dadperwerîyi komellayetî rayelleyi ptewkrdinî mtmaneyi nêwan hawullatî û ḧkumete
«xwa bew kesane pêdekenêt ke gleyî û gaznde le akamekan deken û le hemanikatîş şanazî be hokarekaniyewe deken.»
îkonomîstî gewreyi ferenisî franiswa borgîniyun le wtarêkîda be nawnîşanî «nayeksanî û globalîzim» amaje bewe dekat, katêk dêyine ser basî saman û dahatî takekes, xellkî xoyi be kesanî dewruberî xoyi berawrd dekat, nek ew xellkaneyi dîke ke le beşekanî dîkeyi cîhan dejîn. her bo nmûne hawullatiyekî ferenisî lewaneye eweyi belawe giring nebêt, rêjeyi çend le hawullatiyanî çîn geyşitûnete astî jiyanêkî stander, bellam katêk basî nayeksanî dekeyin, arasteyek bew manaye drust debêt ke hemû cîhan yek komellgeye. lem ḧalleteda hîç kesêk bas le jiyanî stander nakat, bellku ḧîsab bo ew ciyawazîye gewreye dekat ke lenêwan dewllemendêkî ferenisî û hawullatîyekî hejarî çînîda heye, yan bepêçewanewe, ew ciyawazîye gewreyeyi lenêwan dewllemendêkî çînî û hejarêkî ferenisîda heye.
em dû bazneyeyi borgîniyon leser astî cîhan bo berawrdkrdinî dahat û saman û berawrdkrdinî «nayeksanî» destinîşanî krduwe, leser herdû astî lokallî dewlletêkî tazepêgeyşitû û dewlletêkî pîşesazîyi gewre û pêşkewtûş be heman şêweye, emeş leber eweye kêşeyi serekî ewe nîye ke hawullatîyi ew wllatane çendiyan saman heye, yan dahatî takekesiyan çende, bellku kêşe lew ciyawazîye gewreyedaye ke le hemûbwarekanda deybînin.
kewate lem mîtode çemkî yeksanî «Eqwalitiy» hêndeyi be manayi mamelleyi yeksan (Reciprocitiy) legell hawullatiyan bekar hatuwe, hênde be manayi yeksanîyi dahat û saman lenêwan hawullatî bekar nehatuwe, herweha bew manayeş bekar hatuwe ke ew ciyawazîye gewreyeş kem bikrêtewe ke le nêwan destebijêrî desellat û dewllemend û hawullatiyanî asayî bûnî heye.
eger lêrewe bigerrêyinewe bo wte behadarekeyi qeşe cak bosuye ke dellêt: «xuda bew kesane pêdekenêt ke gleyî û gaznde le akamekan deken û şanazîyş be hokarekaniyewe deken.» degeyine ew rastîyeyi ke le her şwênêk nadadperwerî bûnî hebêt, ewa hemû layek gleyî û gaznde lew ḧallete deken, bellam ke dêyine ser ew hokaraneyi ke bûnete hoyi ew «nadadperwerîye» ewa hest be core bêdengîyek û xemsardîyek dekrêt, ke wek eweye deesellatdaran, yan birriyarbedestanî wllat şanazî bew hokaranewe biken.
sebaret bem layene rûnakbîr û mêjûnûsî ferenisî (pîyr rosan valon) le twêjîneweyekîda be nawnîşanî (çon komellgeyi yeksan drust dekrêt?) cext leser ewe dekatewe, katêk le ferenisa raprsîyek dekrêt sebaret be prsî nadadperwerî le komellge, be rêjeyi 90% ferenisîyekan dawa deken, debêt ew ciyawazîye gewreyeyi le dahatî takekes bûnî heye, kem bikrêtewe, 85%î ew kesaneşî beşdarîyan krduweـ cext leser ewe dekenewe, ciyawazîyi nêwan dahatî takekes kêşeyek nîye, eger rêwşwênêk hebêt ke qerebuwî dahate nzimekan bikatewe, bellam le beramber em dû rêje berize, rêjeyi 57%îş pêyan wa buwe, le çwarçêweyi abûrîyekî dînamîkîda natwanrêt xo lem ciyawazîye bedûr bigirin.
rosan valon leser em prse xoyi prsiyar dekat û deprsêt: aya komellgeyi yeksan û dadperwerî layi zorbeyi hawullatiyanî wllatêk manayi çîye? le wellamî em prsiyareşda dellêt: beşî zorî hawullatiyan ew komellgeye be komellgeyekî yeksan û dadpewer dezanin ke xizimetguzarîyi gşitî û serekî wek (xwêndin, çawdêrîyi tendrustî, asayşî xorak û yekeyi nîşitecêbûn) bo hemû kesêk dabîn krabêt, bellam kêşe serekîyeke lewedaye hemû layek legell em pênaseyeyi komellgeyi yeksan û dadpewer qse dekat, hewllêkî kemîş bo çareserkrdinyan heye. eme manayi eweye wek razîbûnêkî pêşwexte bem nayeksanî û nadadpewerîye hebêt, boye layi hendêk mezndeyekî lew core drust buwe ke em kêşeye hîç çareserêkî nîye. bellam katêk prsî nayeksanî û nadadpewerî degate ew asteyi tûrrebûnêkî gewre layi hawullatî drust bikat, ewa mîjû selmandûyetî em derhawîşite xirapaneyi le komellgeda reng dedatewe:
1. eger siyasetî çaksazî nebêt, ewa nayeksanî û nadadpewerî debête fakterî serekî bo têkdanî aşitîyi komellayetî û drustibûnî kêşe le komellgeda.
2. ew fakteraneyi ḧalletî nayeksanî û nadadperwerîyan drust krduwe, hêndeyi dîke kelleke debin û paşan çareserkrdinyan debête meḧall û naçar debêt sîstme siyasîyeke bigorrêt.
3. paşekşekrdinî mtmaneyi hawullatî be ḧkumet û desellat û hestinekrdin be berprsiyariyetî lelayen hawullatîyewe beramber ayindeyi wllatekey.
em zemîne xirape ke prsî nayeksanî û dadpewerî drustî dekat, hemû kat zemîneyi lebar bo neyaranî ḧkumet û ḧukmirranî drust dekat, hawullatiyanîş leber eweyi nawmêdî ballî beserda kêşawn, ewa elterinatîv bo sîstme siyasîyekeyi êsta her çîyek bêt, be naçarî dwayi dekewn. her bo nmûne le êstayi dewlletanî rojawada û leber eweyi sîstme siyasîyeke le astî çareserkrdinî kêşeyi yeksanî û dadperwerî destewestan buwe, ewa êsta wek debînîn be şêweyekî zor frawan ḧzb û serkrdeyi popolîstî le hellkşandan û degene desellat û leberamberîşda ew ḧzb û serkrdaneyi ke dakokî le sîstme çeqbestuwekan deken, le metirsî û dakşanî tewawdan.
lewaneye em prse bo wllatanî tazepêgeyşitû begşitî û wllatanî 'erebî û îslamî metirsîyi ziyatir bedwayi xoyda bihênêt û, ḧzbî îslamî û çepî tundrro be asanî barudoxeke bqoznewe û hewllbiden xoyan wek elterinatîvî sîstmî siyasîyi êsta pîşan biden.
twêjeran û bîrmendan, derkewtinî sereta xirapekanî derhawîşiteyi ḧalletî «nayeksanî û nadadperwerî» wek zengêkî agadarkrdinewe bo ew ḧkumetane le qellem deden ke deyanewêt siyasetî çaksazî bo çareserî em ḧallete piyade biken, emeş wek narrazîbûnî ew ḧkumetane ke lew akamane bêzar û narrazîn ke arasteyi ḧukmirranî le wllatda drustî krduwe, bellam hengawî giring lew xallewe dest pêdekat ke ḧkumet zor be zîrekane ew fakterane diyarî bikat ke bûnete hokarî drustibûnî nadadpewerî û nayeksanî le komellgeda, lem ḧalleteşda ḧkumetî nîşitmanî erkî giringî debête eweyi çon leser astî komellge yeksanî û dadpewerî pênase bikatewe û em pênaseye bikate rayelleyek bo dûbare pêkewe grêdaneweyi tewawî komellge be yektirewe. be manayekî dîke pênasekrdineweyi «yeksanî û dadperwerîy» le ser binemayi heykeleyi komellge mana be xoyi dedatewe û le ser sê binemayi serekî helldesûrrêt, ke brîtîn le:
1. didanpêdanan be kesayetîyi hawullatî û takda.
2. rêkxistineweyi peywendîyi nêwan desellat û hawullatî, leser binemayi mamelleyi ḧkumet be şêweyekî yeksan legell sercem hawullatiyanda.
3. drustkrdinî asanikarî le nêwan ew berjewendîye hawbeşaneyi ke komellge pêkewe grê dedatewe.
em petayi «nayeksanî û nadadperwerîye» ke be şêweyekî gşitî koyi sîstme dîmukratîyekanî cîhanî grtotewe, ḧukmirranîyi xistote dûrriyanêkewe, ewîş eweye yan debêt ḧkumet hemû desellatekanî xoyi çirrbikatewe û gorranikarî beser ew barudoxeda bihênêt ke hawullatiyanî tûrre û bêzar krduwe, yan eweta debêt çawerrêyi ewe bêt bedîlêkî popolîstî cêgeyi bigirêtewe.
stiratîjiyetî dadperwerîyi komellayetî
le berinameyi ḧkumetî herêmî kurdistanda
îkonomîst û psporranî bwarî ḧukmirranî, katêk bas le çareserkrdinî kêşekanî nebûnî «yeksanî û dadpewerîy» deken, raşkawane cext le xallêk dekenewe, ewîş eweye ke siyasetî çaksazî le her ḧkumetêkda le «tirs»ـewe (Reformism of fear) dest pêdekat, bellam prsiyarî serekî lêreda eweye, çi katêk ḧkumetekan hest bew tirse deken û be naçarî hewlldeden siyasetî (çaksazî le tirsa) bigirineber. em hestkrdinî be tirsî em metirsîyeş be seretayi hengawhellgirtin bo ḧukmirranîyi baş û binaxeyi dewlletî xoşguzeran le mêjûda le qellem deden.
em ḧalleteyi êsta ke têkrrayi ḧkumetekanî rojawayi dîmukratî pêyda têdeperêt û geyşitote ew asteyi bîrmendan û psporran billên, nebûnî yeksanî û dadperwerî geyşitote ew asteyi ke çîdîke damezirawekanî sîstmî dîmukratî natwanêt kerametî mirov bparêzn, lewewe serçaweyi grtuwe ke le dwayi rûxanî diywarî berlîn û hellweşaneweyi yekêtî soviyetî pêşanewe, ḧkumetekanî rojawa ew tirseyan nema ke le serdemanî şerrî sardida, aydiyolojiyayi komonîstî herreşeyi le ḧkumetekaniyan dekrd, her boye dwayi rûxanî yekêtî soviyet be şêweyek ḧukmirranîyan araste krd ke bîr le dadperwerî û yeksanî nekenewe.
ledwayi kotayîhatinî cengî duwemî cîhanî, dewlletanî rojawa begşitî û emirîka betaybetî hestiyan be metirsîyi hellkşanî aydiyolojiyayi komonîstî û balladestî yekêtî soviyet le cîhanda krd, boye her le seretawe penayan bo planî marşall brd bo eweyi serlenwê dewlletî xoşguzeran bunyad binênewe û berberstêk drust biken bo frawanxwazîyi yekêtî soviyet û billawbûneweyi aydiyolojiyayi komonîstî le rojawada.
em tirse buwe binemayi bîrkrdineweyekî ewto le rojawa ke le çwarçêweyi geşesendin û proseyi perepêdanî berdewamda, pênaseyi asayşî nîşitmanîyi xoyan bikenewe û, raşkawane û be dengî berizîş billên, asayşî neteweyî dewlletanî lîbirrall dîmukratî yeksane be perepêdan û pêşkewtinî komellge û berizkrdineweyi dahatî tak û xoşguzeranî le komellgeda, em arasteye be corêk serkewtinî bedest hêna, ke le sallî 1969 rîçard nîkson serokî ew katî emirîka stiratîjiyetî (serkewtin bebê şerr – 1999) - Victoriyi Withowt War 1999-î xisterrû, em stiratîjiyeteş manayi ewe bû ke bem arasteyi êsta ke dewlletanî rojawa leserî derron, le 30 sallî dahatûda, rjêmî yekêtî soviyet leber yek helldeweşênêt, bellam mêjû selmandî 30 sallî nexayand û le sallî 1989 diywarî berlîn rûxa û buwe seretayek bo hellweşaneweyi yekêtî soviyet le sallî 1991, lew katewe heta êsta leber eweyi ew tirse bûnî nema, ewa êsta koyi sîstmî lîbirrallîyi nêwdewlletî le berdem herreşeyi neman û leberyek hellweşandaye.
ewca eger lêrewe bigerrêyinewe bo siyaset û stiratîjîyetî dadperwerîyi komellayetî le kabîneyi noyemî ḧkumetî herêmî kurdistanda û ew prsiyare bikeyin, aya ew tirse çîye ke ḧkumetî herêmî kurdistan hestî pê krduwe û be naçarî bangeşe bo siyasetî çaksazîyi kargêrrîyi binerretî dekat? bêguman wellamdaneweyi em prsiyare peywendî be bîrkrdineweyi partî dîmukratî kurdistanewe heye le darrşitinî nexşeyek bo rûberrûbûneweyi nayeksanî û nadadperwerî le şêwazî ḧukmirranîyi kurdistanda. diyare partî dîmukratî kurdistan ke layenî serekîyi proseyi ḧukmirranî buwe le kurdistan û herdû postî serokî herêmî kurdistan û serok wezîranî labuwe, pêş her layenêkî dîke ew xalleyi destinîşan krd, ke lenaw jîngeyi fewzayi siyasî ḧukmirranî nakrêt û pêwîste jîngeyekî siyasî û seqamgîrî ewto bêtearawe ke têgeyşitinêk lenêwan hawullatî û koyi proseyi ḧukmirranî begşitî û ḧkumet betaybetî bêtearawe, her boye ew nexşerrêgeyeyi be nawî (proje yasayi çaksazîyi binerretî) le dû sallî dwayî kabîneyi heşitemî ḧkumetî herêmî kurdistan destî pêkrd û hewllekan bew arasteye bûn ke em projeye lelayen perlemanewe bikrête yasa û le kabîneyi noyemî ḧkumetî herêmî kurdistan cêbecê bikrêt, bellam hokarî serekî bo nebûnî ew projeye be yasa, nebûnî seqamgîrîyi siyasî bû lenaw perlemanî kurdistan û projeke kra be qurbanîyi muzayedatî siyasîyi nêwan ḧzbekan.
partî dîmukratî kurdistan be şêweyek metirsîyekanî (fewza û paşagerdanîyi siyasî le wllatda) dîraset krdbû, ke deyzanî em prse ciya leweyi hawullatiyanî kurdistan nawmêd û bê hiywa dekat, le hemanikatda astengîkî gewreşe le berdem her proseyekî çaksazî û hewlldan bo bunyadinanî dewlletî xoşguzeran le herêmî kurdistanda. xallî ciyawaz û serincrrakêş le siyaset û stiratîjiyetî dadperweyî komellayetî le berinameyi kabîneyi noyemda, teniya bêzarî û narrazîbûn nîye lew akameyi ke be hokarî naseqamgîrîyi siyasî le proseyi ḧukmirranî hatotearawe, bellku begerrxistinî hewllî cdidîye bo destinîşanikrdinî ew fakteraneyi ew akame xirapeyan drust krduwe, boye katêk berinameyi kabîneyi noyem raşkawane pêdagrî leser ewe dekat ke mtmane le nêwan hawullatiyan û damezirawekanda lerizok buwe û debêt em mtmaneye dûbare ptew bikrêtewe, eme xoyi le xoyda manayi eweye ke em kabîneye amancî eweye serlenwê dadperwerî û yeksanî leser binemayi manayi hawullatîbûn le kurdistanda pênase bikatewe û em pênasekrdineweyeş bikatewe be rayelleyek bo aşitîyi komellayetî û drustibûneweyi mtmane le nêwan ḧkumet û hawullatiyanda.
ew nadadperwerîyi û nayeksanîyeyi fewza û naseqamgîrî siyasî le sallanî rabrdû heta êsta le proseyi ḧukmirranîyi kurdistanda drustî krduwe, be şêweyek le şêwekan mana û şkoyi (kar)î le herdû kertî gşitî û taybetda bê mana krduwe û, astengî gewreyi le proseyi hellsûrranî damezirawekanda drust krduwe, boye katêk lem rwangeyi fakterî serekîyi drustibûnî em diyardeyewe seyrî çareserkrdinî prseke dekeyin, debînîn partî dîmukratî kurdistan cextî tewawî krdote ser faktere serekîyeke û deyewêt le fakterî serekîyewe hengaw bo çareserkrdinî kêşeke hellbigirêt. bellam legell hemû emaneşda hengawekanî kabîneyi noyemî ḧkumetî herêmî kurdistan bo dûbare gêrraneweyi «yeksanî û dadperwerîyi komellayetî» karêkî asan nabêt û, egerî ewe heye ke her lenaw prose siyasîyekeda astengî labelayi bo drust bikrêt, emeş leber eweye xudî ew hengawane ḧkumet bem arasteye hellîdegrêt, hewlldane bo çareserkrdinî ew derhawîşite xirapaneyi naseqamgîrîyi siyasî drustî krdûn, bellam prsiyarî giring lêreda eweye: aya bêcge le drêjepêdan be hewllekan bo gêrraneweyi yeksanî û dadperwerîyi komellayetî, ḧkumetî herêmî kurdistan bijareyi dîkeyi leber deste? diyare wellamî em prsiyare waqî'î siyasî û komellayetîyi êstayi kurdistan deydatewe, eger ḧkumet pêdagrî leser cêbecêkrdinî em beriname û stiratîje nekat, ewa natwanêt ayindeyi hawullatî û komellge pênase bikatewe.
