نووسه‌ر :د. مسەدەق ئەلجەلیدی

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

لە راستیدا ئەوەی رۆژاوا لەم ئاستەدا بە زێدەكاری دادەندێت، خۆی لە دوو شتدا بەرجەستە دەكات:
یەكەم: سەلماندنی میتۆد زانستانەی ئەم راستییە سادە گەردوونیانەی، پاش ئەوەی لە كولتووری ئێمەدا تەنیا رێنمایی ئیتیك و رەوشت بوون. ئەمەش بە جێگۆڕكێ و هاوپشتییەكی دیالیكتیكانەی نێوان فەلسەفە و زانستی نوێ لە تەك (دیكارت و كانت و كۆبەرنیك و گالیلی و نیوتن و داروین)دا.
دووەم: بەرپا بوونی شۆڕشی سیاسی كە لەمپەر و ئاستەنگەكانی ماددییانەی دەسەڵاتی راماڵی (رژێمی پاشایەتی و ئامێری سەركوتكارانەی و ئابوورییە دەرەبەگانەكەی)، هەروەها دەسەڵاتی هێماییانەی (رژێمی كڵیسەی پیلانگێڕ لە پاشایانی ملهوڕ).
ئەمە سەبارەت بە پێكهاتەی یەكەمی نوێخوازی ئەویش تاك (یان مرۆڤە). هەرچی پێكهاتەی دووەم كە عەقڵانیەتە، ئەویش یەكەمین بناغەی خۆی لە دوایین پەیامی ئاسماندا دۆزییەوە، كە هانی روانینی عەقڵیانەی گرفتامێز لەوەی لە ئاسمان و زەویدایە و بەكار هێنانی عەقڵ لەوەی دەی بینین و ئەوەی دەی بیستین و پێگیری هۆی بابەتایانەی بنیاتنانی هەردوو جیهانی ماددی و جڤاكیدا، دۆزییەوە. ئەمەش بوو كە دواتر لە شارستانیەتی ئیسلامیدا كەلەپووری فەلسەفی و زانستیی لێ كەوتەوە، كە بە بیركاراندنی زانستەكانی سروشت تاجی لە سەر نا، وەك ئەوەی لە دیدەزانییەكەی ئیبن هەیسەم و فیزیای بەیروونیدا بەدی هات، هەروەها بەكار هێنانی میتۆدی زانابوون و سەرنجە ئەزموونی بەرخوێندنەوە لە بنیاتنانی زانستی بیناسازیی مرۆیی (ئیبن خەلدوون) و میتۆدی مەبەستگەلی شەرعی لە بنیاتنانی عەقڵی كردارەكی (ئەلشاتوبی و ئیبن عاشوور)، پاشان ئەوەی دواتر عەقڵی مرۆیی هێنایە بەرهەم، ئەویش بە دەسپێك لە كرداری رۆشنبیراندنی نێوان ئەوروپا و جیهانی ئیسلام هەر لە رۆژانی جەنگی خاچییانەوە، هەروەها لا كردنەوە لە شێوەی گشتیی ئاراستەی عەقڵانی، وێڕای پێگەیشتوویی لە رێی فەیلەسووفی جوو (ئیبن مەیموون)ـەوە، كە لە ئەندەلوسدا لە چوارچێوەی كولتووری ئیسلامدا فێر بوو، پاشان وەرچەرخان بەرەو میتۆدی بەرخوێندنەوە كە مامۆستایانی ئۆكسفۆرد لە زانكۆكانی ئەندەلوسەوە بردیان، ئەمەش هەموو دیرۆكنووسانی دادپەروەری وەك (ئەلكسەندەر كۆریێ، بریفۆلت، ئالان رۆژێ گاروودی و هی دیكەش) گەواهیی بۆ دەدەن.
ئەمە لەبارەی هەردوو بناغە سەرەكییەكەی نوێخوازی لە وێنای رۆژاوادا (تاك و عەقڵانیەت). بەڵام نوێخوازیی رەسەن ئەم دوو بناغەیە ناكاتە دوو بنەمای رەها بە شێوەیەكی مژدەدەرانەی رزگارخواز. لە كۆتاییشدا لە شێوەی نموونەی لیبرالیزمدا بەرجەستە ببن، كە هەندێك (فرەنسیس فۆكۆیاما، بە نموونە) وەك دوایین ئایینی مرۆڤایەتییان دانا. لە پاڵ تاكدا جڤاكیش هەن هەر لە خزمانەوە دەست پێ بكە، هەروەها نەتەوەش هەیە، نەتەوەش بە واتای میللیانەی (نەتەوەی ئیسلام) و نەتەوەش بە واتای گەردوونیانەی (جڤاكی مرۆڤایەتی). هەموو ئەمە لە قورئانی پیرۆز و لە ژیاننامەی پێغەمبەرەوە هەڵهێنجراون، هەروەها دەستووری مەدینە و بەڵێننامەی پێغەمبەرایەتی بۆ (فەلەی نەجران) و رەفتاری حەزرەتی عومەر و سەڵاحەدینی ئەییووبی لە قودس و رەفتاری موسڵمانان لەگەڵ كریستیان و جووی سپانیا لە سەردەمی ئەندەلوس، هەموو ئەمانە گەواهی و رووداون لەو بارەیەوە. هەموو ئەو شتانە رێ لەوە دەگرن كە تاكایەتی ببێتە مەیلێكی خۆپەرستانەی تاكانە، كە بووەتە مۆركی كەسایەتیی هاوچەرخی رۆژاوا، هەندێك رێكخراویش هەوڵ دەدەن كاریگەرییەكەی كەم بكەنەوە، ئەویش بە كاریگەرییەكی شاراوە یان ئاشكرا لە پاشماوەی ئاكار (ئیتیك)ی كریستیان.
هەرچی عەقڵە، ئەوا ئەویش بۆ خۆی سنووری خۆی ئاشكرا كرد، ئەویش ئەوەیە كە ئیبن خەلدوون ناوی بردووە. واتە ناتوانایی ئەو لە درك كردن بە هەر چییەكی كە لە گەردووندا هەیە و ناتوانایی ئەو لە بڕیاردانی گردەبڕانە لەبارەی شتانی غەیبەوە. ئەوەش پێویست دەكات كە بە چاو دیتن بیگرێتە ئەستۆ، لە بری ئەوەی پاڵ بدرێتەوە بە هۆشی نكووڵی كردنەوە. سەرەنجام، نوێخوازیی رەسەن، وەك دەی بینین، بە پێچەوانەی نوێخوازیی رۆژاوا كە مەرگی خوداوەندی راگەیاندووە، كە بە مەرگی مرۆڤیش كۆتایی دێت، نوێخوازییەكی بە چاو دیتنە، بە واتای خەلدوونیانەی پەیڤەكە(3): ئەو نوێخوازییەكە هانی (مرۆڤ) دەدات، تا ئەو پەڕەكەی پەی بە تواناكانی عەقڵ لە تێگەیشتن و داهێنان ببات لەگەڵ هۆشیار بوون بە سنووری زانستی خۆی. ئیبن خەلدوون دەڵێ: "بزانە كە گەردوون لە لای هەر كەسێك درك دەكات و رای خۆی دەردەبڕێت لە چێوەی درك پێ كردنی ئەودا قەتیس دەمێنێ و تێی ناپەڕێنێ، كارەكەش خۆبەخۆ پێچەوانەی ئەوەیە، هەقیشی لە پشتەوەیە.. ئەگەر ئەوەشت زانی رەنگە جۆرێك لە درك پێ كردن هەبێت غەیری درك پێ كراوی ئێمە، چونكە درك پێ كردنی ئێمە لە لای ئەو ئەفرێندراون و خەلقی خوداش لە خەلقی خەڵك گەورەترە و ئەژماردنیش نادیارە و گەردوونیش لەوە فراوانترە، خوداش بە هەموو پەنهانێك ئاشنایە. ئەمەش سووكایەتی نییە بە عەقڵ و درك پێ كراوانی، بەڵكوو عەقڵ تەرازوویەكی راستە، بڕیارەكانیشی یەقینین و درۆیان تێدا نییە. بەڵام خۆ تۆ چاوت لەوە نییە كە كاروباری یەكتاپەرستی و پەسڵانی پێ بپێوی، یان هەقیقەتی پێغەمبەرایەتی و هەقیقەتی پەسنی خوداوەندانە و هەموو ئەوانەی لە پشت ئەوەوەن، چونكە ئەوە چاوبڕینە مەحاڵە. نموونەش بۆ ئەمە ئەوەیە پیاوێك تەرازوویەكی دیت كە زێڕی پێ دەكێشن، ئیدی ئەویش چاوی لەوە بوو چیای پێ بكێشێ! ئەمەش وا ناگەیەنێت كە تەرازووەكە ناڕاستە، بەڵام عەقڵ سنوورێكی هەیە و لە ئاستیدا دەوەستێت و لێی تێناپەڕێنێت، ئیدی چۆن بۆی دەكرێ پەی بە خوداوەند و پەسنەكانی ببات، ئەو گەردیلەیەكە لە گەردیلەكانی گەردوون كە لەوەوە دروست بوون."(4)
لە راستیدا هەر ئەوەشە كە فەیلەسووفی بڕواداری نوێخوازی (ئەمانۆیل كانت)یش سەلماندی، كە گوتوویەتی: "من سنوورێكم بۆ عەقڵ دانا تا دەرفەت بە بواری بڕوا بدەن" (بنەماكانی میتافیزیكی ئاكار). بەڵام فەلسەفەی رەوشگەر دەستی لەمە هەڵگرت، كە بووە سەرچاوەی روانینێكی ماددیانەی ناهەق بۆ جیهان و هەبوونی مرۆڤیش. لە راستیدا بە گەڕانەوە بۆ كانت، قسە كردن لەبارەی ئەو دیوی عەقڵەوە، واتای دەست بەردان نییە لە عەقڵ و داكشان بێت بۆ جۆرێك لە شێتی، بەڵكوو ئەوە فراوان كردنی چەمكی عەقڵ و عەقڵانیەتە.
بە راستی سەیرە كە بەم دواییە هەڵوەستە لە ئاست وێنایەكی نوێ و جودا بۆ عەقڵانیەت بكەین، كە لە لای (ئیدگار مۆران)ی فەیلەسووف دەی بینین، كە بە تەواوی لە چەمكی (لۆگۆس)ی یۆنانی و عەقڵانیەتیش بە واتای نوێخوازانە و رەوشگەرانەی دەرچوو، بە رووی چەمكێكی تازەی ئەودا كرایەوە، كە چۆن ئەو نابینین تەنیا لە وەحیدا نەبێت، یان لە بە چاو دیتندا. بەوەی ئەو عەقڵانیەتێكی كراوەمان بۆ پێشنیار دەكات، كە بەرهەمی گفتوگۆیەكی پاساوكارانەی نێوان بیرۆكەكانە، یان بەرهەمی ئەوەی (هابرماس) ناوی نا عەقڵانیەتی پێكەوەڕۆ، كە قۆرخی هیچ ریزبەندێكی هزری نییە. بەوەی دەڵێ: "هەر مەیلێكی عەقڵانی گیانداران و خودێتی و ویژدان و ژیان فەرامۆش بكات، ئەو مەیلە ناعەقڵانییە. موران دەڵێ: دەبێ عەقڵانیەت ددان بە گرنگیی ویژدان و ئەڤین و تۆبەدا بنێت. عەقڵانیەتی راستەقینە، هەمیشە بە گوتەی موران، ئەوەیە كە هەست بە سنووری لۆژیك و مەیلی حەتمی و مەیلی میكانیكی دەكات. ئەو دەزانێت كە عەقڵی مرۆیی ناتوانێت پەی بە هەموو شتێك ببات، واقیعیش بە راز و نهێنی ئاوسە. بە كورتی ئێمە وا بە عەقڵانیەتی راستەقینە ئاشنا دەبین كە تا چ رادەیەك ددان بە سنووری خۆیدا دەنێت". بەم جۆرە بە خۆشییەكەوە كە نایشارینەوە، كە (ئیدگار موران) خاوەن هۆشیارییەكی بە چاو دیتە بوو، هەروەها ئەو بە شێوازێكی نیمچە دەقاودەق كەسێكی خەلدوونی بوو، تەنانەت ئەگەر ئیبن خەلدوونیشی نەناسی بێت.
پێشتر لە رێی نوێخوازییەوە چووینە نێو نوێخوازیی رەسەنەوە، ئیدی لە قورئان و لە ژیاننامەی پێغەمبەر و مێژووی ئیسلام و لە ئەپستیمی كۆتایی پێغەمبەرایەتیدا رەسەناندمان. بەڵام هەروەها دەتوانین لە دەروازەی بەرامبەرەوە كە دەروازەی رەسەنایەتییە، بچینە نێویەوە، تا چەمكێكی هاوواتای نوێخوازیی رەسەن كە چەمكی رەسەنایەتیی ئەفرێنەرە، بخەینە روو، بەوەی كە ئەفراندن خۆبەخۆ پێویستی بە ئازادییە، ئەویش مەرجی بنیاتنانی خودە بە جۆرێكی نوێ، هەروەها نوێ بوونەوە و ئازاد كردنی تواناكانی زانین و خەیاڵی تاكیش دەكاتە پێش مەرج.
هەڵبەت لە سەرمان پێویستە هۆشداری بدەین، كە رەسەنایەتی واتای ئەوە نییە كە زەروورە كۆن بێت، بەڵكوو لە جەوهەردا واتا جووت بوونیەتی لەگەڵ رۆحی شارستانیەتی رەسەن، كە رۆحێكی سەربەستی دوور لە كۆت و بەندی لاسایی كردنەوەیە، رێسای داهێنان و نوێ بوونەوەشی داڕشتووە.
ناكرێ بیر لە واتایەكی داهێنەرانەی رەسەنایەتی بكەینەوە، بەدەر لە هەبوونی هەستێكی ناسكی دیرۆكی و ئازاد لە هۆشیاریی ئارەزووبازانەی رەق و تەق. ئەو هەستە مێژووییەی وامان لێ دەكات نەك هەر درك بەوە بكەین كە رەسەنایەتی نەك هەر واتای كۆنایەتی نییە، بەڵكوو ئەوەشە كە بە زەروورەت ناكۆك نییە لەگەڵ هەموو وێنایەك بۆ نوێخوازی. خاڵی هاوبەشی نەگۆڕی نێوان كۆن و نوێ، بەهاگەلی گەردوونیی مرۆییە كە وەحیی پیرۆز ئاماژەی پێ داون، هەروەها عەقڵی مرۆییش پێ بە پێ، بە شێوەی جۆربەجۆر، دركی پێ كرد و لێكیشی دایەوە، بە گوێرەی جووتە خەسڵەتی شوێن و كات، وەك بەهاگەی ئازادی و عەقڵ و بەرپرسایەتی و دەست پاكی و كاری بەرهەمدار و بەزەیی و ئەفراندن.
هەڵبەت تایبەتمەندیی كولتووری رەسەنی ئیسلام ئەوەیە، كولتوورێكە خاوەن ئاراستەیەكی جیهانی، لە دوایین وەحی و پەیامەوە سەرچاوەی گرتووە، ئەویش پەیامێكە ئاراستە بە هەموو جیهان كراوە، نەك بڵێی تەنیا بۆ عەرەب یان بۆ عەجەم بێت. ئیدی هەرچەندی رواڵەتی شارستانیەت و ئاوەدانی و شێوازی ژیان لە نێوان ئێمەی موسڵمان و نێوان گەل و نەتەوەكانی دیكەی جیهان جیاواز بێت، ئەوا هەموو ئەو رواڵەتانە هەر بە دەوری كۆمەڵێك بەهای گەردوونی گرد دەبنەوە، كە توێكڵی دەرەوەی شارستانیەت تێ دەپەڕێنن.
شیاوی ئاماژەیە پێشینانمان كە شارستانیەتیان بنیات ناوە بنەچەخواز (سەلەفی) نەبوون، بەڵكوو لە واتای هاوچەرخایەتی گەیشت بوون، لە لایەكەوە لە رێی حاڵی بوونیان بە پێداویستەكانی سەردەمی خۆیان، لە لایەكی دیكەشەوە لە رێی كرانەوەیان بەرەو رووی بەرهەمی زانایان و پیشەسازان و پیشەكارانی هاوسەردەمی خۆیانەوە. ئیدی بە زانست و هونەر و فەلسەفەی فارس و هیند و چین و یۆنان و هی دیكەش ئاشنا بوون، تێكەڵ بەو زانست و هونەرەش بوون بە فێر بوون و وەرگرتن و هێنان و بردن و پەرەپێدان و هەموار كردن و راست كردنەوە. ئەم تێكەڵ بوونەش دیاردەیەكی هێنایە گۆڕێ لەوەی كە پێشینان نووسییان، ئەوان لە هەموو بوارێكی ئاوەدانیی لای خۆیان شتیان نووسییەوە، وێڕای ئەوەی ئەوان بە زۆری مۆركی یەكتاپەرستی ئیسلامیشیان پێ بەخشی. هەرچیش لەگەڵ ئەو رۆحی یەكتاپەرستییەدا ناكۆك بوو، ئەوا رەسەن نییە، بەڵكوو نامۆیە، ئەویش بە دوو واتا: یەكەمیان واتای واقیعی لە ئاستی یەكەم لە تێگەیشتن، ئەو واتایەیە كە دەگەڕێتەوە سەر باوەڕی یەكتاپەرستانەی ئیسلام، دووەمیشیان واتای واقیعی لە ئاستی دووەمی تێگەیشتن كە واتای فەلسەفی و زانستییە، ئەمیش هەموو دیاردەكان دەباتەوە سەر یەك هەمەك، كە بەدەر لەو دەكەوینە نێو بیركردنەوەی خورافی و ئەفسانەییەوە، كە لە لایەن ئەو باوەڕە یەكتاپەرستەوەوە رەت كراوەتەوە.
جا ئەگەر بگەڕێینەوە سەر واتای زمانیانەی رەسەنایەتی، ئەوا ئاراستە بە دوو واتامان دەكات: یەكەم ئەوەیە كە لە زمانی فەرەنسیدا بە (authenticité) گوزارشتی لێ دەكرێت، واتا چنین بەدەر لە هەبوونی نموونە یان ئەفراندن، دووەمیش بە فەرەنسی پێی دەگوترێت (originalité)، لە واتای دووەم رەسەن چاوگە یان رەگ، بنەچەش بریتییە لە چاوگ و رەگ، چاوگ رەگ ئاو دەدات. ئیدی چارسەری رەسەن بریتییە لە گەڕانەوە بەرەو ریشەی ئەو پرسەی دەیخاتە روو. واتە گەڕانەوەیەكی ریشەیی كە پێویستی بە پێداچوونەوەی هەموو كەڵەكی دەوری دەق هەیە، هەر لە تێگەیاندن و بۆچوون یان هەر شێوانێك كە بە سەر مەبەستەكانیدا هاتووە، گەڕانەوەش بۆ هەموو پاشكەوتی تواناكانی تێگەیشتن كراوەیە، بۆ چاو خشاندنەوە بە پرسەكە بە شێوەیەكی تەواو، بە دەسپێك لە تواناكانی خودی بیركەرەوە و بیركار و مشوورخۆری ئازاد لە قاڵپی رەق و تەق، نەك ئەو خودەی واتا و بۆچوونی بەسەرچوو بە تاڵان دەبات. ئیدی رەسەنایەتی نەك هەر ئەوەی ئاراستە بە ناسنامە دەكات، بەڵكوو ئاراستە بە خودیش دەكات، هەر ئەمەشە دەبێتە مایەی مشتومڕ لە بواری خود و ناسنامە یان ئازادی و ناسنامە، واتە كار كردن لە پەرادیگمی دیالیكتیك: ئازادی/ناسنامە، بە بێ ئەوەی ناكۆكییەك لە نێوان ئەم دوو چەمكەدا هەبێت. لەبەر ئەوەی ئەو دەقەی كە رێ بۆ ناسنامە خۆش دەكات، هەر خۆشی رێ بۆ چەمكی ئازادییش خۆش دەكات، ئەویش بە بانگەشە كردن بۆ روانینی ئازادانە بۆ ئاسۆ و بۆ دەروون و بۆ ئەزموونی مێژووییانەی گەل و كۆمەڵگاكان. بەمەش ئەفراندن دەبێتە بەشێك لە كرۆكی رەسەنایەتی، نەك ئەوەی تەنیا پەسنێك بێت و ئێمە لە خۆڕا بەویەوە بلكێنین. رەسەنایەتیی دروست هەر دەبێ ئەو رەسەنایەتییە داهێنەرە بێت كە دەچێتەوە سەر نوێخوازییەكی رەسەن.
زۆر بە پەلە، ئەمەیە هەندێك لە دەروازە و پێشەكیگەلی تیۆری بۆ بنیاتنانی چەمكی نوێخوازیی رەسەن و رەسەنایەتیی داهێنەرانە، كە واقیعی دووفاقایەتیی كولتوور تێ دەپەڕێنێت: نوێخوازی/رەسەنایەتی، یان رۆژاواپەستی/رەسەناندن. ئەم تەرزەی نوێخوازی كە لە نێو ئەگەرەكانی كولتووری ئیسلام و بەڵێنەكانی ئەو كولتوورە بە دیالۆگ كردن لەگەڵ ئەوی دیكەی كە لە مرۆڤایەتی و لە ناسنامەی دنیایی و بەهاگەلی گەردوونیشدا لەگەڵی هاوبەشین، دووبارە دروستی دەكەینەوە، ئەم تەرزە جودایە لەو نوێخوازییە زۆردارەكییەی كە بە ئامادەیی و بە قوتووبەند لە رۆژاوایەكی مۆلەق لەگەڵ ناسنامەی كریستیانەتیی خۆی، هاوردەی دەكەین و هەندێك لە بژادەی ئێمە و هەندێك لە مامۆستایانی زانكۆش لە وڵاتی ئێمە لە رێوە قووتی دەدەن، وەك ئەوەی حەبی چارەسەر بێت بۆ نەخۆشییەكانی كەلەپوور، ئەوان قووتی دەدەن و دواتریش دەرخواردی قوتابی و شاگردانی خۆشیانی دەدەن، بە بێ ئەوەی ئاگاداری كاریگەریی مەترسیداری لاوەكیی ئەو بن بۆ سەر تەندروستیی كیانی نەتەوە و ناسنامە و كەسایەتیی كولتووریانەی ئەو و سەربەخۆیی ئابووری و سیاسیانەی ئەویش. هەروەها ئەو تەرزە نوێخوازییەی ئۆرگانیانە بە واتای داهێنانەوە گرێی دەدەین، جودایە لەو تەرزە رەسەناندنەی كە ناسنامەیەكی وشك و داخراو و كوشندە دێنێتە بەرهەم. بە چەشنێك بتوانین بە نوێخوازیی رەسەن و رەسەنایەتیی ئەفرێنەر، هەردوو جۆرەكەی (توندڕەوی) و (بنەچەخوازی) كە هەڕەشە لە كۆمەڵگاكەمان دەكەن، تێپەڕێنین، هەروەها وڵامێكیش لەبارەی ئەو حاڵەتی نیگەرانییە پێشكەش دەكەین كە ئەوانەی كەتوونەتە بن كاریگەریی نەرێنیانەی دووفاقیی كولتوورییەوە تێیدا دەژین، ئەو دووفاقییە كولتوورییەی هاوتای دووڕگایەتیی كولتوورە.
پەراوێز..............
1-بڕوانە (انڤر مختار العیاشی، الدولە المدنیە والمسألە الزیتونیە، أكادیمیا، السنە الأولی، العدد 6، جوان، 2012، ص.15).
2-دادگای باڵای شەرعی لە پایتەخت و ئەنجومەن و دادگاكانی شەرعی لە دەوروبەر تا ساتەوەختی سەربەخۆیی هەر كاریان دەكرد، لەو كاتیشەوە سیستەمی دادوەریی توونس رێك خرا و دادگای شەرعی نەما و دادوەرانیشی گواسترانەوە سەر میلاكی دادگاكانی هەقی گشتی، بە پێی مەرسوومی رۆژی 25/سیپتەمبەر/1956، كە لە ژمارە 77ی رۆژی 25/10/1956ی (وەقایعی توونس)دا بڵاو كراوەتەوە، بڕوانە (انڤر محمود شمام " خلاصە تاریخ القچاء "- 1992، وانڤر د. شیبانی بنبلغیپ " النڤام القچائی فی البلاد التونسیە 1857-1921").
4-ئەبوو یەعروبی مەرزووگی نۆژەنی كردەوە.
4-ئیبن خەلدوون، ئەلموقەدیمە، (المقدمە، ج 2، الدار التونسیە للنشر، 1984 ص. 56-56).
-56 .