نووسه‌ر :زوقان قەرقووت (كردوویە بە عەرەبی)

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

كتێبی چوارەم
بەشی دووەم: دەنگدان
لە بەشی پێشوودا، بینیمان، كە ئەو شێوازەی كاروباری گشتیی پێی چارەسەر دەكرێت، دەكرێ نیشانەیەكی تا رادەیەك مسۆگەرمان پێ بدات، لە بارەی حاڵەتی رەوشی ئێستا و دروستیی دەستەی گشتی (حكوومەت)ـەوە. هەر چەندی پێكەوە گونجان لە نێو كۆبوونەوەكاندا هەبێت، واتە هەر چەندی لە كۆبوونەوەدا رایەكان لە یەكدی نزیك ببنەوە، بە هەمان ئەندازە ویستی گشتی باڵادەست دەبێت، بەڵام گفتوگۆی دوور و درێژ و دووبەرەكی و هات و هاوار، نیشانەی هەڵكشانی بەرژەوەندیی تایبەت و داكشانی دەوڵەتە.
ئەم شتە كەمتر روون دەبێت، كاتێك دوو چین یان زیاتر دەچنە نێو پێكهاتەكەیەوە، وەك ئەشراف و عەوام لە رۆما، كە زۆر جار ململانێی نێوانیان جڤاكگەلی میللیی نیگەران كردووە، تەنانەت لە درەوشاوەترین رۆژانی كۆماریشدا. هەڵبەت ئەم حاڵەتی نائاساییە، بە رواڵەتە پتر لەوەی راستەقینە بێت، ئەویش بە هۆی ئەو پەتایەی كە بەرۆكی دەستەی سیاسی دەگرێت، دەبینین كە قسەی راست، دوو دەوڵەت لە نێو یەكدان، هەر شتێكیش كە بۆ هەردووكیان پێكەوە راست نەبێت، بە جیا بۆ یەكێكیان راست و دروستە. لە راستیدا، تەنانەت لە توندترین كاتی پڕ لە ژاوەژاودا، راپرسیی گشتی، كاتێك ئەنجومەنی پیران دەستی تێ وەرنەدەدا، زۆر بە هێمنی و بە بەشداریی زۆرینەی دەنگدەران، بەڕێوە دەچوو. بەوەی كە هاووڵاتیان هەموو خاوەن یەك بەرژەوەندین، ئیدی گەل هەر خاوەنی یەك ویستە نەك زیاتر.
لەو سەری بازنەكەشدا، یەكدەنگی دروست دەبێت، كە ئیدی هاووڵاتیان، پاش ئەوەی دەكەونە نێو باری كۆیلایەتییەوە، نە ئازادی و نە ویستیان دەمێنێ. ئیدی ئەو كات، مەرایی و هوتاف كێشان دەگۆڕێت، هاوكات دەستاودەستیش نامێنێ، تەنیا خواپەرستی یان نەفرەت دەمێنێ. ئەمە بوو ئەو رێكارە نەگریسەی، كە ئەنجومەنی پیران لە سایەی دەسەڵاتی ئیمپراتۆرەكاندا، رای خۆی پێ دەردەبڕی. هەندێ جار ئەم شتە لە سایەی ئامادەسازیی گاڵتەجاڕانە بەدی دەهات. (تاسیت) سەرنجی دا، كە لە كاتی دەسەڵاتی ئۆتۆن (Othon)دا، كە ئەندامانی ئەنجومەنی پیران، (فیتیللیۆس)یان نەفرەت باران كرد، هەوڵیشیان دەدا پەشێوییەكی تۆقێنەریش بنێنەوە، هەر كە كار بەو ئاراستەیەدا چوو، كە بوو بە سەردار، ئیدی ناتوانێ بزانێ ئاخۆ هەر یەكەیان چیی گوتووە.
لەم پەیوەستییە جۆربەجۆرەدا، بنەمای سەرەكی پەیدا دەبێت، كە دەبێ بە گوێرەی ئەو، شێوەی ژماردنی دەنگ و بەراورد كردنی رایەكان بكرێت، بە پێی ئەوەی ئاسان یان زەحمەت دەبێت، كە پەی بە ویستی گشتی و رادەی هەڵكشان و داكشانی دەوڵەت ببەین.
تەنیا یەك یاسا هەیە، كە بە تەبیعەت پێویستی بە رەزامەندیی تێكڕایی هەیە، ئەویش یاسای گرێبەستی كۆمەڵایەتییە. یەكگرتنی مەدەنی، ئەو لە هەموو گرێبەستەكانی دنیا پتر سەرپشكانەیە. هەر مرۆڤێك لەبەر ئەوەی ئازادە و وەك سەروەری خۆی لەدایك دەبێت، كەس ناتوانێ، بە هەر بەهانەیەك بێت، بێ ئەرێی خۆی، ملی پێ كەچ بكات. كاتێك دەگوترێت كوڕی كۆیلە بە كۆیلەیی لەدایك دەبێت، ئەوە بڕیارێكە واتاكەی ئەوەیە، كە ئەو (كوڕی كۆیلە) وەك مرۆڤێك لەدایك نابێت.
ئیدی لە كاتی گەڵاڵە كردنی گرێبەستی كۆمەڵایەتیدا، ئەگەر بینیمان كەسانێك هەن دژی ئەون، ئەوا بەرهەڵستیی ئەوان گرێبەستەكە بەتاڵ ناكاتەوە، بەڵكوو بەرهەڵستیی ئەوان، تەنیا رێی ئەوەیان لێ دەگرێت كە بێنە نێوییەوە، ئەوان لە نێو هاووڵاتیاندا نامۆن. كاتێك دەوڵەت دادەمەزرێت، ئیدی نیشتەجێ بوون تێیدا دەبێتە نیشانەی رەزامەندی، نیشتەجێ بوون لە نێو هەرێمدا، واتە ملكەچ بوون بۆ سەروەری.
بێ لەم گرێبەستە بەراییە، ئیدی دەنگی زۆرینە بۆ هەموو ئەوانی دی ناچارییە. ئەم رێسای زۆرینەیە، تەواوكەری گرێبەستی كۆمەڵایەتییە. لێرەدا رەنگە كەسێك بپرسێت: چۆن دەكرێ مرۆڤ ئازاد بێت و ناچاریش بێت، كە ملكەچی ویستێك بێت كە ویستی ئەو نییە؟ خەڵكانی ئۆپۆزسیۆن، چۆن دەكرێ ئازاد بن و كەچی ئەوان ملكەچی یاساگەلێكن كە پێی رازی نەبوون؟
بەرسڤی ئەمە دەدەمەوە، بەوەی كە پرسیارەكە بەو جۆرەی پێویستە، نەخراوەتە روو. هاووڵاتی بە هەموو ئەو یاسایانە رازییە، تەنانەت بەوانەشەوە كە دوور لە ویستی ئەو پەسند دەكرێن. تەنانەت بەو یاسایەنەش رازییە كە سزای دەدەن، كاتێك زاتی شكاندنی حورمەتی یەكێ لەوان دەكات. ویستی چەسپاوی هەموو ئەندامانی دەوڵەت، ویستی گشتییە، بە گوێرەی ئەوانە، ئەوانیش هاووڵاتی و ئازادیشن.
كاتێك لە ئەنجومەنی گەل (پەرلەمان)دا یاسایەك پێشنیار دەكرێت، كە بە دروستی داوایان لێ ناكرێت را و هەڵوێستی خۆیان هەمبەر بەو یاسایە یان رەت كردنەوەی دەرببڕن، بەڵكوو ئاخۆ یەكەم ئەو لەگەڵ ویستی گشتی، كە ویستی ئەوانە، كۆكە یان نا؟ لە كاتی گفتوگۆ و دەنگداندا هەر یەك رای خۆی لە بارەیەوە دەڵێ. جا بە ژماردنی دەنگەكان، ویستی گشتی رادەگەیەندرێ و دەردەچێت. كاتێك رای نەیار (ئۆپۆزسیۆن) بە سەر رای مندا زاڵ دەبێت، ئەمە نیشانەی شتێك نییە، تەنیا ئەوە نەبێت، كە من هەڵە بووم، ئەوەی منیش پێم وا بوو كە ویستی گشتییە، لە راستیدا وا نەبوو. خۆ ئەگەر رای تایبەتی من سەركەوت، ئەوا شتێكم دەكرد جیا لەوەی دەمویست، ئیدی ئەو كات من ئازاد نیم.
هەڵبەت ئەم شتە گریمانەی ئەوە دەكات، كە هەموو خەسڵەتەكانی ویستی گشتی دەبێ هێشتا لە حاڵەتی زۆرینەدا بن، جا كە ئەم دۆخە لە دەست دەدات، ئیدی چ ئازادییەك نامێنێ، كە سەر بە هەر گرووپێكدا بێت.
من كە لەوەو پێش روونم كردەوە، چۆن ویست لە گفتوگۆی گشتیدا جێی ویستی گشتی دەگرێتەوە، زۆر چاكیش ئەو ئامرازە كردارەكیانەشم روون كردەوە، بۆ دوور كەوتنەوە لەو دەست درێژییە، دواتر لەو بارەیەشەوە قسان دەكەم. سەبارەت بە ژمارەی رێژەییانەی ئەو دەنگانەی بۆ راگەیاندنی ئەو ویستە پێویستە، بە هەمان شێوە رێ و جێی ئەوەشم دیاری كردووە. جیاوازیی یەك دەنگ، یەكسان بوونی دەنگەكان دەكوژێت، یەك بەرهەڵستكاریش یەكدەنگی دەكوژێت، بەڵام لە نێوانی یەكدەنگی و یەكسانیدا چەند دابەشكارییەكی نایەكسان هەیە، دەكرێ بە گوێرەی رەوشی حاڵەتی دەستەی سیاسی (حكوومەت) و پێداویستی ئەو، ئەو ژمارەیە دیاری بكەین.
دوو بنەمای گشتی و سەرەكی هەن كە بۆ رێك خستنی ئەو پەیوەندییە، بە سوودن: یەكەمیان ئەوەیە، هەرچەندە گفتوگۆیەكە گرنگ و ترسناك بوو، ئەوەندە پێویستە كە ئەو رایەی پەسند دەكرێت دەبێ لە كۆدەنگی و یەكدەنگییەوە نزیك بێت. دووەمیشیان ئەوەیە، هەرچەندی كە ئەو پرس و بابەتەی خراوەتە روو، پەلە و زووبەزووە، ئەوەندە پێویست دەكات كە جیاوازیی دیاری كراوی نێوان رایەكان كەم بكرێتەوە. سەبارەت بەو گفتوگۆیانەی كە دەبێ دەمودەست تەواو بكرێن، ئەوا جیاوازی و زیاد بوونی یەك دەنگ بەسە. واش دێتە پێش چاوم كە بنەمای یەكەم پتر بۆ یاساكان گونجاوە، دووەمیشیان بۆ راپەڕاندنی كار گونجاوە. هەر چۆنێكی بێت، ئەوا تێكەڵ كردنی هەردووكیان، باشترین رێژە دەخاتە روو، كە دەكرێ بە زۆرینەی ببەخشین، بە ئامانجی دەركردنی بڕیار.