نووسه‌ر :Henri Pene Ruiz

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

سێیەم: گرفتەكە و بواری هزریانەی، بخرێتە بەر توێژینەوەی رەخنە
لێرە بە دواوە، پێ بە پێ دەزانین، كە ناواخن و گریمانەكانی بابەت چین؟ ئەگەرە مەرج و بوارەكانی ریشەكەی؟ تانوپۆی بیركردنەوە؟ تێزەكە؟ گرفت و دوا جار خودی كێشەكە چییە؟
بە كردەنی بینیمان، كە ئەم زاراوانە ئاماژە دەكەن بە هەمەجۆر قۆناغەكانی قووڵ بوونەوەی میتۆدیانەی ئەو بابەتەی لەوەوە دەستمان پێ كرد. نمایش كردنی گرفتی فەلسەفیانە، هزری تووشی شرۆڤەكاری كرد، كە هەروەها ئامانجیەتی تەرزی بەرهەم هێنانی پرسیارەكەش روون بكاتەوە، نەك تەنیا وڵامی بداتەوە. توێژینەوەی رەخنەسازانە لە گرفتەكە، بەرەو دیاری كردنی بواری هزریانەی ئەومان دەبات، هەروەها هەڵوەستە كردن لە ئاست گرفتەكە، كە وا دەكات ئەو بكاتە ئەگەر، چونكە ئەگەرە نموونەگەلی جیاجیای شرۆڤە، هەروەها ئەو بوارانەی دەكرێ تێیاندا بەدی بێن، ئاكام شوێنی خۆیان لە نێو رەهەندی كراوەی هزری لە لایەن ئەو پێناسەیەوە، دەگرن.
دەكرێ نموونەكانی شرۆڤە پێناسە بكەین، ئیدی یان لە رێی گرەو و بارگەكەیانەوە (گەنگەشە، رەخنەی دیالیكتیكی)، یان لە رێی خەسڵەتی هەوڵەكەی. ئەو پێناسەیەی بواری هزر دیاری دەكات، بۆ گرفت دوو چركەساتی هەیە:
-ئاوێتە كردنی لە نێو گرفتێكی دیاری كراودا.
-دووبارە ئاوێتە كردنی ئەو گرفتانە لە نێو ئەو فۆرمە تیۆرییەی كە لە نێویدا دروست بوون.
ئەو فۆرمە تیۆرییەی گرفتی تایبەت بەدی دەهێنێت، بریتییە لە كۆمەڵێك بەرجەستەی عەقڵی و تەزرە پرسیاری تایبەت بە چاخێك، یان تایبەت بە رێڕەوێكی كولتووری (بەم جۆرە دەتوانین گرفتی بنەچە لە سەدەی هەژدەمدا، بگێڕینەوە بۆ فۆرمێكی تیۆری و كولتووری، كە بە زۆری بە ناوی "فەلسەفەی رۆشنگەری" ئاماژەی پێ دەكرێت).
هەڵبەت رێڕەوی مێژوویی و جڤاكیانەی، كە وەك گرووپێكی نیمچە دیاری كراوی دەرهاویشتەی ئابووری و جڤاكی و سیاسی، دیاری كراوە، بەردی بناغەی سەرەكیی ئەم فۆرمە مێژووییەش یان ئەوی دی، بەم سیفەتەش هەموو ئەو گرفتانە دیاری دەكرێت، كە دەتوانن تێیدا بڵاو ببنەوە.
چوارەم: بارگەی كردەییانەی نواندنەكە، لە نموونەی (بیرۆكە، تێگە، وێنا، گوتە)
1-زاراوەگەلێك زۆر جار بە پێی رێڕەوی تیۆریانە، دەگۆڕێن: زۆر زەحمەتە، لە نێو میتۆدكارییەكی هزریدا، لێك جیا كردنەوەی ئەو زاراوە لە یەك نزیكانە، كە ئاماژە بە نموونەیەكی دیاری كراوی زەینە بەرجەستە دەكەن (بەرانبەر بە هەر دەرهاویشتەیەكی ویژدان و هەست)، بەدی بێت. ئەم زەحمەتییە لە بەشێكی گەورەتر لە خۆی وابەستە بەوەیە، كە پەیڤ لە هەمان كاتدا هێز و خەسڵەتی خۆی لەدەست داوە، بە زۆری لە فرە بەكار هێنان و بەكار هێنانی وردتردا. جگە لەوە، جیاوازیی ئەو بوارانەی ئەوانیان تێدا بەكار هاتووە، پرۆسەی بە وردی دیاری كردنی واتاكانیان ئاسان ناكات.
بەم جۆرە، پەیڤە چەمكێك (زاراوەیەك)، كە لە هەمان كاتدا لە لایەن فەیلەسووفانی كلاسیك (لیپنز) و سۆسیۆلۆژستان (دۆركایم) و هەندێ لە زمانخوازان، جیاوازیی لە نێواندایە. پەیڤی (گوتە)ش تا رادەیەك بە واتای جیاواز، لە لایەن ئەرستۆ، كانت، لۆژیكناسانی هاوچەرخ و زمانخوازانەوە (بنفیست، مارتینی)یەوە بەكار هاتووە.
سەبارەت بە بەكار هێنانی پەیڤی (وێنا) لە لۆژیكی كلاسیكیدا، ئەو بەكار هێنانە گەلێ گفتوگۆی ورووژاند. هەوادارانی بەكار هێنانی ورد و چوارچێوەدار، دەیانەوێ پەیڤی (وێنا) بەهای راڤەكارانەی خۆی بپارێزێ. هەڵبەت لە بواری زانستدا و تەرخان كردنی پەیڤی (گوتە) بۆ بواری فەلسەفە، بەڵام بەكار هێنانی فەلسەفیانەی پەیڤی (وێنا)، بە واتای فرە سەراپاگیری زەینە بەرجەستەی رووت، كە هەمەجۆر ئەزموون لە رێی دیاری كردنی سیمای هاوبەشی گرووپە شتێك، بگرێتەوە، ئەوە هەم باوە، لە هەمان كاتیشدا لە لای زمانخوازاندا، هەر لە (دوسوسیر)ەوە بیگرە، بڵاوە، كە لە نێوان وێنا و وێنەیەكی بیستراوەدا، پەیوەندی بەیتن دەكات.
دوا جار، دەستەواژەی (بیرۆكەی فرە واتا) كاتێك واتای گشتیی خۆی، وەك هەموارە زەینە بەرجەستە تێدەپەڕێنێ، ئەویش بە جیاوازیی هەمەجۆر لە رێی بەكار هێنانی دەرەكییەوە، لە لای هەندێ فەیلەسووف واتای زۆر تایبەت دەگرێتە خۆ، كە جیاواز نییە لە كۆی رێڕەوی فەلسەفیانەی، كە لە نێویدا بەهایەك دەگرێتە خۆ (بە واتای رەوشێكی پەسند)، كە بەشێكی گەورەتر لە ناوەرۆكەكەی دیاری دەكات و دەخاتە روو.
ئیدی بەم جۆرە بیرۆكە لە لای (ئەفلاتوون) وەك ماهیەت و وەك فۆرمێكی ئایدیال، خۆی لە هەستە چەمك و بیركارییە چەمك جیا دەكاتەوە. كەچی لە لای (دیكارت) بیرۆكە واتایەكی بەربڵاو دەگرێتە خۆ، بەڵام لیپتز (لیپنتز) بەكار هێنانی پەیڤەكە زۆر سنووردار دەكات. هەرچی (كانت)ـە، ئەوا بیرۆكە وەك (وێنایەكی عەقڵی) دیاری دەكات، كە ئەگەری تاقی كردنەوە تێدەپەڕێنێ، واتە وەك وێنایەك كە كەسی بەرانبەر نییە.
2-میتۆدە سیستەم، روانگەی كانت
ئامانجی ئێمە لەم ئاڵوگۆڕ و جیاوازیانە، رووخاندنی بڕستی توێژینەوە نییە لە لای خۆمان، بەڵكوو ئامانجی ئێمە دووپات كردنەوەی ئەو راستییەی، كە ئەو زاراوانەی لە نووسین و بابەتی فەلسەفەدا بەكار دێن، هەندێ جار تێكەڵ بە تەم و مژ و گومان دەبن. هیچ كۆششێك نییە لە بواری پێناسەی پەسند، كە بتوانێ فرەیی بەكار هێنانی تایبەت فەرامۆش بكات، چونكە پرۆسەی وردبینی و ورد بوونەوە، وابەستەیە بە دەست پاكی لە بواری هزردا.
لە پێناو روونییەكی سەراپاگیرانەتر، بە دەقێكی ناوداری (كانت) دەست پێ دەكەین. هەوڵیش دەدەین بچینە نێو جیاكارییەكانی، كە توێژینەوەگەلی نوێی بواری زمانناسی و لۆژیك و ئەپستمۆلۆژیا (زانینناسی)ی زانستەیلی مرۆیی، خستیانە روو. (ئەم دەقەش لە كتێبی "رەخنە لە عەقڵی پەتی") وەرگیراوە: تكا لە دۆستان و هەوادارانی فەلسەفە دەكەم، پارێزگاری لە پەیڤی (بیرۆكە) بە واتا رەسەنەكەی بكەن، بۆ ئەوەی لە ئێستا بە دواوە تێكەڵ بە پەیڤی دی نەكرێت، كە وا باوە بەكاریان دەهێنین، بۆ دیاری كردنی هەموو جۆرە بەرجەستە بوونێك، بە بێ هیچ رێسا و سیستەمێكی دیاری كراو، ئەمەش گەورەترین زیان بە زانست دەگەیەنێت. هەڵبەت ئێمە زاراوەی گونجاومان بە شێوەیەكی باش بۆ هەر بەرجەستە بوونێك، لێ نەبڕاوە، تا پڕ بدەینە خەسڵەتی زاراوەیەكی دیكە، بۆ ئەوەی بكەوینە سەر رێچكەی ئەم پێوەرە پلەبەندییەی دادێ:
سنووری سەراپاگیر بریتییە لە بەرجەستە بوون بە شێوەیەكی گشتی، بەرجەستە بوونێك كە هاوشانی هۆشیاری بێت، ئەوا جۆرە (چەشنە)، ئەگەرچی وەك درك تەنیا پەیوەستە بە بابەتەوە، بەوەی كە گۆڕینی حاڵەتەكەیەتی، ئەوا هەستە، خۆ ئەگەر درك پێ كردنی بابەتیانە بوو، ئەوا زانینە، هەرچەندە ئەمی دواییان یان وێنایە یانیش حەدەس (خورپە). خورپە (حەدەس) راستەوخۆ دەدرێتە پاڵ بابەتەوە، ئەویش تەنیایە. هەرچی وێناشە، ئەوا پەیوەستە بە بابەتەوە، ئەویش بە هۆی نیشانەیەكەوە، كە دەكرێ بۆ كۆمەڵێك شت هاوبەش بێت.
وێناش یان ئەزموونكارە یانیش پەتی. لەبەر ئەوەی پەتی بنەچەكەی تەنیا لە تێگەیشتندایە، نەك لە پەتی وێنەیەكی هەستدا، ئیدی پێی دەگوترێ تێگە. وێنایەكیش كە زادەی تێگە (چەمك) و دوور لە ئەزموون بێت، ئەوا بیرۆكە یان وێنایەكی عەقڵییە. هەر لەگەڵ راهاتن لەگەڵ ئەو سیفاتانە، ئیدی ناتوانێ بەرگەی ئەوە بگرین، كە دەرهەق بە بەرجەستە بوونی رەنگی سوور، پەیڤی بیرۆكە بەكار بهێنین، تەنانەت ناتوانین پێی بڵێین تێگە و چەمك (وێنا كردنی تێگەیشتن). وێڕای كە ئەو سیفاتانەی كە لە لایەن (كانت)ـەوە پێشنیار كراون، بەرەو گرفتێكی زۆر تایبەتمان دەبەن (تیۆریی توانا "هەست، تێگەیشتن، عەقڵ" بەوەی كە پێشینە بنیاتی مرۆیین، پەیوەست بە درك كردن بە واقیع)، ئەمە دەكرێ وەك رێ نیشاندەرێك بۆ دیاری كردنی زاراوە، پشتی پێ ببەسترێت.