نووسه‌ر :جادەلكەریم جباعی

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

ناكرێ پەی بە پەیوەندیی نێوان ئایدیۆلۆژیا و توند و تیژی ببەین، تەنیا بە شی كردنەوەی بنیاتی دەسەڵات و میكانیزمی كار كردن و پێوەرەكانی نەبێت، هەروەها رەخنە لێ گرتنی، ئەویش بە دەسپێك لە دوایین وێنەی فرە ئاڵۆزی ئەوەوە، پاشان گەڕانەوە یان دابەزین بەرەو توخمەیلی سادە و ساكاری ئەو.
مەبەست لە توخمی سادە و ساكار، ئەوانەیە كە (میشێل فۆكۆ) پێیان دەڵێ (مایكرۆ فیزیای دەسەڵات)، واتە پەیوەندیی هێزی بەرایی، كە زادەی پەیوەندیی دووسەرەی نێوان تاك و جڤاكە، لەگەڵ ئەو خاڵ و پنتانەی تۆو دراونەتە نێو جەستەی كۆمەڵایەتییەوە، ئەوە لە لایەك. لە لایەكی دیكەوە، ئەو پەیوەندییەی زادەی جینالۆژیای زانینە، واتە ئەو بنەمایانەی بەرایی، كە تەرزەكانی بیر كردنەوە و سیستەمەكانی بەها، گەڵاڵە دەكەن، ئەویش بە یەكانگیرییەكی پێویستی نێوان ئەم و ئەو.
دەسەڵات زانینێكی بابەتگیرە، زانینێكە وابەستە نییە تەنیا بە خەسڵەتی بابەتەكەیەوە، بەڵكوو وابەستە بە ویستی زاڵ بوونە بە سەریدا، ئیدی لێرەوە ئایدیۆلۆژیا دێتە كایەوە. ئەم ویستە ویستی كۆنترۆڵ كردن و هەژموونە یان ویستی دەسەڵاتە یان (ویستی هێزە). جیاوازیی نییە، لە نێو هەناوی زانیندایە، لەویشەوە سەرچاوە دەگرێت، جا لێی جیا دەبێتەوە، بۆ ئەوەی ئەو بێنێتە بەرهەم و خۆشی لە نێو ئەودا بێنێتە بەرهەم.
ئەم پەیوەندییە تێك هەڵكێشەی نێوان زانین و دەسەڵات، دروست ئەو پەیوەندییە تێك هەڵكێشەی نێوان ئازادی و زەروورەتە. زەروورەت لە نێو هەناوی ئازادیدایە، لەویشەوە سەرچاوە دەگرێت، لەویش دادەبڕێت بۆ ئەوەی جار دوای جار، ئەو و خۆشی (واتە زەروورەت و ئازادی) بێنتەوە بەرهەم. دەسەڵات پێویستە، بەرهەڵستی كردنیشی، بە هەمان ئەندازە، ئەرك و پێویستە، ئەگەر وا نەبێ، نە باش دەبێت و نە پێش دەكەوێت. درك كردن بە زەروورەتی دەسەڵات، مەرجە بۆ بەرهەڵستی كردنی.
زانین دەسەڵات دێنێتە بەرهەم، پاشان دەسەڵات زانین بە گوێرەی بەرژەوەندی و مەبەستی خۆی، دێنێتەوە بەرهەم، بوارەكانیشی دیاری دەكات، بەروبوومەكەشی دەخاتە ژێر كۆنترۆڵی خۆیەوە. میشێل فۆكۆ دەڵێ "دەسەڵات و زانین حەوجە بە یەك و بۆ یەكدی پێویستن، دەسەڵاتێك نییە بە بێ دامەزراندنی بوارێكی گونجاوی زانین، زانینێكیش نییە گریمانە و دروست كردنی پەیوەندی لەگەڵ دەسەڵات نەكات." لەم سووچەوە، دەزگا بریتییە لە خەمڵین یان بابەتبەند بوونی زانین- دەسەڵات، لە رووی وابەستەیی و رایەڵی نێوانیان و وەرچەرخانی مێژووییەوە، هەردەم ئایدیۆلۆژیاش لەم وابەستەیی و تێك پەڕینەدا ئامادەیە، بەوەی كە ئایدیۆلۆژیا زانینێكی بڕاوەی داخراوە، سەبارەت بە یەقینی خۆی و بنەماكانی چەسپاوی هزر و ئاكارەكەی.
زانین و دەسەڵات دوو رواڵەتی سەربەخۆ و لە یەكدی جودای سیستەمی حوكمڕانی نین، بەڵكوو ئەوان لە پێكهاتەیەكی دیالیكتیكیدا، دوو توخم یان دوو جەمسەری دژ بە یەكن. هەر یەكەیان فاكتەرێكی سەربەخۆ و لە هەمان كاتدا، فاكتەرێكە سەر بە ئەوی دی. واتە پێكهاتەیەكی دیالیكتیكە، هەر یەك لە جووت جەمسەرەكەی دەگۆڕێ بۆ ئەوی دیكەیان. جا دەسەڵات وەك دەسەڵات نامێنێتەوە، ئەو دەسەڵاتێكی پەتی نابێت، زانینیش وەك زانین نامێنێتەوە، ئەویش زانینێكی پەتی نابێت. دەزگاش بریتییە لە تێك هەڵكێشی زانین و دەسەڵات.
زانین لێرەدا، كردارە یان بە گوڕ و تینەوە كردارە. كرداریش بە كردەنی زانینە، جا پەی بردن بە دەسەڵات و دەرهاویشتەكانی دەبنە كردار، كە نیشانەی ئاشكرا و شاراوە لە جەستەی رەعیە و دەروونی ئەوان جێ دەهێڵێ. دەسەڵات لە سەر جەستە و دەروونی رەعیەدا نەخشی خۆی دەكێشێ و مێژووی خۆی دەنووسێتەوە. ئەم و ئەویش گەڵاڵە دەكات و تەرزی بیر كردنەوە و كرداری خۆشی بە سەریاندا دەسەپێنێ.
خانمە ئیمپراتۆری فەرەنسا بە ڤۆلتێر، فەیلەسووفی وڵاتەكەی گوت: ئێوە ئەی فەیلەسووفان لە سەر كاغەز دەنووسن، بەڵام ئێمە لە سەر پێستی مرۆڤ دەنووسین.
لێرەدا ئایدیۆلۆژیای دەسەڵات كۆت و بەندە بۆ زانین، وەك چۆن دەسەڵاتیش كۆت و بەندی جەستەیە. ئەو تەلقینەی دەسەڵات لە رێی دەزگاكانی پەروەردە و فێر كردن و دەزگای ئایدیۆلۆژیی وەك پارتی سیاسی و دەزگای ئایینی و وزارەتی رۆشنبیری و وەزارەتی راگەیاندن یان (وەزارەتی راستی)یەوە، دەی دات، زانین كۆت و بەند دەكات و تەرزبەندی دەكات، بە هەمان ئەندازەی كە ئازادی كۆت و بەند دەكات، رۆشنبیریش دەكاتە میدیایەكی درۆزن و كەم و كورت، هزریش دەكاتە ئایدیۆلۆژیا.
لە سووریا و گەلێ لە وڵاتانی عەرەب، ناكرێ شێوانی ئایدیۆلۆژی و سیاسەت نادیدە بگرین، هەروەها زاڵ بوونی ئایدیۆلۆژیا بە سەر سیاسەتدا، ئنجا كاریگەریی ئەو شێوان و زاڵ بوونەش بە سەر كرداری سیاسی و بە دامەزراو كردنی توند و تیژی، هەروەها ئازاد كردنی توند و تیژی لە هەر كۆت و بەندێكی یاسایی یان رەوشت.
سیاسەت ئەوسا و ئێستاش ئامانجی پێك هێنانی جەستەی رەعیە و جەماوەری گەلە، واتە گەل بكرێ بە جەماوەر، توند و تیژییش بكرێتە هێما و بە رەوانبێژی بپێچرێتەوە، بەوەی كە داكۆكی كردنە لە دەسكەوتی شۆڕشگێڕی و ئامرازێكە بۆ بەدی هێنانی ئامانجەكانی نەتەوە، لە یەكێتی و ئازادی و سۆشیالیزم (وەحدە و حریە و اشتراكیە)، گرێدانی ئەو شتەش بە شكۆ و كەلەپووری نەتەوەوە. پاشان وەك (فۆكۆ) گوتەنی "شرۆڤە كردنی بەكار بردنی سیاسیانەی جەستە و مایكرۆ فیزیای دەسەڵات، وا پێویست دەكات ئایدیۆلۆژیا و توند و تیژی پێكەوە بن."
ئیدی بۆیە وا دێتە پێش چاومان، كە زانینی بەدەر لە دەسەڵات، بریتییە لە زانینێك بەرەنگاری دەسەڵاتێك دەبێتەوە كە بە كردەنی هەیە، زانینێكی لە هەمان كاتدا، بەدەر لە ئایدیۆلۆژیا. ئەم زانینە هەمیشە هەیە و بەرانبەر بە زانین و كولتووری دەسەڵات و رێسا و میكانیزمی كار كردنی و شێوەكانی پیادە بوونی، وەستاوە. ئەگەر ئەمە نەبووایە، ئەوا گەشە كردن و بووژانەوەی دەزگاكان بەدی نەدەهات، چاك كردن یان گەڕاندنەوەی ئەو دەزگایانەش بەدی نەدەهات.


ژێدەر: ماڵپەڕی (مۆمنون بلا حدود).