kudetakeyi 14î temuzî sallî 1958î 'ebidulkerîm qasm bû, be ser rjêmî padşayetîyi 'êraqda, boye heta êstaş be şorrş naw debrêt, nek teniya kudetayekî serbazî, leber eweye ke le nûsîneweyi destûrî katîyi 'êraqda, dewlletî 'êraq wek nîşitmanî hawbeşî (kurd û 'ereb) pênase krawe, emeş manayi eweye ew kudeta serbazîye teniya gorrînî rjêmêkî siyasî nebuwe, be ḧukmirranîyekî mîlîtarî, bellku şorrşêkîş buwe le bîrkrdineweyi desellatdaranî beẍda, bo dûbare bunyadinaneweyi 'êraq leser binemayekî drust, bellam katêk qasm em rêge rasteyi be larrêda brd û, destûrekeyi xoyi cêbecê nekrd, ewa gelî kurdistan be rêberayetîyi mstefa barizanî be hellgîrsanî şorrşî meznî eylûl wellamî dayewe.
kudetakeyi 17-30 temuzî sallî 1968î ḧzbî be'sîş be serokayetî eḧmed ḧesen bekr û sedam ḧusên, beser rjêmî 'ebidulrreḧman 'arf, nek her teniya wane û pendî le rêge rastekeyi 'ebidulkerîm qasm wergrtibû, beweyi be bê çareserkrdinî kêşeyi gelî kurdistan hîç ḧukmirranî û ḧkumetêk seqamgîr û berdewam nabêt, le heman katda layi eḧmed ḧesen bekr û sedam ḧusên ew qena'eteş drust bû, ke kêşeyi gelî kurdistan teniya legell ew raber û bzûtineweye çareser dekrêt, ke gelî kurdistan be raber û bzûtineweyi xoyi dezanêt, boye wêrrayi eweyi ballî ciyabuweweyi (mektebî siyasî partî) be berinameyekî siyasîyi olîgarîşî û jmareyekî zorî çekdarîşewe, hawpeymanî ḧzbî be's bûn û hawşanî hêzekanî supayi 'êraq şerrî pêşmerge wşorrşî eylûlîşiyan dekrd, bellam sedam ḧusên xoyi çuwe baregayi barizanî le çoman û, le adarî sallî 1970 rêkkewtinî adarî legell mstefa barizanî gellalle krd û le rojî 11î adarî sallî 1970 dwayi eweyi lelayen eḧmed ḧesen bekrî serok komarewe wajû kra, rêkkewtineke be fermî rageyendra û, nawerrokî em rêkkewtineş bew core bû ke le maweyi çwar sallda hewll bidrêt, hemû xallekanî cêbecê bikrêt, paşanîş hemû ew mafane le çwarçêweyi yasayek be nawî (yasayi otonomî bo gelî kurdistan) biçespêndrên û, gelî kurdistan le rêgeyi herdû dameziraweyi yasayî xoyi (encumenî yasadanan û encumenî raperrandin) karubarî xoyi le nawçeyi otonomî berrêwe bibat, bellam sedam û ḧzbî be's le adarî sallî 1974 le brî eweyi yasayekî otonomîyi ewto bo gelî kurdistan derbiken, ke deqî rêkkewtinî adarî têda berceste bêt, hatin yasayekî kartonîyan bo otonomî derkrd, ke be hîç şêweyek legell deq û nawerrokî rêkkewtinî 11î adar, yekî nedegrtewe, bemeş carêkî dîke le nêwan be's û şorrşî eylûlda şerr hellgîrsayewe.

le maweyi sallanî 1974-1975, serkrdayetîyi şorrşî kurdistan hewllekanî xoyi bo şêwazî peywendîyi nêwan kurdistan û beẍda bew core darrşitewe, ke çîtir (ḧukmî zatîyi kartonî) qbûll nakrêt û, debêt le danustanekanî dahatûda bas le cêbecêkrdinî (ḧukmêkî zatîyi rasteqîne) bikrêt, diyare ḧukmî zatîyi rasteqîneş teniya be yasayekî rjêmêkî dîktatorî nayetedî, boye serkrdayetîyi şorrşî eylûl lêjneyekî bo darrşitinî prrojeyi fîdrrallîzekrdinî 'êraq drust krd, bo eweyi eqllîyetî ḧukmirrananî 'êraq bzanin, ke 'êraq nîşitmanî hawbeşî kurd û 'erebe, kurdîş wek 'ereb ew mafeyi heye ke hem xoyi ḧukmirranî le herêmekeyi xoyda bikat, hem ew mafeşî heye ke le prroseyi siyasî û birriyardrustkrdin le naw dewllete fîdrrallîyekeda beşdar bêt.

diyare sedam û ḧzbî be's, le şerrî sallanî 1974- 1975 nek her neyantwanî be zebrî çek û bomb û frroke, çok be gelî kurdistan dabiden û ḧukmî zatîye kartonîyekeyan beserda bsepênin, bellku le maweyi ew salleda supayi 'êraq be şêwazêk birrstî lê birrabû, ke bergeyi yek dû mangî dîkeyi nedegrt, bellam sedam ḧusên penayi bo pîlanêkî nêwdewlletî brd û be nawbijiywanîyi hawarî bumdiyenî (serokî ew katî cezayr) û hênrî kîsincerî (wezîrî dereweyi ewkatî emirîka), çokî le berdem şayi êranda dada û destî le beşêkî xak û awî 'êraq hellgrt, le pênaw eweyi şkst be ser şorrşî kurdistanda bihênêt, sedam wa bîrî dekrdewe ke be niskoyi şorrşî eylûl, îdî gelî kurdistan destemo debêt û, eweyi biyewêt boyi deçêteser, bellam paşgezbûneweyi le rêkkewtinî adar, karesatêkî beser 'êraqda hêna, ke wêrrayi eweyi maweyi 17 sall be ser rûxanî rjêmî be's têperriywe, bellam leber eweyi eqllîyetî ḧukmirrananî 'êraqîş le 2003 – heta êsta gorranikarîyekî rîşeyî bo şêwazî çareserkrdinî kêşekanî gelî kurdistan legell dewlletî 'êraq la drust nebuwe, heta êstaş prroseyi ḧukmirranî le naw çwarçêweyi dewlletî 'êraqda prroseyekî şkstxwarduwe û, eger bem arasteye berdewam bin, ewa kotayî mergî 'êraq wek dewlletêkî yekparçe û yekgrtû debête rastîyekî ḧetmî.
eweyi lêreda cêgeyi amajepêkrdin û webîrhênaneweye û peywendî be cêbecêkrdinî rasteqîneyi rêkkewtininameyi adarewe heye û, êsta buwete (mafe destûrîyekanî herêm le çwarçêweyi dewlletî 'êraqda), eweye katêk sallî 1991 nêçîrvan barizanî û xwalêxoşbû mam celal le çwarçêweyi serkrdayetî şandêkî bereyi kurdistanî bo danustandin legell sedam ḧusên deçne beẍda, sedam ḧusên be nêçîrvan barizanî dellêt: «min bo rêkkewtinî adar legell bapîrît danustandinm krduwe, êstaş legell newekey», le wellamda nêçîrvan barizanî be sedam dellêt: «eger kêşeyi gelî kurdistan çareser nekrêt, ewa dllinyabe legell newekeyi minîş debêt dabinîşn», dwayi em wellame sedam dellêt: «hergîz çawerrêyi em wellamem lem lawe nebû», lew kateda mam celal dête wellam û pêyi dellêt: «her ewe le neweyi barizanî çawerrwan dekrêt».

rêkkewtinî 11î adar bazneyekî nîşitmanîye û kes natwanêt le dereweyi ew bazneye bêt, têkrrayi hawnîşitmaniyanî kurdistan ewca (kurd bin, yan kldan û aşûrî, yan turkman) herweha aydiyolojiyetî siyasîyan (partî bin, yan her ḧzb û bzûtineweyekî siyasî), ewa katêk biyanewêt leser mafekanî gelî kurdistan legell desellatdaranî dewlletî 'êraq danustandin biken, ewa xoyan le naw ew bazneyeda debînîyewe ke rêkkewtinî 11î adar drustî krduwe.

legell eweyi partî dîmukratî kurdistan le maweyi 50 sallî rabrdûda hîç katêk rêkkewtininameyi adarî sallî 1970î wek destkewtêkî ḧzbî bo partî dîmukratî kurdistan le qellem nedawe, bellam le dwayi niskoyi şorrşî eylûlewe, ew ḧzb û layene siyasîyaneyi le gorrepanekeda drust bûn, hemû hewlliyan bo ewe buwe ke rêkkewtinameyi adar wek rêkkewtinêkî bê behayi partî dîmukratî kurdistan leqellem biden, bo emeş druşmî brîqedar û gewreyan beriz dekrdewe, beweyi ewan be ḧukmî zatî razîn û debêt, rêkkewtinêkî başitir legell desellatdaranî dewlletî 'êraq encam bidrêt, bellam wêrrayi em hemû druşme brîqedarane, ḧkumetî be's û sedam le maweyi sallanî 1977-1987 her hewllêkî bo danustandin legell her layenêkî siyasîyi kurdistan dabêt, wellamî layene siyasîyekanî kurdistan bew core buwe, eger tewawî bendekanî rêkkewtinî adar cêbecêş nekrêt, ewa debêt beşêk lew bendane cêbecê bikrêt, bo eweyi ew layene siyasîye bitwanêt le naw gelî kurdistanda qseyek bikat.

sedam û ḧzbî be's, legell eweyi le maweyi 10 sallî nêwan 1977-1988 çend wtuwêjêkî aşkra û nhênîyan legell çend layenêkî kurdistanî encam da, bellam ew qena'eteşî labû, her rêkkewtinêk legell her layenêkî siyasîyi kurdistan bikrêt û, partî dîmukratî kurdistanî be serokayetîyi ms'ud barizanî legell nebêt, ewa ew rêkkewtine layi gelî kurdistan hîç î'tîbarêkî nabêt, her boye wêrrayi eweyi le sallî 1983 yekêtî nîşitmanî kurdistan le çwarçêweyi rêkkewtininameyi 11î adarî 1970 be fermî û aşkra destî be wtuwêj û danustandin legell rjêmî be's û sedam krd, bellam leber eweyi wtuwêjêkî taklayenane bû, ewe bû nek her hîçî lê sewz nebû, bellku bêcge le agrbestêkî şloq le nêwan yekêtî nîşitmanî û rjêmî be's, netwanra nawîşî lê binrêt danustandinî nêwan gelî kurdistan û desellatdaranî dewlletî 'êraq.

dwayi drustibûnî bereyi kurdistanî û raperrîne şkodarekeyi beharî 1991î gelî kurdistan, carêkî dîke rêkkewtininameyi adar buwewe be nexşerrêge bo danustandinî nêwan bereyi kurdistanî û rjêmî be's û sedam, bellam emcareyan sedam qena'etî tewawî la drust bibû, eger legell bereyi kurdistanî negate encamêk ke xoyi mebestî bû, ewa debêt em kêşeye be şêweyek le şêwekan le kollî xoyi û rjêmekeyi bikatewe, diyare akamî danustandinekanî sallî 1991î bereyi kurdistan û be's û sedamîş her bewcore şkayewe, ke rjêmî be's û sedam, tewawî damezirawekanî xoyi le kurdistan kêşayewe, sedam lem birriyareyi beramber kurdistan, ew amanceyi hebû, ke serkrdayetîyi bereyi kurdistanî, serkrdayetîyekî freçeşn û freaydiyolojîye û natwanin birriyarêkî drust biden, bellam serok ms'ud barizanî be lojîkî xoyi serkrdayetîyi bereyi kurdistanî geyande ew qena'eteyi ke debêt hellbijardin le kurdistan encam bidrêt û, gelî kurdistan be îradeyi xoyi damezirawe şer'îyekanî (encumenî yasadanan û encumenî cêbecêkrdin) dabmezirênêt, serok ms'ud barizanî û partî dîmukratî kurdistan ewe amanciyan bû, ke debêt îradeyi gelî kurdistan xoyi be tewawetî rêkkewtinî 11î adarî sallî 1970 cêbecê bikat, her boye partî be heman druşmî (rêkkewtininameyi 11î adar, beşdarî yekemîn hellbijardinî azadî kurdistanî krd û be rêjeyi 51% mtmaneyi xellkî kurdistanîşî bedest hêna, le yekem hengawîşîda, nawî herdû encumenî yasadanan û cêbecêkrdinî gorrî bo (perleman û ḧkumetî kurdistan) lemeş ziyatir her le naw em perlemanewe ke partî rêjeyi 51%î kursîyekanî hebû, teniya dwayi çwar mang le 4î 10î 1992, be çepllerrêzan (birriyarî fîdrrallî) le permanî kurdistan pesend kra.

nawerrokî rêkkewtininameyi adar û hengawekanî serok ms'ud barizanî, eweman bo aşkra deken, ke çwargoşeyi yekem bo çareserkrdinî kêşeyi gelî kurdistan legell desellatdaranî dewlletî 'êraq (ewca ew desellatdarane her kes û mezihebêk bin) le cêbecêkrdinî rêkkewtinî adarewe destî pê krduwe û, leser binemayi ew rêkkewtine, perlemanî kurdistan birriyarî (fîdrrallî û rîfrandom)î pesend krduwe, êstaş her ew nexşerrêgeyeyi le rêkkewtinî 11î adarewe nexşeyi bo kêşrawe, ayindeyi peywendîyekanî nêwan kurdistan û dewlletî 'êraq diyarî dekat.