وه‌رگێڕ : ئا. و: تاریق كارێزی

پێشەكی
(بە پشت بەستن بە چەندین سەرچاوە و ژێدەری جیاجیا، كە بەشێكی زۆریان لە ئینتەرنێتەوە بەدەست هاتوون، بابەتی ئەم جارەی (فیكر و فەلسەفە) لە بارەی ئەزموونی شار دەوڵەتێكەوەیە، كە وەك زریان راچەنی و وەك دوندی چیا لە دنیای پێشكەوتن و مۆدێرنێتە و گەشە و خۆشگوزەرانیدا بەرز و بڵند بووە. سەنگافوورا، نموونەی ئەزموونێكی سەركەوتووە، دەكرێ بۆ ئەزموونی باشووری كوردستان كە لە دەروازەی سەربەخۆییدایە، سوودی لێ وەربگیرێ.)

1980 تا 1990
لە سەرەتای 1980وە سەنگافوورا درێژەی بە گەشە پێدانێكی دیاری ئابووری دا، بە تایبەتی كە رێژەی بێكاریی بۆ 3% داگرت و قەڵەمبازی بە تێكڕای بەرهەمی خۆماڵی دا. كاروانی ئەو وڵاتە هەر روو لە هەوراز بوو، لە ساڵی 1981دا فڕۆكەخانەی (شانگی) لە سەنگافوورا كرایەوە، حكوومەت وەبەرهێنانی هەم لە كۆمپانیای فڕۆكەوانیی سەنگافوورا و هەم لە بەندەری سەنگافوورادا كرد، كە دواتر ئەمیان دەبێتە یەكێك لە بەندەرە هەرە قەرەباڵغەكانی جیهان.
حكوومەتی سەنگافوورا (ئەنجوومەنی گەشە پێدانی نیشتەجێ)ی دامەزراند، كە توانیی كێشەی نیشتەجێ بوون لەو وڵاتەدا چارەسەر بكات، كێشەی گەڕەك و خانووی هەڕەمەكیشی چارەسەر كرد. ئەنجوومەنی گەشە پێدانی نیشتەجێ زەویی بە كەرتی تایبەت دا، بۆ ئەوەی خزمەتگوزاریی بەرز پێشكەش بە خەڵكی خاوەن داهاتی زۆر بكات، هاوكات كاری بۆ پڕ كردنەوەی كەناری دەریا كرد، بەم جۆرە رووبەری سەنگافوورا بە رێژەی 0,05% زیادی كرد، واتە 3577 هكتار زەوی لە دەریاوە هاتە سەر خاكی سەنگافوورا.
لە ساڵی 1966دا پارتی كاری میللی بە هەڵبژرادن توانیی هەموو كورسییەكانی پەرلەمان لە (1966ـەوە تا 1981) بباتەوە، نەیارانی ئەو پارتە بەوە تۆمەتباریان كرد كە پارتێكی دیكتاتۆرە. پاشان چاكسازیی یاسایی كرا، تێیدا بوار بە گەیشتنی سێ ئەندامی ئۆپۆزسیۆن بە پەرلەمان درا، لە 1988یشدا یاسای هەڵبژاردن دیسان هەموار كرایەوە، كە گەیشتنی كەمینەكانی بە پەرلەمان مسۆگەر كرد، لە 1990یشدا بە پێی هەموارێكی دی، گەیشتنی نوێنەرانی سەربەخۆش بە پەرلەمان مسۆگەر كرا.
لە ساڵی 1997دا سەنگافوورا كەوتە نێو ئەو قەیرانە داراییەی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ئاسیای گرتەوە، لە ساڵی 2003شدا پەتای سارس و هەڕەشەی تیرۆر روویان لە وڵاتەكە كرد. لە ساڵی 2003دا گەورە كوڕی (لی كوان یو)، (لی هسین لونگ) بوو بە سێیەمین سەرۆك وەزیرانی وڵات. كۆمەڵێك بڕیاری دەركرد، یەكێ لە بڕیارە دیارەكانی پلانی كردنەوەی گازینۆ بوو بۆ راكێشانی گەشتیاران.
یەكەمین دانیشتنی پەرلەمان كە لە كانوونی یەكەمی 1965دا گرێ درا، كورسییەكانی ئۆپۆزسیۆن بەتاڵ بوون، بە بەهانەی ئەوەی سەربەخۆییەكە راست نییە و چەواشەیە، ئۆپۆزسیۆن دانیشتنەكەی بایكۆت كرد. ئەندامانی ئۆپۆزسیۆن دەستیان لە ئەندامێتی كێشایەوە، دووانیشیان لە ترسی دەسگیر كردن، وڵاتیان جێ هێشت. ئیدی لەو ساوە تا ساڵی 1981 سەنگافوورا بێ ئۆپۆزسیۆن بوو.
حكوومەتی تازەی سەنگافوورا هاوكات لەگەڵ یەكەمین دانیشتنی پەرلەماندا، پلانێكی فراوانی بۆ زیندوو كردنەوەی دەوڵەتە تازەكە دانا. پشتگیریی لە پەروەردە و فێر كردن كرد، بە ئامانجی گەڵاڵە كردنی ناسنامەیەكی هاوبەش كە هەموو نەتەوە جیاجیاكانی سەنگافوورا بگرێتە خۆ. پرۆگرامی خوێندنیش بەو جۆرە ئامادە كرا كە مەشقی ئەو كار و فەرمانانە بە دەرچووی قوتابخانە دەكات، كە پیشەسازیی نوێ پێویستی پێیانە. هەروەها سیستەمی خزمەتی نیشتیمانیش پیادە كرا، بەرنامەیەكیش بۆ نیشتەجێ بوون ئامادە كرا.
لە شەستەكانی سەدەی رابردووەوە ئیدی پیشەسازی جێی بازرگانیی ترانزێتی گرتەوە، وەك سەرچاوەیەكی سەرەكیی داهات بۆ سەنگافوورا، خزمەتگوزاریی تەندروستی و كۆمەڵایەتیش بەرەو باشتر چوون. لە ساڵی 1971دا بەریتانیا بڕیارەكەی بەجێ گەیاند و هێزی خۆی لە سەنگافوورا كێشایەوە. گەشەی ئابووری لەو وڵاتەدا نەوەستا بەڵكوو بەردەوام بوو. لە ساڵانی هەشتای سەدەی بیستەمدا، ئەو وڵاتە لە رووی ئارامی و خۆشگوزەرانییەوە بوو بە پێشەنگی وڵاتانی ئاسیا.
لە ساڵی 1990دا (لی كوان) سەرۆك وەزیرانی سەنگافوورا خانەنشین بوو. جێگری سەرۆك وەزیران (جوه چوك تونك) جێی ئەوی گرتەوە. لە ساڵی 1993شدا (ئونگ تند چونگ) بوو بە یەكەمین سەرۆكی وڵات كە راستەوخۆ لە لایەن گەلەوە هەڵبژێردرا.
پەرلەمانی سەنگافوورا
سەنگافوورا كۆمارێكی سیستەم پەرلەمانە، سیستەمی (وستمنستر) پەیڕەو دەكات، كە بریتییە لە یەك ژوور و نوێنەرایەتیی هەموو بازنەكانی هەڵبژاردن دەكات. دەستووری وڵات بنەمایە بۆ دیموكراسییەكی نوێنەرایەتی وەك سیستەمێكی سیاسی بۆ نەتەوە. لە هەموو ئەو هەڵبژاردنانەی كە لە ساڵی بەدەست هێنانی ئۆتۆنۆمییەوە (1959) تا ئێستا كراون، پارتی كاری میللی جڵەوی كاری سیاسیی وڵات و پەرلەمانی لە ژێر دەستدایە.
رێكخراوی (ماڵی ئازادی) لە راپۆرتێكدا وا پەسنی سەنگافوورا دەكات كە وڵاتێكی (نیمچە ئازادە)، گۆڤاری (ئیكۆنۆمیست)یش وا پەسنی دەدات كە خاوەن (سیستەمێكی دووڕەگ)ـە، كە بە پێی پێوەری چوار پلەییانەی هەردوو لا بۆ دیموكراسی، سەنگافوورا لە پلەی سێیەمدایە.
زۆربەی دەسەڵاتی جێبەجێ كردن لە ئەستۆی حكوومەتدایە كە سەرۆك وەزیران سەرۆكایەتیی دەكات. سەرۆكی وڵاتیش خاوەن هەندێك دەسەڵاتێكی پرۆتۆكۆلییە، بۆ نموونە لە ساڵی 1991ـەوە هەندێك دەسەڵاتی دراوەتێ، وەك رەت كردنەوەی بەكار هێنانی یەدەگی نیشتیمانی و دامەزراندنی پۆستەكانی دادوەری. ئەو لە لایەن گەلیشەوە دێتە هەڵبژاردن.
لە ساڵی 1991دا یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمان هەموار كرا، بەوەی هەڵبژرادن كرایە فرە بازنە، دەنگدانیش بۆ كەس دەبێت نەك بۆ لیست. پەرلەمانی سەنگافوورا لە ئەندامانی هەڵبژێردراو، واتە نوێنەرانی بازنەكانی هەڵبژاردن و ئەندامانێك كە بە دامەزراندن پلەی ئەندامی وەردەگرن، پێك دێت. هەڵبەت بەشی هەرە زۆری ئەندامانی پەرلەمان ئەوانەن كە لە هەڵبژاردنی گشتیدا زۆرترین دەنگ بەدەست دەهێنن.
بە گوێرەی (رێكخراوی نێودەوڵەتیی دەسپاكی)، سەنگافوورا یەكێكە لەو دەوڵەتانەی كە كەمترین رێژەی گەندەڵییان تێدایە. هەرچەندە یاساكانی سەنگافوورا ئەوانەن كە بە میرات لە یاساكانی ئینگلیز و هیندی بەریتانییەوە بۆی ماونەتەوە.
یاسای سزادان لەو وڵاتەدا بریتییە لە سزای جەستەیی (بە دار لێدان) بۆ تاوانی (دەست درێژیی سێكس، توند و تیژی، بەكار هێنانی هۆشبەر، تێكدای ماڵ و موڵك)، هەروەها تاوانی كۆچ و كۆچبەری. سزای سێدارەش بە پلەی یەكەم بۆ تاوانی كوشتنە، ئنجا بازرگانی كردن بە هۆشبەر و تاوانی تەقە كردن.
رێكخراوی نێودەوڵەتیی لێبوردن پێی وایە بە گوێرەی رێژەی دانیشتووان، بەرزترین رێژەی لە سێدارە دان لە ئاستی جیهاندا لە سەنگافوورایە. حكوومەتی ئەو وڵاتەش لە بەرسڤی راپۆرتەكانی (رێكخراوی نێودەوڵەتیی لێبوردن)دا دەڵێ: سەنگافوورا مافێكی سەروەریانەی خۆیەتی كە هەر خۆی سیستەمی دادگایی كردنی خۆی و سزای گونجاو بە تاوانەكان دیاری بكات.
لە پێنج ساڵی بەر 2004دا لەو وڵاتەدا 101 سەنگافووری و 37 بیانی لە سێدارە دراون، 28 كەسیان نەبێت، ئەوانی دی هەموو لە سەر تاوانی هۆشبەر لە سێدارە دراون. بە گوێرەی راپۆرتێكی رێكخراوی لێبوردن، لە ساڵانی 1991 تا 2003 لە كۆی نزیكەی چوار ملیۆن دانیشتووانی ئەو وڵاتە، (408) كەس لە سێدارە دراون.
راپرسییەك كە دەزگای (راوێژی مەترسیی سیاسی و ئابووری) لە 2008دا كردوویەتی، ئەوە پیشان دەدات كە زۆربەی بەشداران پێیان وایە، هۆنگ كۆنگ و سەنگافوورا خاوەنی باشترین سیستەمی دادوەرین لە ئاسیا، كەچی ئەندەنووسیا و ڤێتنام خاوەنی خراپترین سیستەمی دادوەرین.
پەیوەندیی دەرەوە
سەنگافوورا لەگەڵ 175 دەوڵەتدا پەیوەندیی دیپلۆماسیی هەیە، هەرچەندە لە بەشێكی زۆری ئەو دەوڵەتانە نە لیژنەی باڵا و نە باڵیۆزخانەشی هەیە. بە حوكمی جوگرافیا پەیوەندیی ئەو وڵاتە لەگەڵ هەردوو وڵاتی دراوسێی، مالیزیا و ئەندەنووسیا پەیوەندیی هەرە گرنگە، وێڕای ئەوە زۆر سیاسەتی ناوخۆی ئەو سێ وڵاتە زۆر جار دەبێتە مایەی هەڕەشە بۆ خۆیان. سەنگافوورا پەیوەندییەكی باشی لەگەڵ گەلێك وڵاتی ئەوروپا، لەوانە فەرەنسا و ئەڵمانیا و بەریتانیا هەیە. لەگەڵ بەریتانیا و ئوسترالیا و مالیزیا و نیوزیلەنداش پەیمانی بەرگریی پێنج قۆڵیی (FPDA) هەیە. پەیوەندییەكی باشی لەگەڵ ویلایەتەكانی یەكگرتووی ئەمریكاش هەیە، ئەمریكاش وا لە سەنگافوورا دەڕوانێت كە هێزی سەقامگیرییە لە ناوچەكەدا، باڵانسی نێوان هێزەیلی هەرێمیشی راگرتووە.
سەنگافوورا پشتگیری لە چەمكی هەرێمی باشووری رۆژهەڵاتی ئاسیا دەكات، رۆڵێكی كاراشی لە هاوبەندی نەتەوەكانی باشووری رۆژهەڵاتی ئاسیا (ئاسیان)دا هەیە، ئەندامێكی دامەزرێنەری ئەو هاوبەندەیە. هەروەها ئەندامی كۆڕبەندی ئاسیا و زەریای هێمن بۆ هاریكاریی ئابووری (ئەبیك)ـە، كە ناوەندی ئەمینداریەتیی گشتییەكەی لە سەنگافوورایە. یەكێك بوو لەو وڵاتانەی هەر زوو پەیوەندیی خۆی لەگەڵ كۆماری میللیی چیندا، لە پاش ئەوەی ساڵی 1978 كرانەوەی بە خۆوە بینی، ئاسایی كردەوە، پەیوەندییەكی فراوانی ئابووری لە نێوان هەردوو وڵاتیشدا هەیە، هاوكات لەگەڵ پەیوەندیی دیپلۆماسیی لەگەڵ كۆماری چین، پەیوەندیی لەگەڵ (تایوان)یش هەیە.
كۆماری سەنگافوورا بریتییە لە دوڕگەیەكی سەرەكی (دوڕگەی سەنگافوورا) و كۆمەڵە دوڕگەیەكی بچووك لە گۆشەی باشووری رۆژهەڵاتی ئاسیا. رووبەری وڵاتەكە (710)كم دووجایە. پانتایی دوڕگە گەورەكە كە بەشی سەرەكیی وڵاتەكە پێك دەهێنێت 46كم لە رۆژهەڵاتەوە بۆ رۆژاوا، هەروەها لە باكوورەوە تا باشوور 23كم پانە. وڵاتێكی دوڕگە هەڵكەوتەیە، 180كم كەنار دەریای هەیە. بە گوێرەی هەڵكەوتەی جوگرافیای ئەم وڵاتە، دەڕوانێتە سەر تەنگەبەری (مەلەگا) كە كەوتووەتە نێوان مەلایۆ و مەزنە دوڕگەی سۆمەترا، ئیدی شارە دەوڵەتی سەنگافوورا بوو بە گرنكترین بەندەر لە باشووری رۆژهەڵاتی ئاسیا.
خاكی وڵاتەكە بە گشتی نزمە، چەند گردۆڵكەیەكیش كەوتوونەتە باكووری رۆژاوای وڵاتەكەوە، كە لووتكەی بەرزترین گردی ئەو وڵاتە دەگاتە 177م. دارستانەكانی وڵاتەكە كرانە كێڵگەی فراوان، كە بە شێوەیەكی زانستی مەتات و گوێز هیند و میوەیان تێدا دەچێندرێت. پایتەخت شاری سەنگافوورایە، كە زۆربەی دانیشتووانی وڵاتی تێدا دەژی، شارێكی پیشەسازی و وێستگەیەكی گرنگی بازرگانییە، زۆربەی دانیشتووانی شارەكەش لە بەشی رۆژهەڵاتی شاردا نیشتەجێن.
تێكڕای بارانی ساڵانەی دەگاتە پتر لە 2300 ملم، بە درێژایی ساڵیش باران دەبارێ، هەرچەندە لە وەرزێكەوە بۆ وەرزێكی دی، رێژەی باران بارین جیاوازە. لەبەر ئەوەی لە هێڵی پشتێنەی زەوییەوە نزیكە، پلەی گەرما بە درێژایی ساڵ یەكە، كە لە نێوانی 31 تا 25ی سەدییە.
رەوشی ژینگە
سەنگافوورا وڵاتێكی بچووكە، خاكی كەمە و ئاوی شیرینی كەمتر. جگە لەوانە،شوێنی زبڵدان و زبڵگە بۆ فڕێدانی گلیش و خاشاك لە وڵاتەدا كێشەیە. وڵاتەكە كێشەی پیس بوونی ژینگەی هەیە بە هۆی دووكەڵی پیشەسازی و دووكەڵی سووتانی چەم و دارستانەكانی ئەندەنووسیاوە. چڕیی رێژەی دانیشتووان و بەرزیی ئاستی گوزەران، وای كردووە ئاستی دەردانی دووەم ئۆكسیدی كاربۆن بۆ تاكە كەس بەرز بێت. ئاستی دەردانی دووەم ئۆكسیدی كاربۆن لە ساڵی 1990دا گەیشتە 15 تەنە مەتر بۆ هەر تاكە كەسێك، لە ساڵی 1994دا بۆ پتر لە 19 تەنە مەتر بەرز بووەوە. بە پێی بەرنامەیەكی چاكسازیی ژینگە، رێژەی دەردانی كاربۆن لە كەمیی دا تا لە ساڵی 2003دا بۆ پتر لە 11 تەنە مەتر كەم بووەوە. رێژەی نزیكەی 98%ی دەردانی دووەم ئۆكسیدی كاربۆن،شلە سووتەمەنیسەرچاوەكەیەتی ، ئەوی دیكەشی لە پیشەسازیی چیمەنتۆوەیە.
بە چڕی بەكار بردنی كارەبا گرنگترین چاوگی دەردانی دووەمین ئۆكسیدی كاربۆنە لەو وڵاتەدا. زێدەڕۆیی لە بەكار بردنی كارەبا لە ئەكامی زۆر بەكار هێنانی هەواساز (كۆندێشن)ـەوە هاتووە، چونكە كەشی وڵاتەكە وا دەخوازێ. هەڵبەت ئامێری هەواساز نەك هەر لە ماڵ و شوێنانی كار بەكار دێت، بەڵكوو لە نێو فرۆشگا و بازاڕەكانیش بەكار دێت، هەروەها كارەبای زۆر بۆ گەشە پێدانی پیشەسازی و پاڵاوگەی نەوتیش بەكار دێت.
لە ساڵی 1963وە حكوومەتی سەنگافوورا رێوشوێنی بۆ باش كردنی ژینگە و دار چاندن گرتە بەر. لە ساڵی 1972دا حكوومەت وەزارەتی ژینگەی دامەزراند، كە پاشان لە ساڵانی 1997 تا 1999 ئەو وەزارەتە تێكەڵ بە كەرتی تەندروستی لە وەزارەتی تەندروستی و ژینگە كرا. لە ساڵی 2004دا وەزارەتی ژینگە و سەرچاوەكانی ئاو پێك هێندرا.
لە ئاستی نێودەوڵەتیدا، سەنگافوورا ئەندامە لە رێككەوتننامە و گەڵاڵەنامەكانی تایبەت بە گۆڕانی كەش، لە ساڵی 1992شدا پرۆتۆكۆلی (كیوتو)ی ئەرێ كرد. چەندین رێوشوێنیش بۆ بەرەنگار بوونەوەی دیاردەی گەرمابەندی لەو وڵاتەدا گیراونەتە بەر. بەكار هێنانی ئوتومبیلی تایبەت سنووردار كراوە، بەوەی خەرجیی بەكار هێنان و باجی زیاتری خراوەتە سەر، بە ئامانجی ئەوەی قەرەباڵغی لە شار كەم بكرێتەوە. لە بەرانبەردا گەشە بە باشترین سیستەمی گواستنەوە لە جیهاندا دراوە، لە پاڵ بە چڕی دابین كردنی پاس و ترێن (شەمەندەفەر)ی گواستنەوە، كە نەك هەر لە نێو وڵاتەكەدا بەڵكوو بۆ وڵاتانی دەوروبەریش، دێن و دەچن. بۆ باش كردنی ژینگە، پرۆگرامی دار چاندن لە ناوەڕاستی دوڕگەكەوە بەرەو باكووری رۆژاوای وڵاتەكە و لە دەوروبەری تانكی و عەمبارەكانی ئاویش، دەستی پێ كرد.