serkêşîyi emcareyi operasiyone serbazîyekeyi turkiya bo ser rojawa yan ba billêyin (bakûrî rojhellatî sûriya) lewe gewretire ke le rwangeyi sozêkî hellçuwîyi neteweyiyewe seyr bikrêt, yan bas lewe bikeyin em operasiyone pêşêlkarî yasayi nêwdewlletî û serwerîyi dewlletêke, nexêr, wek hemû cîhan le hember em prse hellwêsteyan krduwe, prseke lewe gewretire û em operasiyonekeyi turkiya le dijî rojawa be şkandinî şkoyi hemû dewlletanî endamî hawpeymanîyi niyudewlletî le dijî da'ş le qellem dedrêt û ew serkewtinaneyi em hawpeymanîye le şerreke bedestî hênawe, hemuwî dexate jêr prsiyarewe.
tomas frîdman rojnamenûsî benawbangî niyuyork taymz, le wtarêkîda ke dwayi aşkrabûnî jehrawîkrdinî sîxurrekeyi rûsiya le berîtaniya be nawnîşanî (aya potîn sîxurrî CIAye?) nûsiyuyetî, rexineyekî tund le potîn degrêt û dellêt: «em kareyi potîn le karî ew cûtiyare deçêt ke dehat mangakanî xoyi serdebirrî û goşitekeyi degorrîyewe be şekrî dîşleme...», lemeşda mebestî ewe bû ke potîn şkoyi rûsiya be şitêkî kem bayex bo berjewendîyi xoyi degorrêtewe, herwek ew katîş bînîman kardaneweyi nêwdewlletî beramber bew reftareyi potîn ewe bû ke ziyatir le 20 dewllet balliyozxaneyi xoyan le mosko daxist û balliyozekanî rûsiyaşiyan nardewe bo mosko, lemeş ziyatir her dwayi mangêk beser em kare û le kobûneweyekî encumenî asayşda leser lêdanî gurizêkî serbazî le rjêmî esed, rûsiya vîtoyi bekar hêna û lelayen zorîneyi endamanî hemîşeyî û endamanî xulî encumenî asayşewe vîtokeyi retkrayewe û ḧîsabî bo nekra, ke emeş yekemcar bû le mêjuwî netewe yekgrtuwekanda ke vîtoyi yekêtî soviyetî pêşan û rûsiyayi êsta î'tubarî bo nekrêt û komellgeyi nêwdewlletî bîxate jêr pêwe û ew kare her encam biden ke rûsiya vîtoyi le beramberî bekar hênabû.
diyare rûsiya wek dewlletêkî soper pawer, duwehemîn hêzî serbazîye le dwayi emirîka le cîhanda û be teniya le koyi dewlletanî hemû endamanî nato ( bêcge le emirîka) behêztire, be watayekî dîke eger emirîka lenaw hawpeymanîyi natoda bênîne derewe, ewa hemû dewlletanî nato pêkewe natwanin hawsengîyi hêzî serbazî legell rûsiyayi êsta drust biken, herweha rûsiya le maweyi sallanî 2014- 2017 ke detwanîn billêyin sîstmî cîhanî tozêk nahawsengî têkewtibû, her çîyekî wîstibêt be bê ḧîsabikrdin bo komellgeyi nêwdewlletî krdûyetî, her bo nmûne le 2014 hêrşî krde ser krîma û dagîrî krd û hemû hewlle dîplomatîyekanî cîhan neytwanî paşekşeyi pê bikat, le nêwan yekêtî ewrupa û emirîkaşda hawdengîyekî ewto drust nebû ke be herreşeyi hêzî serbazî rûsiya naçar biken le krîma bikşêtewe, herweha le sallî 2015 bebê hemahengî legell hawpeymanîyi nêwdewlletî dijî da'ş buwe beşêkî serekî le şerrî sûriyada û hawsengîyi şerrekeyi bo berjewendî û maneweyi rjêmî esed yekla krdewe û, dewlletanî hawpeymanîyi nêwdewlletî dijî da'şîş nek neyantwanî dijayetî rûsiya biken, bellku naçarbûn hemahengî legell bunyad binên û, emirîka û rûsiya leser nawçeyi (rêgirtin le hellkşanî serbazî lenaw sûriya) rêkkewtin, bellam katêk rûsiya geyandiye eweyi ke sûkayetî be kerametî mirovayetî bikat, prseke gorranikarî zor gewreyi beserda hat û ew hellwêste nêwdewlletîyeyi dijî rûsiya hate arawe, şkoyi rûsiyayi hênaye xwarewe û tenanet le gorrepanî şerrî sûriyaşda kartî sûrî pîşan dra.
lem rwangeyewe, eweyi emcareş ke turkiya destî pêkrduwe, hawşane be sûkayetîkrdin be şkoyi mirovayetî û sûkayetîkrdin be şkoyi ew dewlletaneyi ke hawpeymanîyi nêwdewlletî dijî da'ş drust krduwe, her boye eger komellgeyi nêwdewlletî beramber rûsiyayi soper pawer leser jehrawîkrdinî sîxurreke bew core kardaneweyi tundiyan pîşan dabêt, tenanet vîtokeşiyan xistibête jêr pêwe, ewa leser em operasiyoneş tewayi rêkxirawî hawpeymanîyi nêwdewlletîyi bakûrî etllesî û yekêtî ewrupa û encumenî asayş, çîdîke şer'îyetî nêwdewlletî bew nîgeranîye eminîyaneyi turkiya naden, ke pêşitir krdbûye behenayek bo desttêwerdan û leşkrkêşî bo wllatanî dewruberî.
her boye eger dewlletî turkiya pêşitir eweyi bo çûbête ser ke endamî hawpeymanîyi nêwdewlletîyi dijî da'ş bûbêt û leber çendîn hokar le germeyi şerrî da'ş xoyi dzîyewe û beşdarî krdeyî şerrekeyi nekrd, herweha be biyanuwî nîgeranîye eminîyekanî û seqamgîrkrdinî sinûrekanî eweyi lê qbûll kra, ke hêrş bikate ser şarî 'efrîn û dagîrî bikat. ewa le êstada ke bangeşeyi ewe dekat dwayi kşaneweyi emirîka le sûriya, ew serkrdayetî şerrî dijî da'ş le sûriya degrête dest û deyewêt lejêr çetirî hawpeymanîyi nêwdewlletî dijî da'ş û be nawî ew hawpeymanîyewe planî newayi aramî bakûrî rojhellatî sûriya cêbecê bikat, herweha ew hêze lokallaneşî ke pşitgîrîyan dekat be nawî (supayi sûriyayi azad) heman desteyi (teḧrîrî şam)n û, bereyi nusireyi ser be rêkxirawî tîrorîstîyi qa'îde rollêkî serekî têda degêrrêt, ewa zeḧmete be asanî em serkêşîye le turkiya qbûll bikrêt.
em serkêşîyeyi turkiya deqawdeq le reftarî jehrawîkrdinî sîxurrekeyi rûsiya le berîtaniya, be fermanî potîn deçêt, diyare potîn em kareyi le pênawî şkoyi rûsiya encam neda, bellku bo maneweyi xoyi bû, boye bacêkî zor qursî be rûsiyaş da.
fehretîn alltun berrêweberî peywendîyekanî serokayetîyi komarî turkiya le wtarekeyi 8î em mange le waşntin post, amajeyi bewe krduwe, dwayi eweyi emirîka hêzekanî le sûriya dekşênêtewe, îdî turkiya serkrdayetîyi hawpeymanî dijî da'ş dekat û erkekanî emirîka tewaw dekat. bellam prsiyarî komellgeyi nêwdewlletî lem wtane eweye, grîman dwayi kşaneweyi hêzekanî emirîka le sûriya, turkiya wek dewlletêkî behêzî îqlîmî û endamî hawpeymanîyi nêwdewlletî dijî da'ş û endamî hawpeymanî nato ew erkeyi pê spêrdra, aya çon debêt reftarekanî dewlletî turkiya jehrawîkrdinî stiratîjiyetî hawpeymanîyi nêwdewlletî dijî da'ş û be hederdanî serkewtinekanî ew hawpeymanîye bêt bo berjewendîyi ew planeyi ke serokî turkiya deyewêt bo berjewendîyi xoyi cêbecêyi bikat? her bo nmûne biyanuwekanî serok komarî turkiya bo hêrşekeyi bo ser rojawa, eweye ke turkiya deyewêt xoyi gutenî (hêzekanî yepege ke ser be rêkxirawî tîrorîstîyi pekekeye) le sinûrekanî turkiya dûr bixatewe û newayi aram be qûllayî 25 kîlometir û be drêjîyi 300 kîlometir bo gêrraneweyi 3.6 miliyon awareyi sûrî dabîn bikat.
diyare le beramber em biyanuwaneyi turkiya komellgeyi nêwdewlletî û dewlletanî endamî hawpeymanîyi dijî da'ş hellwêstiyan bem coreye:
1. le şerrî (kobanê)we ke serok ms'ud barizanî birriyarî da hêzî pêşmerge binêrêt bo hawkarîyi şerrvananî yepege û azadkrdineweyi kobanê le destî têrorîstanî da'ş, têrrwanînî komellgeyi nêwdewlletî beramber şerrvananî (yepege) gorrawe û wek beşêk le rêkxirawî (pekeke) seyr nakrêt, tenanet turkiyaş le 2014- ta êsta neytwaniywe ew têrrwanîne bigorrêt. her boye le 2014 naçar bû milkeçî guşare nêwdewlletîyekan bêt û rêgeyi be hêzî pêşmerge da bo eweyi be xakî turkiyada biçne kobanê û kobanê le destî têrorîstanî da'ş rizgar bikenewe.
2. damezirandinî (supayi sûriyayi dîmukratî) be rezamendîyi emirîka buwe ke xoyi serkrdayetîyi hawpeymanîyi nêwdewlletî dijî da'şî krduwe, bêcge le emirîkaş çendîn dewlletî naw ew hawpeymanîye le rêgeyi rawêjkare serbazîyekaniyanewe meşq û rahênaniyan be çekdarekanî supayi sûriya dîmukratî krduwe û çek û pêdawîstîyan bo dabîn krdûn, hêzekanî yepegeş beşî here karîger û serekîyi em supayen, emeş manayi eweye eger nato û yekêtî ewrupa û emirîka legell turkiya hawboçûn bin ke pekeke «rêkxirawêkî tîrorîstîye», ewa supayi sûriyayi dîmukratî beşî here zorî çekdarekanî yepegeye û wek hengawêk bo ayindeyi dîmukratî le sûriya damezirawe.
3. ḧkumetî êstayi sûriya, her le destpêkî şerrî da'şewe ta êsta, peywendî legell hêzekanî peyede û hedepe heye û, wek raporte serbazîye şîkarîyekanîş amajeyi pê deken, hêzekanî yepege be hîç şêweyek hêrşiyan nekrdote ser supayi ḧkumetî sûriya û şerriyan le dijî sûriya nekrduwe, bepêçewane tenanet corêk le hemahengî û diyalogîş le nêwyanda hebuwe û ta êstaş heye .
4. rûsiya ke be krdeyî gemekarî serekîye le gorrepanî şerrî sûriya û maneweyi rjêmî esed, yepege û peyede be tîrorîst nazanêt û dijî operasiyonekeyi turkiyaye û dawa dekat ke peyede û ḧkumetî dîmeşq rastewxo bikewne danustandinewe.
5. êran ke dewlletêkî behêzî îqlîmîye û dwayi rûsiya gemekare behêzekeye le şerrî sûriya û maneweyi rjêmî esed, ewîş operasiyone serbazîyekeyi turkiya ret dekatewe û dawa dekat her dû ḧkumetî dîmeşq û enikere be diyalog kêşekaniyan çareser biken.
6. le serdanî em dwayiyeyi sêrgî lavrov (wezîrî dereweyi rûsiya) bo 'êraq û herêmî kurdistan, lavrov legell destpêkî operasêwnekanî turkiya bo ser rojawa, le kongreyekî rojnamewanî le kazaxistan, raşkawane eweyi aşkra krd ke ew le miyaneyi kobûneweyi legell serok ms'ud barizanî zor be wrdî basî rewşî sûriyayi krduwe û herdûla leser ewe kok bûn ke kêşeke be hêzî serbazî alloztir debêt û pêwîste be diyalog kêşekan çareser bikrêt, herweha serok ms'ud barizanî rojî 8î mang le twîtêkda em hellwêsteyi rageyand «ême zor nîgeranîn le berewpêşeweçûnî grjîyekanî rojawayi kurdistan, hemû hewllî xoman xistotegerr û le çend kenallêkewe le hewlldayin, gerentî ewe bikeyin ke xellkî rojawa nebine amanc bo hîç karesatêkî dîke..»
eger serinc lem ciyawazîyane bideyin û legell birrubiyanuwekanî turkiya bo operasiyone serbazîyekeyi dijî rojawa berawrdî bikeyin, ewa ew pendeyi ke tomas frîdman dwayi karî jehrawêkrdinî sîxurrekeyi rûsiya le berîtaniya, arasteyi potînî krdbû, degeyine ew akameyi ke ew pendeyi dellêt: «goşitî manga degorrêtewe be çend klloyek şekrî dîşleme», beser êstayi hellwêstekanî serok komarî turkiyaşda praktîze debêt, emeş leber eweye em hêrşeyi ke dekrête ser rojawa, prsêk nîye ke le berjewendîyi dewlletî turkiyada bêt, wek dewlletêkî giringî nawçeke, herweha prsêkîş nîye xizimetî stiratîjîyi hawpeymanîyi nêwdewlletî dijî da'ş û parastinî destkewtekanî şerrî dijî da'ş bikat, bellku em prse teniya yek amancî heye, ewîş maneweyi erdogane le desellatda.
seretayi hewllekan bo rêkxistineweyekî tazeyi hawkêşeyi rojhellatî nawerrast û nawçeke
eger wte benawbangekeyi çarls tîllî ke dellêt: «dewllet şerr drust dekat û şerrîş dewllet drust dekat», bikeyin be derwazeyek bo ew şerre bê kotayiyeyi êsta le rojhellatî nawerrast bûnî heye û şerrî rojawaşî hate ser ke supayi turkiya hêrşî krdoteser, ewa manayi eweye, ew şerreyi dewlletekan be her biyanûyek drustiyan krduwe, pêwîstî bewe heye kotayî pê bihêndrêt û dewlletekan bibinewe bew dewlletaneyi ke beşêk bin le aşitî û asayşî cîhan û rêgirtin leşerr, nek xoyan fakterî serekî hellgîrsandinî şerrekan bin, eger eme nekra û netwanra le ser binemayi heykelî dewllete konekan ew amance bêtedî, ewa debêt be şêweyek barudoxeke rêk bixirêtewe û mîkanîzimêkî ewto dabîn bikrêt ke serlenwê dewlletekan drust bikenewe, ewca eger em rêkxistineweye pêwîstî be drustkrdinî dewlletî tazeş hebêt, em guteye ke le cîhanî zanistî siyasetda bote tiyorêk bo xwêndineweyi şerrekan û akamî şerrekan, be herdû diywîda ta radideyekî zor bote praktîk û akamî şerrekan yan drustkrdineweyi dewllet buwe, be manayi dewllet le naw heykele konekeyi dewlletda, yan rêkxistineweke be şêweyek rêkxirawetewe ke çendîn dewlletî taze drust bikrêt.
le êstayi barudoxî allozî rojhellatî nawerrast û nawçekeda, heykelî konî dewllet bwarî eweyi nemawe ke dûbare dewlletêkî hawçerxî leser binemayi hawullatîbûn be ciyawazî ayîn û netewewe têyda drust bikrêtewe, le hemanikatîşda layene beşerrhatuwekanî naw dewllete konekanîş beşî zoriyan eweyan pîşan nedawe ke le çwarçêweyi dewlletêkî tazeda heykelî dewlletêkî hawçerx drust biken û berrêweyi berin.
em waqî'e bote hokarî eweyi ew qseye rast derbiçêt ke êsta hemû layek leserî kokin û dellên: «koneke mirduwe û tazekeş be asanî ledayk nabêt», emeş bew manayeyi ke natwanrêt lew heykele kon û mirduwaneyi dewllet le nawçeyekî wek rojhellatî nawerrastda sîstmêkî tazeyi herêmî drust bikrêtewe ke fakterî aşitî û seqamgîrî û xoşguzeranî bêt, boye şerekan bûn be şerrî bê kotayî, ajawe û paşagerdanî bote hemîşeyî. bellam takeyi leser em waqî'e komellgeyi nêwdewlletî û netewekanî em nawçeye le hember eme bêdeng debin, ewa wek rûdawekanî nawçeke amajeyi pê deken, em bêdengîye rû le kotayiye û serencam hemû layek naçar debin ke be dûbare rêkxistineweyi nawçeke razî bin.
mêjuwî şerre ayînîyekanî ewrupa ew bellgane dexenerrû, netewekanî ewrupa serencam geyşitine ew qena'eteyi ke debêt ew şerre kotayî pê bihêndrêt û, dewlletî neteweyî cêgeyi ew dewlletane bigirêtewe ke rastewxo piyawanî kenîse padşakaniyan araste dekrd, le êstayi rojhellatî nawerrastîşda, şerrekan legell eweyi sertapagîrin û beşî zorî hemû dewlletanî nawçekeyi grtotewe, bellam şerrî nêwan dewlletan nîn, be operasiyonekeyi em çend rojeyi dwayî turkiyaşewe bo ser bakûrî rojhellatî sûriya, bellku hemûyan şerrin lenaw dewlletda (Interstate War), hokarî serekîyi tewawî şerrekan (bêcge le kurdistan) hemuwî hokarî ayîne, boye kêşe û milmilanê û şerrî ayînî le çwarçêweyi şerrî nêwan (îslam û cû, sunine û şî'e) şerrêkin hokarî serekîyan ayînîye, eme legell eweyi dewlletekan (bêcge le komarî îslamîyi êran) hemûyan le rûkeşda wek dewlletî skolarî xoyan nmayş deken.
bellam eweyi barudoxekeyi be şêweyekî tirajîdî û dramatîkî be diywêkî dîkeda teqandewe, operasiyone serbazîyekeyi çend rojî rabrduwî supayi turkiya û hawpeymane lokallekanî 'erebî sunineyi sûriyaye bo ser rojawayi kurdistan, emeş leber eweye em hêrşeyi turkiya bo ser rojawa demamkî leser şer'yetî ew nîgeranîye eminîyane hellmallî ke turkiya krdûnî be biyanû bo encamdanî hêrşekey, bo cîhanîş aşkra bû ke turkiya ne mafî eweyi heye wek nwênerî komellgeyi nêwdewlletî (nawçeyi aram) le wllatêkî dîke drust bikat, ne şer'îyetî nîgeranîye eminîyekanîşî geyşitote ew asteyi rêgeyi pê bidat hêrş bo ser wllatîkî dîke bikat, bepêçewanewe amancî serekîyi turkiya lem hêrşeyi bo rûxandinî ew nîmçe kiyaneye ke peyede êsta berrêweyi debat, wate amanciyetî be damezirandinî ew nawçeye û gêrraneweyi 3.6 milêon awareyi 'erebî sûrî bo ew nawçane, dîmugrafiyayi rojawayi kurdistan bigorrêt, wate be şêweyek le şêwekan te'rîbî bikat.
komellgeyi nêwdewlletî leser em prse zor be tundî hatote deng û dezanin gorrînî dîmugrafiyayi nawçeyek ke neteweyekî têda dejî bo dîmugrafiyayekî drustkraw tawanêke dij be şkoyi mirovayetî, turkiyaş zor baş metirsî leser ew rastîye bo drust buwe ke emeyi bo naçête ser, boye le ser zarî serok komar û tewawî endamanî ḧkumetî turkiyawe ewe dûpat dekenewe ke şerrî ewan legell «grûpêkî tîrorîste» nek gelî kurd, bellam eme bewende tewaw nabêt û turkiyaş ta kotayî emeyi bo naçête ser.
boye lêrewe meznde û xwêndinewekan bo derhawîşitekanî em şerre be layenî erênî û nerênîyewe, çawerrêyi werçerxanêkî gewreyi lê dekrêt, leser astî derhawîşite nerênîyekanî wek netewe yekgrtuwekan û rêkxirawe miroyiyekan amajeyi pê deken, karesatêkî miroyî awarebûn bedwayi xoyda dehênêt, bellam leser astî derhawîşite erênêyekanî, em şerre debête derfetêk bo eweyi be cdidî bîr le çareserêkî rîşeyî kêşeyi kurd le sûriya û turkiya betaybetî û begşitî leser astî nawçeke bikrêtewe, ewca yan eweye ew dewlletaneyi kurdistaniyan beserda dabeş krawe, lenaw heykele konekeyi dewlletekeyi xoyanda dûbare xoyan rêkdexenewe û debine ew dewllete hawçerxeyi ke netewe û ayîne ciyawazekan leser binemayi hawullatîbûnî yeksan pêkewe bijîn, yan eweta barudoxeke îdî geyşitote ew asteyi wîjdanî mirovayetî bergeyi nagrêt û debêt serlenwê hawkêşeyekî taze dabirrêjdrêtewe bo eweyi ew şerre negrîseyi buwe be şerrî bê kotayî, kotayî bêt û ew paşagerdanî û naseqamgîrîyeyi le rojhellatî nawerrast û nawçeke bote hemîşeyî, bigorrêt bo jîngeyek ke bitwanrêt aşitî û seqamgîrî bo bigerrêtewe.
em mezndane legell eweyi le barudoxêkî allozî wek êstada be mezndeyi pêşbînîkrawî dûr le qellem dedrên, bellam maweyi nêwan korrewekeyi xellkî başûrî kurdistan û derçûnî birriyarî 688î nêwdewlletî bo damezarindinî nawçeyi dije frrîn û nawçeyi aram teniya dû hefte bû.