لە دانانی بودجەدا بەشداربین و وەكو پارێزگاكانی بەسراو ئەنبارو ناسریەو ئەوانی دیكە حیسابمان بۆ دەكات، مامەڵەمان بەو شێوەیە لەگەڵ ناكەن كە هەرێمێكی فیدڕاڵین و خاوەنی دەسەڵاتی تەشریعی و یاسایی و حكومەت و پەرلەمانی خۆمانین.
* باس لەوە دەكرێت ئەمساڵ بودجەی عێراق زیادی كردووەو ئەو رێژەیەی بودجەی كوردستان كە 17% یە بەراورد بەو زیادبوونە زیادی نەكردووە بگرە باس لەوە دەكرێت كە رێژەكە بۆ 10% كەمبۆتەوە، ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە پێوەرێك بۆ دانانی بودجەی سیادی عێراق نییەو ساڵ لەدوای ساڵ نەفەقاتی سیادی روو لەهەڵكشانە، ئایا لەم بارەیەوە بەڕێزتان چی دەڵێن؟
- بودجەی گشتی (2013)ی عیراق زیاتر لە ( 138 تریلیۆن و 424 ملیار دینار)ە و لەمەش بەشە بودجەی هەرێمی كوردستان (14تریلیۆن و 406 ملیارو 735 ملیۆن دینار)ە، ئەگەر سەیری بودجەی ساڵی رابردووی عیراق بكەین و بەراوردی بەمساڵ بكەین دەبینین كە ساڵی پار بودجەی گشتی عیراق ( 117 تریلیۆن ) بوو واتا بودجەی ئەمساڵ بەراورد بەم ژمارەیە (18-20%) زیادی كردووە، لەكاتێكدا بودجەی هەرێمی كوردستان ساڵی رابردوو(7،10%)بوو كەچی بودجەی ئەمساڵی كوردستان(10.4%)ە، ئەمەش زیاتر بۆ زیادبوونی نەفەقاتی سیادی دەگەڕێتەوە، یەكێك لە كێشەكانی دیكەمان لە رووی دارایی لە بەغدا ئەوەیە كە لەگەڵ ئەوانیش باسمان كردووە كە هیچ پێوەرێك بۆ دانانی بودجەی سیادی لە عیراق پەیڕەو ناكرێت، لەلایەكی دیكە ساڵ لەدوای ساڵ بڕگەو خانەی دیكە لە نەفەقاتی سیادی زیاد دەكرێت، بەمەش كە لە بودجەی گشتی دەیبڕن كاریگەری زۆری لەسەر دروست دەبێت بەتایبەتی بۆ هەرێمی كوردستان، هەر بۆ نموونە لە ساڵی 2010 نەفەقاتی سیادی عیراق لە 18 % بوو - لەساڵی 2011 بۆ لە 22% زیادیكرد و لەساڵی 2012 بودجەی سیادی بوو بە26% و بۆ ساڵی 2013 بودجەی سیادی زۆر زیادی كردووە و گەیشتۆتە29%ی بودجەی گشتی عیراق و هەر لەسەرەتاوەش ئەو نەفەقاتەت لێ دەبڕن لە پاشان لەو بودجەی دەمێنێتەوە 17%ی بودجەی هەرێم دیاری دەكەن بەمەش بودجەكەی هەرێم تا رادەیەك هەست پێكراو زۆر كەم دەبێتەوە و ئەمساڵ بودجەكەمان 10.4%ە .
*ئایا بەرامبەر زیادكردنی نەفەقاتی سیادی جگە لەلایەنی كوردستانی لایەنەكانی ترو وەزارەتەكانی حكومەتی عێراق رەخنەو گلەییان نییە ؟
- بێگومان چۆن ئێمە گلەیی و رەخنەو گرفتمان هەیە لەسەر بودجەكەمان، ئاواش بۆی هەیە وەزارەتەكانی حكومەتی عیراقیش گلەیی و موعاناتیان لەسەر بودجەكە هەبێت، چونكە هەموو ساڵێك چوار تا پێنج بڕگە لەسەر نەفەقاتی سیادی زیاد دەكەن، بەمەش كاریگەری خراپ لەسەر بودجەكە دروست دەكات و ئەو بودجەی دەمێنێتەوە زۆر كەمی دەبێتەوە، ئەمەش بۆ نەبوونی رێنمایی و دیسپلین دەگەڕێتەوەو كەسیش نییە لێپێچینەوەو بەدواداچوونیان لەسەر ئەنجام بدات، بۆ بەدوداچوونی ئەو بابەتە و دانانی دیسپلینێك ئێمە زۆر هەوڵمانداو داوامان لێكردن كە میكانیزمێك هەبێت بۆ ئەو مەبەستە لە كۆتایدا رەزامەندیان لەسەر لیژنەیەك دەربڕی كە دابمەزرێت و حكومەتی هەرێمیش تێیدا بەشدار بێت، بۆ ئەوەی وەسف و رێنمایی بۆ نەفەقاتی سیادی دیاری بكەن. لەلایەكی تر لەساڵی 2007 وەزارەتی بەرگری عیراق بووە سیادی و لە ساڵی 2008 و 2009 دا پۆلیسی گومرگ و سنوور كرانە سیادی واتە هەر ساڵێك چەند بڕگەیەك دەخەنە سەر نەفەقاتی سیادی و كاریگەری لەسەر بودجەكە زیاد دەكەن، ئەوەی لەلای ئەوان دەیكەنە سیادی بۆی هەیە لە هەرێم سیادی نەبن. لەلایەكی دیكە ئەو وەزارەت و دامودەزگایانەی لە بەغدا سیادین هاوشێوەكەی لە هەرێم نییە، بۆ نموونە چاودێری دارایی و دەستەی مافی مرۆڤ لەلای خۆمان هەیە و دامەزراوە و سیادی نین و ئەوانەش یەكێكی دیكەن لە كێشەكانی ئێمە لەگەڵ بەغدا لەڕووی بودجەوە.
* بودجەی وەزارەتی پێشمەرگە بەكوێ گەیشت و ئایا پێت وانییە لەم مەسەلەیە مەرام و مەبەستێكی سیاسی لەپشتەو هەوڵەكان بێ ئەنجام دەبێت؟
وەزارەتی پێشمەرگە بەپێی یاسا دەبێت لە بەغدا بەشێك بێت لە سیستەمی بەرگری عێراقی واتە هەموو مووچەو پێداویستی و كەلوپەلەی سەربازیی و تەقەمەنی و پڕ چەك كردنی دەبێت دابین بكرێت، كەچی 7 ساڵە بەسەر ئەو بڕیارو یاسایەدا تێپەڕ دەبێت كەچی هیچیان نەداوەتە هێزی پێشمەرگە، ئەگەر لەساڵی 2007 تا 2013 حیساب بكەین بڕی ئەو پارەیەی پێشمەرگەی كوردستان لە لای بەغدایە نزیكەی 7تریلیۆن و 196ملیار دینارە ئەگەر ئەو لە 17%یەمان بدەنێ، هەر لەمبارەوە بەغدا دەڵێن ئەو بودجەی پێشمەرگە داخیڵ و هەژماریشی بكەین سەرئەنجام بە هەرێمی نادەین، واتە بەگشتی شەڕێكی دارایان لەگەڵ هەرێم دەست پێكردووە، هەروەها لەم بودجەیەی كە باس دەكرێت و دەڵێن لە 17%یە هیچ ساڵێك لە 11 % تێپەڕی نەكردووە، لەم بودجەیەش بە ئیجباری دەبێت خەرجی و موچەو پێداویستی وەزاەرتی پێشمەرگە داخیڵی بودجەی هەرێمی كوردستان بكەین.
* ئەی سەبارەت بەبودجەی پەرەپێدانی پارێزگاكان لەسەر چی بنەمایەك دیاری كرا؟
بەپێی یاسا لە 17%ی بودجەی عیراق لە بودجەی پەرەپێدانی پارێزگاكان بۆ هەرێمی كوردستانە، كەچی ئەوان بەپێی ئەم یاسایە مامەڵەمان لەگەڵ ناكەن و، بەپێی ژمارەی دانیشتوان و بیتاقەی ئازووقە مامەڵەمان لەگەڵ دەكەن، لەكاتێكدا ئێمە داوامان لێیان كردووە تا سەرژمێری گشتی دانیشتوانی عیراق دەكرێت لە17%ی بودجەكەی پەرەپێدانمان پێ بدەن و ئەوانیش پابەند بەمە نەبوون و نابن، ئێمە پێمانخۆشە سەرژمێری بكرێت و هەرێم رێگرو بەربەست نەبووە لەبەردەمی سەرژمێری گشتیدا. ئەمساڵ بودجەی پێشمەرگەیان داخیلی بودجە كردووە، بەڵام نازانین پارەكە دەدەن یا نایدەن، هاوكات ئێمە ئاگاداری وردەكاری حیساباتی بودجەی عیراقی نین و ئەو بودجەی ساڵی 2013 كە كاری لەسەر كراوە كە هێشتا ساڵی 2013 نەهاتووە و حیساباتی بودجەكەش تەنیا خەمڵاندنە و بەرمیلی نەوت بە 90دۆلار خەمڵێنراوە، كە رەنگە لەسەرووی 100دۆلار بیفرۆشن . هەروەها كێشەیەكی دیكەش لە بودجەدا هەیە ئەویش ئەوەیە لە كاتێكدا بۆ ئەمساڵ كە 29%ی نەفەقاتی سیادی دانراوە ئەوە 17%ی هەرێمیشی لەگەڵە و پێمان راگەیاندوون ئەگەر بەتەواوی ئەو نەفەقاتەیان لەسیادی خەرج نەكرد ئەوە دەبێت بەشی ئێمە بگەڕێننەوە و قبوڵیشی ناكەین لەو نەفەقاتە سیادییە هیچ بڕە پارەیەك بۆ وەزارەتێكی دیكە یا دامودەزگایەكی دیكە كە سیادی نەبن بگوازنەوە، لەمبارەیەوە بەڵێنیان پێداوین بەڵام بەفیعلی تا ئێستا ئەو بڕیارەیان جێبەجێ نەكردووە.
* ئایا نوێنەرانی كورد لەوەزارەتی دارایی بەغدا چی رۆڵێكیان هەیەو حكومەتی هەرێمیان لەو كەموكوڕییانە ئاگادار كردۆتەوە؟
- نوێنەرانی ئێمە لە وەزارەتی دارایی حكومەتی بەغدا باوەڕ ناكەم بەپێی پێویست رۆڵێكیان هەبێت، ئەگەر رۆڵیان هەبووایە ئەوە بەلایەنی كەم رۆڵێكیان دەبوو یا ئاگاداری حكومەتی هەرێمیان لە كەموكوڕییەكانی بودجە دەكردەوە.
*ئایا لە پرۆژەی بودجەی هەرێمی كوردستان تا چی رادەیەك نەفەقاتی تەشغیلی كەم كراوەتەوەو گرنگی بەچی بوارێك زیاتر دەدرێت؟
- بودجەی هەرێمی كوردستان كە ئاماژەمان پێدا10.4%یە، بەشی سەرەكی داهاتی حكومەتی هەرێمی كوردستانە كە دەكاتە لە 96% لە داهاتی بودجەی هەرێم، ئەوەی كە لە بەغدا دێت و هەندێك داهاتی ناوخۆشمان هەیە كە خەمڵاندوومانە بە 651ملیار دینارو خراوەتە سەر بودجەكە و بودجەی 2013 هەرێم ( 14تریلیۆن و 406ملیارو 735ملیۆن دینار)ە و (11تریلیۆن و 958ملیۆن دینار) بۆ نەفەقاتی تەشغیلییە و بڕی (5تریلیۆن و 333ملیارو 791ملیۆن دینار)یش بۆ وەبەرهێنانە، لەسەر ئەو بودجەیەش گفتوگۆی باش لەگەڵ وەزارەتەكان ئەنجام دراوە و ئەمساڵ لە ئەنجومەنی وەزیران گرنگی باش بە بودجە دراوە و لێژنەی تایبەت بۆ بودجە دانراوە تاوەكو بودجەیەكی باش و رێكوپێك و وردەكاری جوان و باش ئامادە بكرێت، لەو بودجەیەدا ئەولەویەت بە لایەنی بەرگری و هێمنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان دراوە، چونكە كارو پڕۆژەی خزمەتگوزاری زیاتر و باشتر بە بەردەوامی هێمنی و ئاسایشی هەرێم و شارەكان دەستەبەر دەكرێت، هەر لە بودجەكەی ساڵی 2013دا گرنگی بە كەرتی پەروەردە بەتایبەتی بینایەی قوتابخانەو كەرتی تەندروستی و خزمەتگوزارییەكانی ڕێگاوبان و ئاوی خواردنەوە و كارەبا دراوە.
راستە بودجەی بەگەڕخستن زیاترە، چونكە لە روانگەی ئابووری و ئەزموونی وڵاتانی پێشكەوتووەوە دەبێت بەپێچەوانەوە بێت، بەڵام ئێمە خانەوادەی شەهیدان و پاشماوەی ئەنفال و كیمیاباران و . . .تاد هەیە یان لە ئاكامی گواستنەوەی گوندەكان ژمارەیەكی بەرچاو لەخەڵكی مووچە خۆرن و مووچەی خانەنشینیان هەیە یا هەر كارو پڕۆژەیەكی دیكەی خزمەتگوزاری كە بۆ هاووڵاتیان دروست دەكرێت وەكو پرۆژەكانی وێستگەیەكی بەرهەمهێنانی كارەبا یا نەخۆشخانە ئەوە جگە لە بودجەی دروستكردن پێویستی بە دامەزراندنی ستاف و كارمەند و كڕینی ئامێرو پێداویستی گازوائیل و كڕینی غازو چەندین پێویستی دیكە هەیە، كە هەموو ئەمانەش دەبنە بارگرانی بودجەی بەگەڕخستن و ئەو جۆرە كارو پڕۆژەو خزمەتگوزاریانەش بەردەوامە و ساڵانەش لە زیادبووندایە بەپێی گەشەكردنی و پەرەپێدانی بوارەكان .
* ئایا بۆ ساڵی نوێ هیچ گۆڕانكارییەك لەمووچەی فەرمانبەران و دەرماڵەكانیان دەكرێت؟
- موچەی فەرمانبەران لە حكومەتی هەرێم و بەغدا ئێستاكە وەكو یەكە و بڕیارێكی پەرلەمانی هەرێمی كوردستانیش هەیە كە موچەو دەرماڵەی فەرمانبەرانی هەرێم و بەغدا یەكسان بێت، هەر ئەمە بووە هۆكاری سەرەكی كە ئەمڕۆ لە پەرلەمانی كوردستان گفتوگۆ دەكرێت لەسەر ئەوەی ئەو تەعویزاتەی بۆ فەرمانبەران خەرج كراوە لەوە زیاترە كە بۆمان تەرخانكردووە، هەروەها لە كاتێكدا توێژێك لە توێژەكانی فەرمانبەران لە هەرێمی كوردستان كە دەرماڵەیەكیان پێ دەدرێت ئەوە بەغدا هیچ بڕە پارەیەكی زیاد بە ئێمە نادات تاوەكو بتوانین ئەو بڕیارە جێبەجێ بكەین، یا بڕە پارەیەكیش بدات بە پێی پێویست و ژمارەی فەرمانبەر و بڕی دەرماڵەكە نییە و لەو كاتەدا ئەوە ناتوانین دەرماڵەی دوو فەرمانبەر بدەین یەكێك نەدەین، بەڵكو دەبێت بۆ هەمووی وەكو یەك خەرج بكرێت لەو كاتەشدا لەوەی هەیە زیاتر خەرج دەكرێت و زێدەڕۆیی لەسەر بودجەكەدا دروست دەبێت، ئێمە پابەندین بە جێبەجێكردنی بڕیاری پەرلەمانی هەرێمی كوردستان كە موچەو دەرماڵەی فەرمانبەرانی هەرێم و بەغدا یەكسان بێت، بەڵام وەكو ئاماژەم پێدا ئەوەش زێدەڕۆیی و كێشە لەسەر بودجە دروست دەكات، بۆیە ناتوانین بە هەموو بڕیارو شتێكی بەغدا پابەندبین، چونكە لە بەغدا لە وەزارەتەكان بێ بەرنامەیەو ئاستی خزمەتگوزارییان زۆر نزم و خراپە و گرنگیان بەلایەنی هێمنی و ئاسایش نەداوە، بەڵام لە هەرێمی كوردستان هەمووی پێچەوانەیە ئەوە هێمنی و ئاسایش لەو پەڕی باشی دایە و ئاستی پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییەكان باشەو جێگای خۆشگوزەران و متمانەی هاووڵاتیانی هەرێمە، بۆیە بە تەئكید ئێمە وەكو بەغدا نین و ناتوانین لە موچەو دەرماڵە وەكو ئەوان بین، چونكە لە هەرێمی كوردستان هیچ كارو ئیش و بچوكترین پڕۆژەو چالاكی بەبێ بەرنامەو پلان نییە كە ئەمەش هەر هەمووی باشترە لە بەغدا .