konisêrtî siyasîyi nêwan layene beşdarekan mercî pêşwexteye bo ḧukmirranîyekî behêz


sîstmî siyasî, ewca ew sîstme bo berrêwebrdinî dewlletêk bêt, yan sîstmêk bêt be nawî (sîstmî cîhanî) bo dabînikrdinî aşitî û seqamgîrîyi nêwdewlletî, eger bmanewêt be tewawetî pêyi bigutirêt: «sîstmêkî siyasîyi seqamgîr», ewa debêt le seretawe raşkawane ew rastîye billêyin ke «sîstmî siyasîyi seqamgîr» ḧalletêkî degmene û dekrêt ta radeyek billêyin meḧallîşe, emeş leber eweye sîstmî seqamgîr ewca (dewlletî bêt, yan cîhanî) berdewam seqamgîrîyekeyi pêwîstî be parastin heye.
bo parastinî seqamgîrîyi sîstmî siyasî, (leser astî dewlletêk bêt, yan koyi cîhan), xoşbextane teniya yek rêge heye, ewîş hemahengî û hawkarî û hawsengîyi nêwan ew layene siyasîyaneye ke le çwarçêweyi bîrkrdineweyekî tazeda debine beşêk le sîstmî siyasîyi dewllet, leser astî cîhanîş dîsan seqamgîrîyi sîstme cîhanîyeke, teniya be hemahengî û hawkarî û hawsengîyi nêwan ew dewllete gewrane dekrêt, ke le çwarçêweyi bîrkrdineweyekî nwê bo rûberrûbûnewe û çareserkrdinî kêşekanî êstayi cîhan debine layenî serekî le sîstme cîhanîye tazekeda.
eger leser em binemaye û leser astî cîhan, rêkxirawî gşitîyi netewe yekgrtuwekan wek perlemanî cîhan û encumenî asayşî nêwdewlletî wek ḧkumetî cîhan, wêna bikeyin, ewa leber eweyi hawsengî û hawkarî û hemahengîyi nêwan dewllete gewrekan betaybetî endamanî hemîşeyî encumenî asayş têkçuwe û natwanin wek tîmêk le naw yek konisêrtda hawdeng û hawawaz bin, wek êsta deebînîn neteweyekgrtuwekan û encumenî asayş wek perleman û ḧkumetêkî şkstxwardû wan ke le hîç kêşeyekî cîhanîda î'tubariyan nemawe. eme leser astî dewlletêkîş her be heman şêweye. her bo nmûne eger seyrî sîstmî siyasîyi emirîka bikeyin, ke heta êstaş be behêztirîn sîstmî siyasî leser astî cîhan le qellem dedrêt, bellam le dwayi sallî 2003we ke herdû partî serekî (komarî û dîmukratî) bûne dû ḧzbî aydiyolojî û hawsengî û hemahengî û hawkarîyi nêwaniyan drizî têkewt, ewa sîstmî siyasîyi emirîka çîtir neytwanî wellamî xwast û dawakarîyi hawullatiyanî bidatewew mîkanîzimêk bidozîtewe bo çareserkrdinî kêşekaniyan, boye le novmberî 2016 xellkî emirîka dengiyan bew kandîde da ke mergî sîstme siyasîye konekeyi rageyand.
rîçard has serokî amojgayi encumenî peywendîyekanî derewe û xawenî ktêbî (cîhan le paşagerdanîda - A World in Disarray), le dwayîn twêjîneweyeda ke le jmareyi tazeyi govarî forîn efêriz be nawnîşanî: «sîstme konekeyi cîhan çon kotayî dêt û çi sîstmêk leser paşmaweyi ew drust debêt?» raşkawane amajeyi bewe krduwe ke sîstmî siyasîyi (cîhanî yan dewlletî) le seretawe amajekanî leberyek hellweşanî lê derdekewêt, bellam birriyarsazan le seretawe ew amajane nabînin ke lêyi derkewtuwe, boye katêk hestî pêdeken ke çîdîke ew sîstme zîndû nakrêtewe û her kesîkîş hewllî zîndûkrdineweyi ew sîstme kone bidat, ewa hewllekanî bêhûde debin. her boye ke sîstmî siyasî geyşite em ḧallete, ewa hîç rêgeçareyek le berdem birriyarsazan namênêtewe, bêcge leweyi debêt raşkawane dan be dû rastîyi giringda binêyin, ewanîş brîtîn le:
1. debêt dan beweda binrêt ke sîstme siyasîyeke koneke hergîz zîndû nakrêtewe û debêt hewllekan bixirênegerr bo eweyi sîstmêkî taze drust bikrêt (leber eweyi sîstmî siyasî le dayk nabêt).
2. em danpêdanane debêt, danpêdananêkî hemelayene bêt û hemû layene beşdarekanî naw prose siyasîyeke dan beweda binên ke be sîstme koneke ḧukmirranî nakrêt.
ke em danpêdanane hatearawe, ewa koyi layene beşdarekanî naw sîstmeke, feriz debêt le seryan be şêwazêkî nwê bîrbikenewe û be şêwaz û mîkanîzimêkî nwê hawkarî û hemahengî yektirî biken, bo eweyi hawsengî û seqamgîrîyi sîstme siyasîyeke pêkewe drust bikenewe û hewllekaniyan be hawşêweyi konisêrtêkî siyasî be hawdengî û hawawazî yekbixen, bo eweyi sîstme siyasîyeke ew twana û îradeyi bo drust bibêtewe, ke twanayi eweyi hebêt wellamî xwast û dawakarîyi xellk bidatewe.
lem çwarçêweyeda eger ew prsiyare bikeyin: aya sîstmî êstayi cîhan ke pêyi dellên: «sîstmî nwêyi cîhan, yan sîstmî lîbirrallîyi nêwdewlletî», detwanrêt carêkî dîke zîndû bikrêtewe? wellamî em prsiyare layi bîrmendanî siyaset eweye, carêkî dîke ew sîstme cîhanîye zîndû nabêtewe ke tiyayda emirîka wek jmare (yek) bangeşe bo xoyi bikat û koyi dewlletanî cîhanîş ew bangeşeyeyi emirîka qbûll biken.
lêreda eger prsiyareke leser astî sîstmî siyasîyi dewllet bikeyin, betaybetî (sîstmî siyasîyi lîbirrall dîmukratî) û bprsîn: aya detwanrêt carêkî dîke sîstmî lîbirrall dîmukratî ke bibuwe jêrxanî siyasetî dereweyi emirîka û dewlletanî yekêtîyi ewrupa, zîndû bikrêtewe? wellamî em prsiyareyan kêşe nawxoyiyekanî emirîka û dewlletanî yekêtîyi ewrupa deydatewe û ew kêşane pêman dellên: ew pêwer û behayaneyi wek (mafî penaberî, frekeltûrî, kerametî mirov, azadîyi raderbirrîn, sîstmî dameziraweyî, abûrî û bergrîyi hawbeş w.. htd) ke maweyi ziyatir le 70 salle hemû dewlletanî yekêtîyi ewrupa û emirîka şanazî pêwe deken, êsta xoyan bûnete dijî em pêwer û behayane û her xoyan le rîşewe deryan hênawe, boye bepêyi em mîtode debêt raşkawane dan beweda binrêt ke her hewllêk bo zîndûkrdineweyi sîstmî (lîbirrall dîmukratî) bixirêtegerr, ewa ew hewllane bêhûde debin û debêt serlenwê be bîrkrdineweyekî nwê bîr le sîstmêkî tazeyi ḧukmirranî bikrêtewe. bellam teḧedida û metirsîyi gewre ew kate drust debêt ke leser danpêdanan be şkstî sîstmî siyasî, yan sîstmî cîhanîda, layene serekîyekan wek konisêrtêkî siyasî hawdeng û hawawaz nebin.
em prse (drustkrdinî konisêrtî siyasî le nêwan layene beşdarekan), bo êstayi kurdistan le radeber giringe, emeş leber eweye ke her ledwayi hellbijardinekanî eylûlî 2013 û hewllekan bo pêkhênanî kabîneyi heşitemî ḧkumetî herêmî kurdistan, partî dîmukratî kurdistan leser binemayi çwar sallî aramî, gftugokanî legell layene siyasîyekan bo pêkhênanî ḧkumet dest pêkrd, le pênawî bedîhênanî ew çwar salle arameş, partî destiberdarî komellêk mafî hellbijardinî xoyi bû, leser astî hewlêr û beẍdaş, bellam netwanra konisêrtêkî siyasîyi kurdistanî ne leser astî perlemanî 'êraq, ne leser astî perlemanî kurdistan drust bikrêt, her boye katêk em konisêrte siyasîye le oktoberî 2015 lelayen bzûtineweyi gorranewe têkdra, ewa partî lelayi xoyewe rêkkewtine siyasîyekeyi bo pêkhênanî ḧkumet legell gorran hellweşandewe, bellam neytwanî hawdengî û hawawazî bo konisêrte siyasîyekeyi kurdistan bigêrrêtewe, boye karesatî gewreyi wek 16î oktoberî 2017î bedwayi xoyda hêna, bellam dwayi em karesate, raşkawane nêçîrvan barizanî be birriyardanî bo diyarîkrdinî rojî hellbijardinî perlemanî kurdistan le 30î eylûlî 2018, ke emeş danpêdananî serokî ḧkumetî kurdistan bû, beweyi ke çîdîke sîstme konekeyi ḧukmirranîyi kurdistan zîndû nakrêtewe û debêt sîstmêkî siyasîyi taze drust bikrêtewe, le pênawî emeşda zor bwêrane nêçîrvan barizanî be ruwî ew hewllane westayewe, ke deyanwîst hellbijardinî perlemanî kurdistan le katî xoyda dwabixirêt.