giringîyi korrbendî abûrîyi davos leser ayindeyi sîstmî siyasî û ḧukmirranîyi dewlletan

hawkat legell hewllekeyi klaws şwab be damezirandinî korrbendî abûrîyi davos û grêdanî yekemîn korrbend le sallî 1971, con rawlzî bîrmendî gewreyi emirîkîş ktêbêkî benawî (tiyorî dadperwerî) billawkrdewe û paşan çend carêk wrdbînîyi têda krduwe, ta le sallî 1985 carêkî dîke em tiyoreyi be nawî (dadperwerî wek wîjdan) billawkrdewe, bellam le kotayî newedekanî sedeyi rabrdû carêkî dîke pêdaçûneweyekî wrdî pêdakrdewe û le seretayi sallî 2000 carêkî dî be heman nawnîşan û dewllemendtir billawî krdewe.



be hewllekeyi şwab bo damezirandinî em (korrbende abûrîye cîhanîye) û, tiyorekeyi rawlz bo (dadperwerî wek wîjdan) eweman bo aşkra deken ke sîstmî lîbirrall dîmukratî û abûrîyi bazarrî azad, le brî dewlletî xoşguzeran seretayi drustibûnî (nayeksanî û nadadperwerî) berhem dehênêt û, takekanî komellgeyi lîbirrall dîmukratî û abûrîyi bazarr, le çalakîyekî xêrayi abûrî û dahênanewe berew sstî û xawbûnewe deçn, boye giringe bîrmendan û îkonomîstan û bznêsmanekan, bîrêk le çareserkrdinî em kêşeye bikenewe ke seretakeyi be şêweyek le şêwekan derkewtuwe.

lêrewe prsiyarî giring eweye, katêk hest bew metirsîye gewreyeyi komellgeyi lîbirrall dîmukratî û abûrîyi bazarr kra, aya bo hewllekan başitir yek nexiran û le maweyi sallanî 1971- 1991çareserêk bo em metirsîye gewreye nedozirayewe? wellamî em prsiyare leber roşnayî serkewtinekanî sîstmî lîbirrall dîmukratî û abûrîyi bazarr be çend xallêk dedeyinewe:



1. destinîşanikrdinî metirsîyi seretayi drustibûnî (nayeksanî û nadadperwerî) le sîstmî siyasîyi lîbirrall dîmukratî û abûrîyi bazarr le katêkda bû ke sîstmeke leser astî siyasî û abûrî le lutkeyi serkewtinda bû, betaybetî ke sallêk pêşitir rîçard nîkson serokî ew katî emirîka ktêbî (cîhan le sallî 1999)î billawkrdbuwewe û em ktêbeş le ruwî siyasîyewe cext leser ewe dekatewe ke le sallî 1999 wate pêş hatinî hezareyi nwê, sîstmî lîbirrall dîmukratî be tewawetî serdekewêt û rkaberekeyi ke le beramberîda sîstmî komonîstîye têk deşkêt û kotayî dêt.



2. pêş damezirandinî korrbendî davos û billawkrdineweyi ktêbî (tiyorî dadperwerî) lelayen con rawllzewe, be tewawetî şepolî duwemî dîmukratî le çwarçêweyi planî(marşall)da serkewtinî bedest hênabû, japon û ellmaniyayi rojawa û dewlletanî dîkeyi rojawayi ewrupa be tewawetî awedan krabûnewe û asewarekanî şerr hemuwî sirrabûnewe û perepêdanî berdewam le hemû ew wllatane berdewam bû û serkewtinî gewreyi bedesthênabû, lemeş ziyatir em serkewtinane buwe hokarî eweyi bîrmendî gewreyi emirîkî samoyl hntingtin ktêbe benawbangekeyi be nawnîşanî (werçerxan berew şepolî sêyemî dîmukratî) billaw bikatewe, dwayi rûxanî diywarî berlînîş carrî serkewtinî (şepolî sêyemî dîmukratî)î rageyand.



3. werçerxanî (yonan û îspaniya û purtugal) le heftakanî sedeyi rabrdû le dîktatoriyetî 'eskerîyewe berew hellbijardin û abûrîyi bazarr, buwe hokarêkî dîkeyi drustibûnî ẍrûr û bêminetî le serkewtine berdewamekanî sîstmî lîbirrall dîmukratî û serkewtinekanî prroseyi perepêdanî berdewamî abûrîyi bazarr, leberamberîşda sîstmî abûrîyi sentirallî dewlletanî komonîst û soşiyalîstî berew darrmanêkî tewaw deçûn û, be hîç corêk twanayi rkaberîyi sîstmî abûrîyi bazarrî dewlletanî lîbirrall dîmukratiyan nebû.



4. dewlletanî lîbirrall dîmukratî rojawa, ciya leweyi xoyan le metirsîyi têweglan le şerrî dewlletan dûr xistewe, le hemanikatda leser astî serbazî le çwarçêweyi hawpeymanîyi bakûrî etllesî, be şêweyek le şêwekan metirsîyekanî yekêtî soviyetiyan lẍawgîr krdbû, kêbirrkêyi (xoprrçekkrdinyan betaybetî çekî etomî) le çwarçêweyi çend rêkkewtinêkda legell yekêtî soviyetî pêşan rêkxistibû, le beramberda yekêtî soviyetî pêşan be dagîrkrdinî efẍanistan le seretayi heşitakanî sedeyi rabrdû xoyi tûşî şerrêkî zor xirap krdu, her ew şerreş waykrd ke gorbatşof pena bo rageyandinî (siyasetî bîrostirîka) wate dûrkewtinewe le siyasetî abûrîyi sentirrallî bibat, bellam leber eweyi abûrîyi yekêtî soviyetî pêşû le binaxewe fşell bû, ewe bû le sallî 1991 sîstmî siyasîyi yekêtî soviyet leberyek hellweşa.



5. le dwayi sallî 1991 û leberyekhellweşanî yekêtî soviyet û hellweşaneweyi hawpeymanîyi warşo, îdî dewlletanî lîbirrall dîmukratî rojawa be serkrdayetîyi emirîka, ciya leweyi corc debiliyu buş (sîstmî nwêyi cîhan)î rageyand û bangeşeyi bo (ḧkumetî globallî) dekrd, le hemanikatda ẍrûrî emirîka û dewlletanî dîkeyi lîbirrall dîmukratî geyşitibuwe ew asteyi le sallî 1993 yekemîn kongreyi dîmukratî leser astî cîhan le warşoyi paytextî pollenda grê biden, ke em şare pêşitir paytextî hawpeymanîyi serbazîyi (warşo)î bilokî komonîstî bû.



em hokarane bûne hoyi eweyi derhawîşite xirapekanî (nayeksanî û nadadperwerî) le maweyi sallanî 1971 ta nawerrastî newedekanî sedeyi rabrdû, nek her wek pêwîst le berçaw negîrên, bellku serkewtinekanî sîstmî lîbirrallî nêwdewlletî bûne hokarî eweyi ke sîstmî lîbirrall dîmukratî le çwarçêweyi sinûre nîşitmanîyekanî dewlletî neteweyî hawçerx bêne derewe û berew sîstmêkî globallî hengaw hellbigirin.

eger lêrewe serinc bideyin, dewlletanî lîbirrall dîmukratî le seruwî hemû şiyanewe (emirîka û ferenisa û berîtaniya) le dwayi şerrî duwemî cîhanîyewe, hemû hewllî xoyan xistegerr bo eweyi xoyan le aşûbî şerr dûrbixenewe, her bo nmûne: rastewxo dwayi kotayîhatinî şerrî duwemî cîhanî, berîtaniya didanî be serbexoyî hîndistanda na û lêyi kşayewe, çareserkrdinî hêrşî sê qollîyi (berîtaniya û ferenisa û îsirrayl) bo ser kendawî swîs le mîsir, kşaneweyi ferenisa le vêtinamî bakûr û cezayr, paşan kşaneweyi emirîka le vêtinam le nawerrastî ḧeftakanî sedeyi rabrdû, tenanet dwayi eweyi komarî îslamîyi êran le kotayî ḧeftakanî sedeyi rabrdû, destî beser balliyozxaneyi emirîkada grt le taran û karmendekanî krd be barmte, emirîka hawşêweyi yekêtî soviyet pêşû, xoyi le şerrêkî gewre legell êran têwe negland.



kewate xodûrxistinewe le şerr û hewlldan bo çareserkrdinî kêşeyi nêwan dewlletan be rêgeyi dîplomatî û siyasî, fakterî serkewtinî gewreyi dewlletanî lîbirrall dîmukratî bû, bellam ledwayi rûxanî diywarî berlîn û leberyek hellweşandineweyi yekêtîyi soviyet, dewlletanî rojawa be serkrdayetîyi emirîka, xoyan le çendîn şerrî gewre têwe gland, wek şerrekanî dewlletanî belkan û yugslafiyayi pêşû le nawerrastî newedekanî sedeyi rabrdû, herweha herdû şerrî 'êraq û efẍanistan le seretakanî sedeyi bîst û yekem, emane bûne jîngeyekî lebar bo eweyi geşekrdinî derhawîşiteyi xirapî (nayeksanî û nadadperwerî) be tewawetî derbikewêt, tenanet le sallî 2008 emirîka û hemû dewlletanî yekêtî ewrupa duçarî tengjeyekî zor gewreyi abûrî bin, lew kateşewe ta seretayi sallî 2017 ke tiramp çuwe koşkî spî, ew derhawîşite xirapaneyi (nayeksanî û nadadperwerî) bûne hokarî eweyi kolleke serekîyekanî sîstmî dîmukratî leber yek hellbweşêt û, beşêkî zorî dewlletanî rojawa leseruwî hemûşiyanewe (berîtaniya û emirîka) birriyariyan da le çwarçêweyi sîstmî globallî lîbrall dîmukratî bêne derewe û bigerrênewe bo çwarçêwe naşnalîzimeke, ke hewênî hemû serkewtin û dahênanekanî dewlletanî lêbirrall dîmukratî buwe.



em mêjuwe lelayek giringîyi «korrbendî abûrîyi cîhanî davos»man bo derdexat ke çon le maweyi 50 sallî rabrdûda heta êsta hewllîdawe sallane be beşdarîyi kompaniya gewrekan û ekadîmîstekan raportêkî wrd leser kêşekanî abûrîyi bazarr amadebikat û nawerrokî em raporteş bikate taytllî tewerî ew penêllaneyi ke le maweyi ew çwar rojeda le korrbendeke pêşkeş dekrêt û ra û boçûnekanî naw raporteke legell serok û birriyarbedestanî wllatanî cîhan tawtwê deken, lelayekî dîkeş em korrbende karîgerîyi ew derhawîşite xirapaneyi (nadadperwerî û nayeksanî) leser proseyi siyasîyi hemû dewlletekan dexaterrû, ke bote hokarî eweyi têkrrayi dewlletanî cîhan le akamî çareserkrdinî em derhawîşite xirapane hengawî narrastî dîkeyan hellgrtuwe, ke ciya leweyi karîgerîyekî gewreyi leser şerr û ajawekanî cîhan hebuwe û, dûbare ciyopolîtîkî cîhanî be şêwazêkî dîke darrşitotewe û, le hemanikatda gorranikarîyekî gewreyi nerênîşî le jînge û keşuhewada drust krduwe ke metirsîyekî rasteqîneyi leser ayindeyi mirovayetî leser herdû astî abûrî û siyasî drust krduwe.