پرۆفیسۆرسیروان بابان وەزیری كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو لە وەڵامی چەند پرسیارێكی گوڵان دا، ئاماژەی بە كێشەی زەوی و زارو ئەو زێدەڕۆییانە كرد كە دەكرێتە سەر زەوی كشتوكاڵی و لەم رووەشەوە دەڵێت هەنگاوەكانی وەزارەت كاریگەریی باشیان بۆ چارەسەركردنی كێشەكە هەبووە، لەتەوەرێكی قسەكانیشدا ئەوەی راگەیاند كە ئێستا 13 بەنداو لەهەرێمی كوردستان لەبواری جێبەجێكردندان. ئاماژەی بەو بەرنامەو كارانەشدا كە وەزارەت گرتوویەتییەبەر، هەروەها پێی راگەیاندین كە هەموو سێ شەممەیەك لەدیوانی وەزارەت بەمەبەستی لێكۆڵینەوە لەو گرفت و كێشانە پێشوازی لەجووتیاران دەكات و لەناو وەزارتیش سەندوقێكی سكاڵا دانراوە، لەم راپۆرتەدا وەزیری كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو وەڵامی زۆر تەوەرو بابەتی دیكەی پەیوەنداردەداتەوە.
پلانی پێنچ ساڵەی كشتوكاڵ وكێرڤی بەرهەمە ناوخۆییەكان
سێ ساڵ لەمەوبەر پلانێكی سترتیژی بۆ پەرەپێدانی كەرتی كشتوكاڵ داڕێژرا، بەڵام لەبەر كەمیی بودجە نەتوانرا زۆربەی زۆری بڕگەو خاڵەكانی پلانەكەو ئامانجەكان بخرێنە بواری پراكتیكییەوە، وەزیری كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو لەمبارەیەوە گوتی:( گەیشتن بە خۆبژێوی؛ پەیامیی سەرەكی ئەو پلانە ستراتیژییە پێنچ ساڵییەی وەزارەت بوو، دوای تێپەڕبوونی سێ ساڵ دەكرێت هەڵسەنگاندنێكی زانستی بۆ بكرێت، راستە هەموو پلانەكە جێبەجێ نەكرا بەڵام لەو ماوەیەدا كاری باشی تێدا كرا، بۆ نموونە ئاستی بەرهەمهێنانی گەنم لەدوو ساڵی رابردوودا لە 300 هەزار تەن بەرەو 500 هەزار تەن بەرزبووەوە، كەمبوونەوەی ئەو ئاستەش لەم ساڵدا كە پێشبینی دەكرێت بۆ 400 هەزار تەن كەم بێتەوە بۆ ئەو وشكەساڵییە دەگەڕێتەوە كە زیاتر تووشی رووبەرێكی فراوانی دەشتەكانی هەولێرو مەخموور و بەردەڕەش و گەرمیان بووەوە، سەبارەت بە سەوزەش لە250 هەزار تەنەوە گەیشتە 407 هەزار تەن، ئەمە لەكاتێكدا پێشتر توانای بەرهەمی خۆماڵی تەنیا 37% ی پێداویستی بازاڕ بوو، بەڵام ئێستا توانامان 62% یە، هەروەها بەرهەمی پەتاتە لە 1000 تەنەوە بۆ 78هەزار تەن و میوە لە 55 هەزار تەن بۆ نزیكەی 60 هەزار تەن و گۆشتی مریشك لە 36 هەزار تەنەوە بۆ 55 هەزار تەن و هێلكە لە 336 ملیۆنەوە بۆ 430 ملیۆن زیادیكردووە، سەبارەت بە میوەش بەرەو زیادبوونە، ئەویش لە 23% بۆ 25% بەرز بووەتەوە، بەڵام كە رێژەكەش كەمە هۆكارەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی میوەجات یا داری میوە پێویستی بە لایەنی كەم بە (4) ساڵ هەیە تا دەگاتە بەرهەم. سەبارەت بە گۆشتی مریشك 26% بووەتە35% ئەویش لە بەرزبوونەوەدایە ئامانجمان گەیشتنە بە 98000 تەن لە ساڵی 2013 دا ئێستاش 40000 تەنە ساڵانە بەرهەم دێت، بەڵام لە هێلكە زۆر پێشكەوتووین، ئێستا 420 ملیۆن هێلكە بەرهەم دێت و پێویستی كوردستان 636 ملیۆنە واتا 66% پێویستی بازاڕی خۆماڵی دابین دەكەین، سەبارەت بە رووبەری بەراو كە داماننابوو كە 50%ی دێمی بكەینە بەراو چونكە ئەو كاتەی كە پلانمان دانا 9% بوو، بەڵام ئێستا بوو بە نزیكەی 11% واتا 614 هەزار دۆنم كە پێشتر بەراو بوو ئێستا 709624 هەزار دۆنم بەراوە، بێجگە لە هەندێ بابەتی دیكەی وەكو پەرەپێدانی میوە و دروستكردنی ساردخانە و كارگەی پاككردنەوەی تۆو و لێدانی بیر و هەندێ پرۆژەی دیكەی ئاودێری كە ئێستا لەژێر جێبەجێ كردندان، ئەمانە هەمووی بەم سێ ساڵە ئەنجامدراون، لە بەرنامەی كابینەی حەوتەمدا ئامانجەكەمان فراوانتر كردووە ئەویش تەنیا ئیكتیفازاتی نییە، بەڵكو دابین كردنی ئاسایشی خۆراك و ئاوە لە هەرێمی كوردستان).
هاوسەنگی نەبوونی بەرهەمی گەنم و ژمارەی سایلۆكان
وەزیری كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو سەبارەت بە جێبەجێكردنی پلانە ستراتیژییەكە روونی كردەوە، كە وەزارەت داوای 10 ملیار دۆلاری كردبوو واتا داوای لە 18% كە بێجگە لەمەش 65 ملیار دینار هاوكاریمان هەیە، كە هێشتا لەخواستی ئێمەدا نییە كەچی لەبودجەی ئەمساڵدا تەنیا 2،8 بۆ كشتوكاڵ تەرخانكرا، هەربۆیە نەمانتوانی سەرجەم ئامانجەكانمان بپێكین. لەلایەكی دیكەوە بۆ جێبەجێكردنی ئەم پلانە چەندین وەزارەت بەشداربووە لەگەڵماندا لەوانە وەزارەتەكانی پلان و پیشەسازی و بازرگانی و سەرچاوەكانی ئاوی ( پێشتر)، بەڵام وەزارەتی پیشەسازی و بازرگانی بەپێی ئامانج و پلانەكەی ئێمە كارەكانیان هاوسەنگ نییە، لەلایەك بەرهەمی گەنم زیادیكردووە كەچی ژمارەی سایلۆكان وەكو خۆیەتی و تەنیا یەك سایلۆ كە لەهەولێر دروست دەكرێت و لە قۆناغی كۆتاییدایە كە 60 هەزار تەن دانەوێڵە دەگرێت، هەروەها 3 سایلۆی دیكەش لە سلێمانی لەساڵی 2010 – ەوە پارەی بۆ دانراوەو لە تەندەرینە،3سایلۆی دیكەش هاتە سەرخەت لە بەردەڕەش و رانیەو گەرمیان.
پڕۆژەكانی بەنداو و ئاودێری
سەبارەت بە پڕۆژەكانی ئاودێری و دروستكردنی بەنداوەكان كە گلەییەكی زۆری لەبارەوە هەیە، لەكاتێكدا هەرێمی كوردستان سەرچاوەی ئاوی زۆرە كەچی ژمارەیەكی كەم لە پڕۆژەكانی ئاودێری دروست كراون؛ پرۆفیسۆرسیروان بابان گوتی: ( جگە لەو 13 بەنداوەی لەهەرێمی كوردستان لەژێر جێبەجێكردندان، 40 بەنداوی دیكە كە گوژمەشیان بۆ تەرخانكراوە لەرووی رێكخستن و دیزاینەوە ئامادەكاری بۆ دروستكردنیان دەكرێت، لەوانە بەنداوی گەورە وەكو بەنداوی دێڵگە لە سەرووی بەنداوی دوكان و بەنداوی سارتك لە خوارووی دوكان و باسێ لە دهۆك و مەنداوە لە هەولێر، هەروەها بەنداوی بەردەسوور لەگەرمیان، لە پڕۆژە پێشنیاركراوەكانی ساڵی 2012 كە بوودجەمان بۆ تەرخانكردوون لەم ساڵدا (4) بەنداوی گەورەیان تێدایە كە بریتین لە بەنداوی گۆمەسپان و باسەڕەو باوەنوور و رەواندز، ئەوانە لەم ساڵدا ئامادەكاریی تەندەریان بۆ دەكرێت، هەروەها لەبەرنامەدایە چەند بەنداوێكی گەورە بە قەرزی درێژخایەن لەلایەن كۆمپانیا وەبەرهێنەرە پسپۆرە یبیانییەكانەوە جێبەجێ بكرێت.
قەرزی كشتوكاڵ بە 5100 پڕۆژە دراوە
سەبارەت بەقەرزی كشتوكاڵی و دوا ڕێنمایی لەم بوارەدا پرۆفیسۆر بابان ئاماژەی بەوە كرد كە ساڵانە رێنمایی تایبەت بە پێدانی قەرزی كشتوكاڵ هەموار دەكرێتەوە، بۆ نموونە ساڵی رابردوو دانانی رەهنی موڵك بۆ وەرگرتنی قەرز یەكێك بوو لە مەرجەكان، بەڵام بۆ ئەمساڵ هەموار كرایەوە، ئەگەر تێچووی پرۆژەكە لە 15 ملیۆن دینار كەمتر بوو ئەوا تەنیا بە كەفالەتی كەسی جێبەجێ دەكرێت، بەڵام ئەگەر لە 15 ملیۆن دینار زیاتر بوو ئەوا پێویست بە رەهن كردنی خانوو یان زەوی دەكات، جگە لەوەش رێژەو ماوەی گەڕاندنەوەی قەرزەكە بۆ زۆربەی پڕۆژەكان بۆ ئەمساڵ زیاد كرا. ئەم قەرزەش لە ساڵی 2009 تاكو ئێستا بەردەوامە، تاكۆتایی ساڵی 2011 گەیشتۆتە زیاتر لە 100 ملیار دینار بۆ 4000 پرۆژە، بۆ ئەمساڵیش تا ئێستا نزیكەی زیاتر لە27ملیار خەرج كراوە بۆ 1100 پرۆژە، دیارە ڕێژەی قەرزی پڕۆژەكانیش كە پێیان دەدرێت بە گوێرەی جۆری پڕۆژەكانە بڕی بەرزترین رادەی قەرز كە بە پڕۆژەی ئاسایی دەدرێت تا 100 ملیۆن دینارە، بۆ پڕۆژە تەواوكارییەكانیش دەگاتە 150 ملیۆن دینار، بەڵام بۆ ساردخانە و پرۆژە ستراتیژییەكان تا 500 ملیۆن دینارە، قەرزەكانیش پرۆژەی خانووی پلاستیك و لێدانی بیری ئیرتیوازی و كڕینی ئامێری كشتوكاڵی و دروستكردنی پرۆژەی ئاژەڵ و پەلەوەر و ماسی و باخداری و زۆر شتی دیكە دەگرێتەوە، سەبارەت بە چاككردنی میكانیزمی ئەو قەرزانەش چەندین پێشنیارمان بۆ لایەنی پەیوەندیدار بەرزكردۆتەوە، لەوانە بەرزترین رادەی قەرزەكە ببێتە 150 ملیۆن دینار بۆ پرۆژەی ئاسایی و بە 10 ساڵ بدرێتەوە. ماوەی دانەوەی قەرزی پرۆژە ستراتیژییەكان بكرێتە 15 ساڵ . هەروەها قەرزی گشت پرۆژەكان پاش دوو ساڵ لە رێككەوتی پێدانی قستی یەكەم وەربگیرێتەوە، بۆ ناوچە دابڕێنراوەكانیش كە تەنیا پرۆژەكانی خانووی پلاستیك و لێدانی بیر و كڕینی ئامێری پرژاندن و راكێشانی كارەبا دەگرێتەوە، داواشمان كردووە كە وەكو ناوچەكانی دیكەی هەرێم ئەوانیش هەمان قەرز و بوارەكان بیانگرێتەوە، بەڵام دەبێت رەهنەكە لە ناو هەرێم بێت).
كێشەی زەویی كشتوكاڵ
سەبارەت بەكێشەكانی زەوی وزار كە جووتیاران و خاوەن زەوییەكان بە پێچەوانەی یاسا و رێنماییەكانی وەزارەت مامەڵەیان پێوەدەكەن، وەزیری كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو گوتی:( لیژنەیەكی باڵا بۆ بەدواداچوون و لێپێچینەوە دروستكراوە ئەركی ئەم لیژنەیە بریتییە لە بەدواداچوونی ئەو زەوییە كشتوكاڵییانەی تەملیك كراون و لەلایەن جووتیاران و خاوەنەكانیان و نووسینگەكانەوە بە پارچە پارچەكراوی كڕین و فرۆشتنیان پێ دەكرێت و پرۆژەی غەیرە كشتوكاڵیان لەسەر دادەمەزرێندرێت وەكو دروستكردنی ڤێللا، بۆ ئەم مەبەستەش لیژنەكە سەردانی نووسینگەكان دەكات كە مامەڵە بە زەوییە گرێبەستەكان دەكەن. هەروەها بەدواداچوونی ئەو گرێ بەستانەی كە لە ناو دارستانی دەستكرد كراون و تەلبەندیشكراون و ئەو دارستانە سروشتیانەی كە بە پارچە پارچەكراوی فرۆشراون و پرۆژەی غەیرە كشتوكاڵیان لەسەر دامەزراوە، ئەوانەشی كە دەكەونە ناو ماستەر پلان كە لە چوارچێوەی 30 كیلۆمەتردان، بەدواداچوونی ئەو زەوییانەی كە دراون بۆ دروستكردنی پرۆژەكانی وەبەرهێنان، ئەگەر هاتوو لەو ماوەیەی بۆیان دیاریكراوە جێبە جێ نەكرابن رێوشوێنی یاساییان بەرامبەر وەردەگیرێت، گرێبەستەكانیان پووچەڵ دەكرێنەوە و غەرامەش دەكرێن).
پرۆژەكانی ئاژەڵداری و پەلەوەرو ماسی و زەیتوون
وەزیری كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو ئاماژەی بەوە كرد كە لەهەرێمی كوردستان نزیكەی (3) ملیۆن و (750) هەزار سەر مەڕو بزن و (316) هەزار مانگاو گوێرەكە و (4) هەزار گامێش لە كوردستاندا هەیە لەرووی دابین كردنی ئەلەف و فاكسین و چۆنییەتی پاراستنی ئەم سامانە و زیادكردنی بڕی بەرهەمی گۆشتی پەلەوەر و هێلكە ودابین كردنی دەرمان، وەزارەت هەنگاوی بەرچاوی هەڵێناوە بۆ قەڵاچۆكردن و چارەسەركردنی چەندین نەخۆشی وەكو تەبەقFMD و برۆسیلا، تەنانەت وەزارەت خاوەن تاقیگەیەكی پێشكەوتووی ناوەندییە كە لەهەولێرە بێجگە لە (3) تاقیگەی دیكە لە هەولێرو سلێمانی و گەرمیانن، بەردەوام بەدوای رووماڵكردنی نەخۆشییەكانەوەن،، هاوكات روونی كردەوە كە بە سەدان پرۆژەی پەلەوەرو گۆشت لە هەرێمی كوردستاندا هەیە، ساڵی رابردووش (1)ملیارو (800)ملیۆن دینارمان تەرخان كرد و (5) هەزار تەن سۆیامان كڕی بە نیوە قیمەت بەسەر خاوەن پرۆژەكان دابەشمانكرد، ئێستا گۆشتی فرێشی خۆمان لەپارێزگاكان خراوەتە بازاڕەوە، بەڵام كێشەكە لە فرۆشتنی مریشكی زیندوودایە، بۆ ئەم مەبەستەش شوێنی تایبەتمان تەرخانكردووە بۆ فرۆشتنی مریشكی زیندوو كە سەرجەم خزمەتگوزارییەكانی تەندروستیان تێدا دەستەبەر كراوە، بایەخێكی گرنگیشمان بەسامانی ماسی داوە، پار (400) هەزارمان دابەشكرد بە نرخی 100دینار بۆ هەر پەنجەماسییەك،ئەم ساڵ لە20/6/2012-ەوە دەستمان بەدابەش كردنی كرد كە بریتییە لە(800) هەزار دانە لە هەموو پارێزگاكانی كوردستان، هەروەها لەبواری پرۆژەی چاندنی زەیتوونیشدا كە تا ئێستا 800 باخمان چاندووە، وەزارەتیش سیستەمی ئاودێری و دڵۆپاندنی داوە بە جووتیاران بۆ ئاودانی باخەكانیان، هەروەها ئێمە10%ی نرخەكەمان لەجووتیاران وەرگرتۆتەوە بەمەبەستی هاندانیان بۆ بەردەوام چاندنی زەیتوون و هەمیش بۆ بەكارهێنانی ئەم سیستەمە نوێیەی ئاودان.لەرووی كوالێتیشەوە برەومان بەو جۆرانە داوە كە زەیتەكانیان جیهانییەو لە وڵاتانیش جۆری باشمان هاوردە كردووە،لەوانەش (4) جۆر لەئیسپانیاوە كە لە نەمامگەكانی خۆمان چاندوومانەو دواتر بەسەر هەندێ جووتیاری نموونەیی دابەشمانكردووە.ئاماژەشی بەوە كرد كە ئێستا كارگەیەكی بچووكی زەیتی زەیتوونمان لە باشیك دامەزراندووە.