rojhellatî nawerrast ruberrwî werçerxanêkî bêpêşîne botewe. be çeşnêk çîdî heman ew nawçeyeyi pêş serhelldanî kovîd-19 nabêt. pêş petake, rojhellatî nawerrast twanîbuwî derhawîşite ciyostiratîjîyekanî beharî 'erebî asayî bikatewe. tunis qonaẍî raguzerî berew dîmukrasiyetêkî kara têperrand, doxeke le mîsir be girtinedestî desellat lelayen kesêkî behêzewe kotayî hat, suriya karesatî lêkewtewe, erden û meẍrîb çaksazî ziyatiryan encamda, le katêkda hêşita sudan û cezayr dest û pence nerm deken legell qonaẍe raguzeryekeda û lubinanîş leser lêwarî darruxanêkî abûrîye.
wek kardaneweyekî rastewxo bo beharî 'erebî, wllatanî kendaw serwetî newtiyan bekarhêna bo gurrutîndan be darayî wllatekaniyan û terkîziyan krdeser bekarxistinî hawllatîyanêkî ziyatir û ziyadkrdinî mûçekaniyan û drustkrdinî jêrxan û dabînikrdinî darayî bo rêkxirawe ayinîyekan. em siyasete darayiye berfrawane serkewtu bû le xawkrdineweyi narrezayetîyekan le dijî rjême paşayetîyekanî kendaw. katêk herreşeke le nawxoda berew dakşan çû, wllatanî kendaw xercîyekaniyan terxan krd bo nehêşitinî bzutinewe narrezayiyetîyekan le nawçekeda. bo nmûne, s'udiye û îmarat û kweyt pşitiywanî darayiyan bo serokî mîsir, 'ebidulfetaḧ el sîsî desteber krd bo prrkrdineweyi kurthênanî budceyi ew wllate û drustkrdinî projeyi gewreyi bwarî binyatinanî jêrxan. pşitiywanî darayî hawşêwe bo tunis, meẍrîb, yemen, lubinan, beḧreyin û 'êraq terxan kra, herweha bo parte beşerrhatuwekanî lîbiya. em pşitiywanîye darayiyeyi kendaw bo ew abûrîyaneyi le kêşe û grftdabûn- ke hendê car wek banikî nawendî sêber bo rojhellatî nawerrast nawzed dekrêt- karîgerîyan hebû le xawkrdineweyi narrezayiyetîyekan û rêgrîkrdin le grdbuneweyi gerdeluleke.
herçonêk bêt, her zû le sallî 2020da, ciywabûrî û ciyupoletîk berew dakşan çûn behoyi kovîd-19ewe, wek şerrî nrxî newt û sstibunî tundî abûrî. bo nawçeyi rojhellatî nawerrast û rjême paşayetîyekanî kendaw be taybet, şerrî nrxî newt le dijî rusiya û newtî lîteyî emerîka û dakşanî abûrîyekan le cîhanda, fşarekanî leser serçawe darayiyekanî kendaw- ke xoyan le xoyanda berew kembunewe deçn- drust krduwe, ke be şêweyekî asayî bunete mayeyi berpêgirtin be darruxanî ziyatir le nawçeyekî prr le kêşeda.
desteberkrdinî darayî bo amancekanî siyasetî derekî îqlîmî
le sallî 2011da, katêk wa derdekewt ke beharî 'erebî çarenusêkî ḧetmî bêt bo serkrde 'erebekan, wllate paşayiyetiyekanî kendaw be xêrayî komellêk rêkkarî bujandineweyan grteber û pşitiywaniyan bo drawsê kemtir dewllemendekaniyan desteberkrd, ewîş be amancî bergirtin bew xopîşandananeyi nawçekeyi grtibowe. bo nmûne koçkrdû melîk 'ebidullayi s'udiye 130 miliyar dolarî xerckrd bo ziyadkrdinî mûçe, helî nwêyi karî rexisand, berinameyi lêxoşbunî qerizî piyadekrd. îmarat, kweyt, qeter, beḧreyin û 'uman heman hengawyan hellgrt û muçeyan ziyadkrd û hawkarîyi xorak û newtiyan desteberkrd û darayiyan bo bwarî binyatinaneweyi jêrxan dabînikrd. katêk doxeke seqamgîr bowe le nêw wllatanî kendawda, gemekarî serekî ( s'udiye, îmarat û qeter) yedegî xoyan bekarhêna bo hênanedî amancekanî siyasetî dereweyan le nawçekeda. qeter xoyi wek pêşengî dîmukrasî xisterrû û le ruwî darayiyewe pşitiywanî ḧkumetekanî dwayi şorşî krd le tunis û mîsir. le heman katda, s'udiye û îmarat û kweyt sengî darayî xoyan bekarhêna bo berjewendî serok sîsî û melîk 'ebidulla bo seqamgîrkrdineweyi budceyi mîsir û erden. sererrayi ziyadbûnî kelênî nêwan riyaz û beyrut, s'udiye parêzgarî le pêgeyi xoyi krd wek pşitiywanikarî serekî lubinan le ruwî darayiyewe. le kendawî 'erebîda, dewllete dewllemendekan- s'udiye, îmarat, qeter û kweyt- bellênî hawkarî darayiyanda be beḧreyin û 'uman. s'udiye bellênî hawkarîda be yemen le miyaneyi şerrekeyda legell ḧusîyekan. le sallanî 2018-19 şepolêkî dîkeyi xopîşandanî beharî 'erebî serîhellda, û wllatanî kendaw heman rêçkeyan legell sudan bekarhêna û çalakane hewlliyanda rêkkarî hawşêwe bigirineber legell cezayrda.
nawçeyi kendaw û dû teḧedî
le êstada, rjême paşayetîyekanî kendaw ruberrwî dû teḧedî bûnetewe: kovîd-19 û lêkewte abûrîyekanî, û şerrî nrxî newt legell rusiya. le sallî 2010 be dwawe rjême paşayetîyekanî kendaw çalakane hewlliyanda be dûr le newt û ẍaz aburîyekaniyan corawcor biken beweyi dahatî kellekebuwî newt le kertekanî dîkeda bixenegerr: jêrxan, geşituguzar, çawdêrî tendrustî, û çareserî tekinelojî û darayî. bellam hêşita em hewlle pêşkewtinxwazane bo corawcorkrdinî abûrî pşit be dahatî newt debestin. le sallî 2020, sinduqî nêwdewlletî draw lîstî ew nrxaneyi xisterrû ke debêt bo her bermîlêk newt bedest bihênrêt le payi berhemhênanîda, ewîş bem core: 45 dolar bo qeter, 54 dolar bo kweyt, 91 dolar bo beḧreyin, 83 dolar bo s'udiye. êstaş behoyi nrxî newtewe ew jmarane du hênde û sê hênde bûne, bellam wllatanî kendaw hêşita umêdî eweyan heye be spuniserî emerîka bigene rêkkewtin legell rusiya bo kemkrdineweyi berhemhênan be birrî 10-15 miliyon bermîl le rojêkda. herçonêk bêt, gumanî têda nîye ke dakşanî ktuprrî abûrî cîhanî behoyi kovîd-19ewe û nadllinyayiyekan lebareyi bujaneweyi abûrî çîn, xwastî nêwdewlletî le çarekî duwem û sêyemî em sallda leser newt kem dekatewe. waqî'î ciywabûrî cîhanî pêçewaneye legell umêd û pêdawîstî zorî abûrîyekanî kendaw be berizbuneweyi nrxî newt bo serwextî pêş serhelldanî petake. êstaş ke berçawrrûniyekî sinurdar heye lebareyi eweyi peresendinî kovîd-19ewe allozîyekî ziyatirî drust krduwe bo teḧedidî peywest be nzimî nrxî newtewe, ke ḧallî ḧazir botehoyi dabezînêkî gewre le têkrrayi dahatî nîşitmanî le sallî 2020, û ziyadbûnî kurthênanî budce û asteng drustkrdin leberdem hewllekanî corawcorkrdinî abûrîyewe. bo kemkrdineweyi karîgerîyekanî kovîd-19, û sstibunî ktuprrî aburî cîhanî û nzimî nrxekanî newt, ewa ḧkumete paşayiyetiyekanî kendaw pêwîstiyan be destibrdin bo sinduqî siyadî heye legell tundtollkrdineweyi budcekaniyan le rêyi kemkrdineweyi xercîye ḧkumîyekanewe. sinurdarbûnî darayî wllatanî kendaw be manayi rewanekrdineweyi hezarayi krêkarî nawçeke dêt bo wllatekaniyan: bo mîsir, suriya, lubinan, meẍrîb, erden û tunis.
em wllatane -ke berhemhênerî newt nîyin- bo maweyekî durudrêj pşitiyan bestuwe bew pareyeyi hawllatîyekaniyan- ewaneyi le kendaw kardeken- boyan denêrinewe. bo nmûne, ew pareyeyi wek ḧewalle le sallî 2019da bo mîsir rewanekrayewe 25 miliyon dolarî têperrand, ke emeş serçaweyi serekî bedesthênanî drawî qurs bû bo ew wllate. em pareye le seta 12.7î têkrrayi dahatî nîşitîmanî lubinanî pêkhêna le sallî 2018 û pşitibestinî em wllataneş bem pareye ziyatir bû legell xirapbûnî doxe abûriyekeda.
karîgerîye narrastewxo ciyopoletîkîyekan
le rastîda sinurdarbunî barî darayî wllatanî kendaw nek tenha karîgerî leser nardineweyi em parane debêt, bellku karîgerî leser seqamgîrî ew wllataneş debêt ke pêşitir û le serwextî qeyranda hawkarî û pallpşitiyan lelayen kendawewe bo desteber dekra. nmûneyekî here rûn lebareyi em gorranikarîye binerretîyaneyi peywest be ciyopoletîkî rojhellatî nawerrastewe brîtiye le wllatî lubinan. pêş qeyranî kovîd-19, s'udiye û ferrenisa le gftugoda bûn bo pêşkeşkrdinî pşitiywanî darayî bo abûrî şllejawî lubinan. eweyi cêyi sersurrman nebû ewebû s'udiye em darayiyeyi terxan krd bo berengarbuneweyi petake û kemkrdineweyi karîgerîyekanî leser hawllatîyanî şanşîneke û leser karubare aburîyekan. berengarbuneweyi kovîd-19 xiraye pêş xistinegerrî her hewllêkewe bo rizgarkrdinî lubinan û le kotayîda û bo yekem car le mêjuwî xoyda, em wllate dwa kewt le daneweyi bondêkî qerizî 1.2 miliyar dolarî le katî xoyda, ke emeş qeyrane abûrîyekeyi xiraptir dekat û bujaneweyi dwayi kovîd-19ş dwa dexat. bellam lubinan be tenha nîye lem bareyewe. erdenîş wllatêke ke kewtote jêr karîgerîyekî ziyatirî siyasî û abûriyewe le maweyi çend sallî kemî rabrduda, ke debêt le sallî 2020da 1.67 miliyar qeriz bidatewe û hîç hawkarîyekî darayş lelayen kendawewe le asoda diyar nîye. pakstan û meẍrîb û ew wllataneyi dîkeyi ke be radideyekî gewre hawkarîyan dekra lelayen kendawewe le êstada ruberrwî kêşeyi kembuneweyi nextîne bûnetewe behoyi kovîd-19ewe. le rastîda lîstêkî durudrêjî wllatanî rojhellatî nawerrast heye ke pêwîstiyan be pşitiywanî darayî heye le serwextî qeyranekeda, bellam bem nzîkaneyi em hawkarîye le wllatanî kendawe desteber nakrêt.
dûbare darrşitineweyi sîstme herêmayetîyeke
kovîd-19 ciyopoletîk û ciywabûrî rojhellatî nawerrast degorrêt. le rwî emirî waqî'ewe wllatanî kendaw banikî merkezî bûn û serwet û samane ziyadekeyan bekarhêna bo seqamgîrkrdineweyi budceyi wllate 'erebiye grftamêzekan ke le dwayi raperînekanî beharî 'erebîyewe dûçarî barêkî şllejaw bûn. em dabezîne mêjwîyeyi nrxî newtîş le katêkdaye ke hêndeyi dîkeyi doxekeyi xiraptir krdwe. petake û ew dakşaneyi xullqanduyetî gurizêkî gewre bo abûrî cîhanî û be şêweyekî dramatîkî xwastî leser newt kemkrdewe û egerî eweşî kemkrdewe ke rêkkewtinêk bikrêt bo kemkrdineweyi berhemhênan le pênaw berizkrdineweyi nrxda. waqî'e ciywabûrîyeke rojhellatî nawerrastî- ke le doxêkî lerizokdaye- le ruwî abûrîyewe bêbeşkrduwe lew rollî rizgarkrdineyi nawçeyi kendaw deybînî. ew wllataneyi pêwîstiyan be pşitiywanî darayî heye nek her tenha be sstî geşe dekenewe dwayi kovîd-19, bellku natwanin qerizekanîşiyan bidenewe û le kotayîşda dûçarî şlejanî komellayetîş debinewe.




*

le saytî mîdll îst înstîtut billawkrawetewe
gullan- w: hêmin ẍnî
nûsînî: mḧmd solîman