bo serkewtnî kabînekey adl ebdulmehdî şîeî êraq dewletî qûl wek pêwîstî seyr deken

çemkî dewletî qûl (Deep State) bo yekemîn car le sedey bîstemda bo eu şêwaze hukmranîye taybetey komarî turkyaî nwê bekarhatuwe ke xoy lenaw destûrî turkyada nmayş krduwe، emeş bew manayeî destûreke be şêweyekî rûkeş maweteweu hkumetîş le çwarçêwey eu destûre pêkhatuwe، belam hukmranîî rasteqîne le destî torêkî têkelawe le destebjêrî (efsere ple balakanî supa، ple balakanî dezgay hewalgrî، ple balakanî polîs û asayş، deselatî dadwerî، grûpêk bo encamdanî tawanî rêkxraw - Organized Crime- ). em şêwaze hukmranîye taybete ke pêy degutrêt «dewletî qûl» le duay helweşandnewey xelafetî osmanî be şêweyekî fermî û damezrandnî komarî turkyaî nwê wek dewletêkî dîmukratî û skolarî û komarî destûrî، le salî 1923 lelayen mstefa kemal etaturkewe pyadekrawe، heta geyştote euey le serdemî serokayetî receb teyb erdoganda destûrî turkyaî hemwar krdewe û sîstmî wlatî le perlemanîyewe gorî bo serokayetî، tenya le pênawî euey şêwazî hukmranî (dewletî qûl) bbête şêwazêkî destûrî le turkyada.
em şêwaze taybetey hukmranîî nmayşkraw leçwarçêwey destûrî wlatda ke be çemkî «dewletî qûl» pênase krawe، bote zareweyekî naw edebyatî syasî bo hemû eu sîstme syasîyaney ke şêwazî hukmranîyekeyan le destûrda xoy nmayş dekat û hukmranîî rasteqîney wlatîş bedest eu kesaneweye ke şarawen، yan lenaw wezaret û damezrawekanî hkumet، yan perleman nabîndrên. sebaret bem layene con lî karî nûser û efserî pêşuuy hewlgrî berîtanya le romane tazekeyda (rastîyekî wrd - A Delicate Truth) zor be wrdî pênasey dewletî qûlî bem şêweye krduwe: «dewletî qûl brîtîye lew bazney ke berdewam le frawanbûndaye û bote çwarçêweyek bo kokrdnewey rêkxrawe nahkûmîyekan ke brîtîn le bankekan، kompanya barzganî û pîşesazîyekan، lenaw em bazneyeda paksazîyekî euto krawe ke hîç zanyarîyekî grng natwanêt snûrî eu bazneye bbezênêt û bgate holekanî wêst minîster ) balexaney hkumetî berîtanya) û holekanî koşkî spî (balexaney hkumetî emrîka)، emeş manay eweye dewletanî rojeaway dîmukratîş، helsûrêneranî hukmranî rasteqîne le berîtanya û emrîkay pêş brêksît û derçûnî tremp، eu xelkane nebûn ke postî serok komar، yan serok wezîranyan bedesteweye، yan eu xelkane nîn ke poste wezarîyekan berêwe deben، belku hukmranî rasteqîne eu rêkxrawe nahkûmîyanen ke berdewam eu bazne şaraweye frawan deken، ke lelayen bankekan û kompanya gewrekanî pîşesazî û barzganîyewe drustyan krduwe.

em pênasane eweman pêdelên ke le şêwazî hukmranîî dewletî qûlda mewdayek le nêwan hukmranî rûkeş (serok، yan serok wezîran û wezîrekan) û hukmranîî rasteqîne (kes û rêkxrawe şarawekan) heye، belam prsyarî serekî lêreda eweye، aya hîç ezmûnêk heye، core têkelawîyek lenêwan hukmranîî rûkeş û hukmranîî rasteqîne drust bkat، yan be şêweyekî dîke karakterekanî dewletî qûl xoyan lenaw balexaney hkumetda bşarnewe û kar bo serxstî amancekanî dewletî qûl bken؟ bo welamdanewey em prsyare، lewaneye xopîşandanekanî (tî partî) le salî 2008î emrîkaw sûtandnî wol strît seretayekî baş bêt، emeş leber eweye hokarî pekkewtnî hemû damezrawekanî dewletî emrîka û welaminedanewey xwast û dawakarîî hawulatyan، tenya hokarekey ewe nebuwe ke karakterekanî naw bazne frawanekey (con lî karî) hukmranî rasteqîne bûn û neyanhêştuwe hîç zanyarîyekî grng bgate wêst minîster، yan wayt haws، belku le duay karesatî 11î sêptêmberî 2001 û paşanîş herdû şerî rûxandnî rjêmî talîban le efxanstan û rjêmî be's le êraq، şêwazêkî têkelaw le şêwazî dewletî qûl le emrîka serîheldawe ke torêkî têkelawî le karekterekanî naw hkumet û karakterekanî naw bazne frawanekey rêkxrawe nahkûmîyekan drustkrduwe، leser em prse، kongrêsmanî xanenşînkrawî emrîka (con lofgrn) le ktêbekeyda ke le salî 2016 benawnîşanî ( dewletî qûl: kewtnî destûr û helstanewey hkumetî sêber - The Deep State: The Fall of the Constitution and the Rise of a Shadow Government) nûsîwyetî، raşkawane basî ewe dekat û delêt: duay ezmûnî 28 salî kongrêsmanî le (1983-2011) bom derkewt ke destûrekeman wek deqêkî rûkeş mawe، belam roj leduay roj lelayen destebjêrî fermanrewawe astengî bo drust dekrêt، destebjêrî fermanrewa bûne komelêk asn lenaw torêkda، boye natwanrêt destûreke rzgar bkrêt، le emrîkada berdewam pare û xelkî şyau hebuwe bo euey btwanêt xzmetguzarî pêwîst û çawdêrî tendrustî şayste bo hawulatyan dabîn bkrêt، belam euey ke neyhêştuwe em karane be rêkupêkî cêbecê bkrêt، derhawîşte nerênîyekanî eu hkumete sêbere buwe ke zor kem bayexî be maddekanî destûr dawe ke zor be asanî hemû kesêk têyan degat. eu hkumete sêbereş be pênasey naw ktêbekey lofgrn bemcoreye: min dewletî qûl bew manaye bekardehênm ke brîtîye le yekgrtnêkî têkelawî nêwan karaktere serekîyekanî naw hkumet legel bznsmane balakanî naw kertî barzganî، em dû karaktere twanay eweyan heye ke wîlayete yekgrtuwekanî emrîka berêwe bern، herweha be şêweyekî snûrdarîş eu belênane cêbecê bken ke le helmetekanî helbjardnda be dengderyan dawe.»

dyare mayk lofgrn em ktêbey pêş helbjardnekanî 2016 û serkewtnî donald tremp le novmberî eu sale nûsîwe، boye wîlayete yekgrtuwekanî emrîka wek împratoryetêkî sedey bîst û yekem be împratoryetî roma berawrd dekat û lew rwangeyewe bayexdan be bazrganî û dûrkewtnewe le pîşesazî dexaterû û delêt: «împratoryetî roma leser pransîpêk berêwe deçû، heta rûberuuy leberyek helweşan buwewe، pîşesazî tenya serçawey rasteqîneye bo dahat، belam le roma pîşesazî nebû، rojane rîgakanî ostya be esp û arebanekanî karwançî cmey dehat û em karwançîyane le rojhelatewe herîr û beharat، le asyaî bçûkewe mermer، le etlesewe texte، le efrîqya û mîsrewe danewîle، hemû emane dehênraye ostya û esp û arebanekanîş ke degeranewe، tenya eweyan debrdewe ke le skî espekanyan buwe.» amajekrdn bew mêjuwe، beagahênanewey sîstmî syasîî emrîkaye ke be şêweyekî frawan ruuy krdote bazrganî û le pîşesazî dûr dekewêtewe، emeşî wek seretayek bo rûxanî emrîka be hawşêwey împratoryetî roma xstoterû.
eger bgerêynewe bo seretay salî 2016 heta mangî novêmber û dûbare sernc le helmetî helbjardnekanî donald tremp bdeynewe، ewa aşkraye ke hemû druşmekanî tremp bo kotayîhênan bew dewlete qûley emrîka buwe ke eu yekgrtne têkelawey le nêwan karaktere serekîyekanî koşkî spî û bznsmane gewrekanî kertî bazrganî drust krduwe، belam prsyar lêreda eweye aya be serkewtnî tremp، kotayî be dewlete qûlekey emrîka hat؟ bêguman le welamî em prsyare raşkawane detwanîn blêyn: eu dewlete qûley mayk lofgrn wek metrsîyek bo ser împratoryetî emrîka le cîhanda destnîşanî krduwe، êstaş le emrîka her mawe û behêzîşe û hemû hewlekanî bo eweye ke donald tremp le postî serokayetî dûr bxatewe، emeş metrsîyekî eutoy drust krduwe ke (karaktere balakanî naw dezgay hewalgrî، karaktere balakanî naw dezgay lêkolînewey fîdralî، karaktere balakanî naw deselatî dadwerî) hemûyan pêkewe carêkî dîke hewlekanyan yekxstuwe bo euey hkumetekey donald tremp brûxênn û hkumete sêberekey xoyan bênnewe ser deselat، leser em prse nûser û çawdêrî syasî cîrom korsî le hawînî emsalda ktêbêkî tazey blawkrdotewe be nawnîşanî (kuştnî dewletî qûl: şerkrdn bo parastnî serok tremp)، lem ktêbeda cîrom korsî bas lewe dekat، çon karaktere balakanî pêştrî hkumetî obama û karakterekanî êstay naw dezgay hewalgrî û dezgay lêkolînewey fîdralî û deselatî dadwerî، bo euey be rêgey yasakanî emrîka û be bergrîkrdnyan lew destûrey ke le serdemî dewletî qûlî ewanda tenya wek rûkeş mabowe، serok tremp dûr bxenewe، boye dawadekat ke debêt eu dewlete qûle bkujrêt، bo euey serok tremp bparêzrêt.
cextkrdneweman leser şêwaze cyawazekanî (dewletî qûl) bo ewe bû، derwazeyek bkeynewe bo şîkarîî eu barudoxe syasîyeî êsta le êraqda ke bo hukmranî hatotearawe û zor le çawdêran û şrovewananî syasî be dewletî qûl nawî deben w، cext lewe dekenewe ke bûnî haletî «dewletî qûl» le êraqda debête asteng le berdem serkewtnî eu kabîne hkûmîyeî ke çawerwan dekrêt d.adl ebdulmehdî lem hefteye، yan pêş kotayîhatnî mawe destûrîyekey ray bgeyenêt، belam em baseke leçend rûyekewe hawra nabêt legel eu boçûnaney ke pêyanwaye haletî «dewletî qûl» debête asteng bo bernamey hkumetekey d.adl ebdulmehdî، bepêçewanewe، dyardey «dewletî qûl» le êraqda xoy pêwîstî beweye lejîr sêberî hkumetekey d.adl ebdulmehdî bşarêtewe، bo euey xoy hukmranî rasteqîney dewletî êraq bêt.


dewletî qûl le êraqda
debête palpştêk bo serkewtnî kabînekey d.adl ebdulmehdî

dewletî qûl lenaw prosey syasîî êstay êraqda، pênaseyekî cyawaz lew halatane werdegrêt ke pêştr lenaw prosey syasîî komarî turkya û êstaş lenaw dewletanî rojeaway dîmukratî boy dekrêt، belam xalî hawbeş lenêwan hemû eu pênase cyawazaney bo dewletî qûl dekrêt، eweye: destebjêrêkî syasîî nasyonalîstî، yan mezhebgerayî، yan bznsmane gewrekanî kertî pîşesazî û bazrganî، yan bznsmanekanî kertî bankî، karaktere balakanî naw hkumet w.. htd، amancî eweyan heye be şêwazêk hukmranî le wlatda bkrêt ke amancekanî ewanî têda bêtedî، belam natwann em amance be aşkra rabgeyenn، boye destûr û yasakanî wlat dekene çwarçêweyek û lenaw eu çwarçêweyeda amancekanî xoyan deşarnewe.
eger wek nmûne seyrî haletî «dewletî qûl» le turkyada bkeyn، bêguman etaturk parastnî nasyonalîstî turkî le dûrkewtnewe le xelafet û lasayîkrdnewey sîstmî syasîî dewletanî rojawa debînîyewe، boye dewletî turkyaî wek dewletêkî dîmukratî û skolarî û komarî destûrî pênase krd، belam prsyarî grng lêreda eweye، aya duay 100sal، dewletî turkya bote eu dewlete؟ bêguman nexêr، le bneretîşda etaturk amancî ewe nebuwe turkya bbête dewletêkî dîmukratî û skolar û freyî، belku amancî serekî ewe buwe turkya bbête dewletêk bo parastn û geşekrdnî fîkrî nasyonalîstî turkî û euey dîmukratî û freyî û skolarîzm bêt، bûnî nebêt، her boye naçar buwe، hkumetî turkya euey be helbjardn dête deselat، bîkate hukmranî rûkeş û hukmranî rasteqîneş ledestî ple balakanî supa û hewalgrî û asayş û bkeranî tawanî rêkxrawda bêt.
eger seyrî haletî dewletî qûl le dewletanî rojeaway dîmukratîş bkeyn ke heta em duayyeş daway hukmranîî globalyan dekrd، debînîn amancî dewletî qûl le rojawa begştî û le emrîka û berîtanya betaybetî bo ewe buwe ke destebjêrêk zyatr sermaye keleke bkat، euca kelekekrdnî eu sermayeye beher rêgeyek bêt، sebaret bem halete cîrom korsî le ktêbekeyda (kuştnî dewletî qûl) bas lewe dekat، beşêk le karaktere dyarekanî hkumetî barak obama amancyan ewe bû şerekan hemû beşêkî em cîhane bgrêtewe bo euey bazrganîî froştnî çek berdewam bêt û xoyan qazancêkî gewre bken.
belam prsyar lêreda eweye، aya karakterekanî naw dewletî qûl le êraqda amancyan çîye û deyanewêt bem dewlete qûle çîyan dest bkewêt؟ aşkraye karaktere serekîyekanî naw dewletî qûl le êraqda، brîtîn le serkrdey hzbe syasîyekanî şîe û fermandey mîlîşyakanî heşdî şe'bî، em karakterane ne amancyan eweye êraq bkene çwarçêweyek bo geşekrdnî qewmyeî erebî، ne amancîşyan eweye êraq bbête çwarçêweyek bo weberhênan û bazrganî bo euey tenya sermaye keleke bken.

aşkraye syasîyekanî şîe û hzbekanîşyan le mawey 15 salî rabrdû (2003-2018) hênde sermayeyan kokrdotewe ke detwann leher şwênêkî em cîhane bîkene bnaxeyek bo euey bazrganî bken û sermayeî pê keleke bken، boye êsta em jêrxane abûrye gewreyeî hzbe syasîyekanî şîeî êraq bo ewe nîye ke bîkene serçaweyekî weberhênan bo bazrganî، belku amancî gewrey em sermaye gewre abûryeî leber destyandaye، deyanewêt bîkene weberhênan bo geşekrdn û çespandnî hukmranîî şîegerayî ke xoy le çwarçêwey (uylayetî feqîhî komarî îslamîda) berceste dekat.
euca eger lem derwazeyewe seyrî em amance bkeyn û eu prsyare bkeyn، aya karakterekanî naw dewletî qûlî êraq be ç rêgeyek em amanceyan bo dêtedî، yan xoyan bernameyan bo darştuwe û lew qenaetedan bem rêge boyan dêtedî، bêguman zor baş dezann:
1. em amanceyan be zebrî hêz û xosepandn bo nayetedî، emeş bew manayeî hemû pêkhatekanî dîkey êraq naçar bken be zebrî hêz hukmranî şîegerayî (uylayetî feqîhî) qbûl bken، em halete leserdemî kabîney duwemî d.nurî malîkî taqî krayewe û wek bînîman derhawîşte xrapekanî ewe bû rêkxrawî tîrorîstîî da'ş le seretay salî 2014 serîhelda û le huzeyranî heman salda muslî dagîrkrdu xelafetî îslamî rageyand.
2. zor baş dezann eger destûrî êraq welawe bnên û serlenwê destûrêkî dîke bnûsnewe û şerîyet be hukmranî şîegerayî bdat، emeşyan bo naçêteser û cya lewey leser astî nawxo pêkhatey kurd û sunne pena bo rêgeçarey dîke deben، le hemankatda leser astî nêwdewletîş dekewête jêr gemaro û serkewtû nabn.
3. baş dezann leser astî syasetî nawxoy malî şîe، natwann rasparde û fetwakanî ayetula elî sîstanî pştgwê bxen، emeyan le helbjardnekanî emcarey êraq bînîman ke çon merceîet wtî (taqîkrawe، taqînakrêtewe) emeş buwe hokarî euey astî beşdarî le şarekanî êraq 20% têneperênêt، em qseyeî merceîetî necef bo pêkhênanî kabînekey adl ebdulmehdî-îş karîgerî heye û natwann feramoşî bken، boye natwann be înadî mamele legel raspardew fetwakanî merceîetî necef bken، herweha deşzann ke merceîetî necef bruay be hukmranîî (uylayetî feqîhî bo êraq) nîye.
4. baş dezann emrîka dakokî le manewey destûrî êraq dekat bo euey eu destûre rêgr bêt le hukmranîî rastewxoy (uylayetî feqîhî)، belam emrîka dakokîî cddî le ser ewe nakat ke eu destûre çendî cêbecê dekrêt û çon cêbecê dekrêt.
leberamber em xalaney ke debne asteng leberdem bedîhênanî amancî karakteranî dewletî qûl le êraqda، karakterekan hewlyandawe (hemû syasîye balakanî şîe) ke em amance lejêr sêberî hkumetêkî rûkeşda bşarnewe û xoyan le sêberda hukmranî rasteqîney êraq (uylayetî feqîhî) berêwebern û hemûşyan kodengn leser euey pêwîste hukmranî rasteqîne le êraqda (hukmranî şîegera) bêt، herboye hewlekanî hemûyan lew xaleda yekî grtotewe ke em amance lenaw eu çwar xaleda cê bkenewe ke hemû layek razî dekat:

layenî emrîkî razîye، leber euey rêkxstnewey prosey hukmranî le êraqda leber roşnayî akamî helbjardnekanî ayarî rabrduuy êraqe û herweha eu orfe syasîyeî leduay salî 2005ewe peyrew krawe bo euey sê poste serokayetîyekey (komar û encumenî wezîran û perleman) le nêwan her sê pêkhatey serekîî (kurd û sunne û şîe) dabeş bkrêt، eme krawe û feramoş nekrawe، lemeş zyatr layenî şîe wek gutarî syasî zor dakokî le destûrî êraq dekat. lemeş zyatr be kandîdî şîekan adl ebdulmehdî razîye û wek serkrde û syasîyekî myanroy şîe seyrî dekat.
layenî êranî ke karîgerîyekî gewrey leser prosey syasîî êraq û syasetî şîe le êraqda heye، be kandîdkrnî d.adl 'bdulmehdî wek kandîdî hawbeşî têkray layene şîekanî êraq razîye، emeş leber eweye em kandîde xoy yekêke lew syasîyaney leserdemî opozsyon bûnda dostêkî nzîkî komarî îslamî û supay pasdaranî êran buwe û yekêk buwe le fermandekanî encumenî balay şorşî îslamî leêraq û le pênawî serkewtnî em şorşe xebatî çekdarî krduwe، her boye eger em kandîde wek serok wezîranîş hewlekanî bo ewe nebêt ke hukmranîî şîegerayî bçespênêt، ewa nabête rêgr le berdem dewletî qûlda.
layenî merceîetî necefîş leçend layekewe hem be kandîdî serokî encumenî wezîran razîye، hemîş bew şêwazey le pêkhênanî kabînekey pyadey krduwe، sebaret be d.adl ebdulmehdî، merceîet lêy razîye، leber euey pêştr taqî nekrawetewe û gendel bûbêt، belku çend postêkî hebuwe ke neytwanîwe serkewtû bêt û destî lekar kêşawetewe، herweha le şêwazî pêkhênanî kabînekeşî razîye leber euey lelayen karakteranî dewletî qûlî êraqewe eu zemîney bo rexsawe ke karaktere taqîkrawekanî beserda ferz neken.

leser astî beşdarî pêkhatekanî dîkey êraqîş، haleteke le nêwan kurd û sunne dû haletî cyawaze، herçî layenî sunneye be fermî bûne beşêk le herdû hawpeymanî şîe (îslah û bîna be serokayetî sedr û bîna be serokayetî amrî)، boye layenî sunne pştgîrî le hkumete rûkeşekey ebdulmehdî û hkumete sêberekey layene şîîekan dekat، be mercêk pşkî erebî sunne le prosey hukmranîî êraqda parêzraw bêt، herçî layenî kurdîşe begştî û partî dîmukratî kurdstan betaybetî، raşkawane partî dîmukratî kurdstan kêşey legel ewe nîye erebî şîe، yan erebî sûne ç core hukmranîyekyan dewêt، belku kêşey serekîî partî dîmukratî kurdstan eweye ke euey le bexda hkumet û deselatdare، çon mamele legel mafî xelk û cugrafyaî kurdstan dekat، be drêjayî zyatr le70 salî rabrdûş، partî kêşey legel hîç hkumetêkî padşayî û komarî nebuwe، belku kêşey legel şêwazî mamelekrdnî eu hkumetane hebuwe legel mafî xelk û cugrafyaî kurdstanda، lemeş zyatr partî dîmukratî kurdstan her le seretay rûxanî rjêmî be'sewe le 2003، zor be wrdî dîrasetî euey krduwe eger sîstmî fîdralî le êraqda serkewtû nebêt، yan eger syasetî nêwdewletî rêgey neda kurdstan berew dewletî serbexo hengaw helbgrêt، aya debêt serkrdayetî syasîî kurdstan çon mamele legel hkumetî bexda bkat؟ em dîrasete wrd û cddîye ke mawey yek dû sal grûpêk le pspor û ekadîmî karyan leser krduwe û paşanîş em dîraseteyan le hemû rûyekewe le ktêbêkda benawnîşanî (eayndey kurdstan le êraqda) be zmanî înglîzî blawkrdotewe، akamî em dîrasete geyştote euey ke serkrdayetîî syasîî kurdstan debêt dakokî leser mafî xelk û cugrafyaî kurdstan bkat، euca her hkumetêk ddanî na be mafî xelk û cugrafyaî kurdstanda، ewa dekrêt kurdstan her beşêk bêt le êraq û belam sîstmî syasîî kurdstan û bexda le yektrî cyawaz debêt، sebaret bem layene heta êsta euey le layene şîîekanî êraq deybînîn، eweye ke rêzyan lew daxwazîyeî xelkî kurdstan grtuwe، ke barzanî pêdagîrî leser dekat، euyş brîtîye le (şeraket، tewafq û tewazn)، em dawaye legel euey dawayekî asan nîye ke hersêkyan wek xoy cêbecê bkrêt، belam têkelawbûnî layene sunnekan legel herdû hawpeymanî şîe، karî layenî kurdstanî betaybetî partî asantr krduwe bo euey legel layenî şîe bgene xalêkî hawbeş، em xale hawbeşeş bew manaye nîye ke partî pêdagrîî zor bkat leser postekanî bexda، belku xalî hawbeş bew manayeî ke ewanîş bo mafe destûrîyekanî xelkî kurdstan be hengawî cddî bêne pêşewe، her boye ke layenekanî şîe amadebaşîyan bo em hengawhelgrtne pîşan dawe، ewa layenî kurdstanîş be hkumetekey ebdulmehdî razîye û amadeye pştgîrî bkat، belam em pştgîrîyeî partî wek gewretrîn qewarey kurdî le perlemanî êraqda heta eu kateye ke hkumetî dahatû rêz le mafî xelk û cugrafyaî kurdstan degrêt.

eger lêrewe xale astengekanî berdem karakterekanî dewletî qûl û cêkrdnewey em bernameye leser hemû astekanî nawxo û îqlîmî û nêwdewletî bew şêweyeî ke hemû layek razî bkat، ewa karakteranî dewletî qûl le êraqda nek nabne asteng bo eu hkumete rûkeşey ke d.adl ebdulmehdî serokayetî dekat، belku be astêk pştgîrî deken ke dewletî qûl le êraqda bkene nmûneyekî baştr lew nmûney le mawey 15salî rabrdû wek nmûney dewletêkî dîmukratî û fîdralî berêwe çuweu hemû pêkhatekanî êraq be erebî şîeşewe lêy narazîn.


eayndey êraq
lesayeî hukmranîî dewletî qûlda


syasîyekan û perlemantaranî şîeî êraq eu rastîye naşarnewe، eger em hkumete tazeyeî êraq be serokayetî adl ebdulmehdî şkst bênêt، eme duayîn hkumet debêt be şêwazêkî dîmukratî le êraqda pêkbhênrêt، dyare mebest lem hoşdarîyeî syasîyekan û perlemantaranî şîe lewewe serçawey negrtuwe ke ewan zor be xemî dîmukratîyewen û nayanewêt dîmukratyet le êraqda kotayî bêt، belku mebestî serekîyan lem hoşdarîye eweye ke eu taytle rûkeşey benawî (dîmukratî) şîeî êraqî krdote hukmran، eger eu taytle nemênêt، ewa hukmranîî şîe le êraqda kotayî dêt û hemû eu layene syasîyaneşî êsta nwênerayetî şîeî êraq deken، tûreyî xelk rayandemalêt û pştgîrîî merceîetî necefîş ledest deden.
em fakte syasî û aşkraye، layene syasîyekanî şîeî êraqî xstote berdem dûryanêk، yan debêt rêga heldêr taqî bkenewe û leser heman rîtm û mîtodî 15 salî rabrdû berdewam bn، yan eweta debêt rêgay rzgarbûn le qeyranekan helbjêrn، ke emeşyan pêwîstî beweye le naw hkûmetî qûlda nmûneyekî baştr le hukmranîî salanî rabrdûyan pîşanî êraqîyekan bden.
layene syasîyekanî şîeî êraq û fermandekanî mîlîşyakanî heşdî şe'bî ke êsta rolêkî berçawyan le prosey syasî êraqda heye، zor baş geyştûnete çend qenaetêkî grng:
yekem: eger hkumetî bexda ke şîe lêy berprsyare hewlnedat şexsî barzanî razî bkat û hengaw bo çareserkrdnî kêşekanî nêwan hewlêr û bexda neden، ewa natwann hukmranyekî baştr le 15 salî rabrdû pyade bken، bemeş natwann kêşekanî xoyan çareser bken û serencamîş wek le xopîşandanekanî besre û şarekanî dîkey êraq bînîman tûreyî xelk rayandemalêt.

duwem: geyştûnete eu qenaetey kurdstan le ruuy abûrîyewe çîdîke beser abûrîî êraqewe bar nîye، belku kurdstan êsta geyştote eu astey be rêjey 70% pşt be abûrîî xoy debestêt û hengawekanî hkumetî kurdstan bew arasteyen ke 100% pşt be abûrî xoy bbestêt، boye eger legel kurdstan kêşeyan nebêt، ewa bew bre pareyeî lenaw proje yasay budcey êraqda leberdestyane detwann bayex be xzmetguzarîye serekîyekanî erebî şîe û sunney êraq bden û legel xoyan aştî bkenewe، belam eger kêşeyan legel kurdstan hebêt، ewa eger budcey êraq dû hêndeş bêt natwann kêşekanî xoyan be başî çareser bken.
sîyem: geyştûnete eu qenaetey ke serkrdayetî syasî û xelkî kurdstanîş xoyan be beşêk le dewletî êraq nazann، heta xemî eweyan bêt hukmranî le êraqda beç şêweyek berêwe derwat، em qsane leser zarî serkrde balakanî şîe wek elî debax le dewletî yasa û beha e'recî le mîdyakanî êraqda cextî leser kraweteweu raşkawane basî eweyan krduwe ke layenî kurdstan ne debête beşêk le hawpeymanî şîe، ne destberdarî serbexoyîş debêt، herweha raşkawanetr le herdû tuytekey muqteda sedrîş derkewtuwe ke çon peyamî xoy arastey layenî kurdstanî û arastey layene sunnekan krduwe.
çwarem: geyştûnete eu qenaetey eger legel kurdstan kêşeyan nebêt، ewa be asanî detwann kêşekanî xoyan legel layenî sunne çareser bken û leser şêwazêk rêkbkewn، leber euey le nêwan erebî şîe û sunney êraqda، kêşey nasname û keltûr û eayîn nîye، belku euey heye kêşey mezhebgerayye، emeş be asanî rêgeçarey bo dedozrêtewe، be mercêk layene syasîyekanî erebî şîe be hengawî cddî le erebî sunne bçne pêşewe، emeş wek lemawey çend mangî rabrdû le danustanekanî pêkhênanî hkumetî êraq bînîman، leseretawe layenî erebî sunne zyatr lelayenî kurdstanî nzîktr bûn، wek le layene şîekan û ewanîş wek layenî kurdstanî pêdagrîyan leser sê dawakey layenî kurdstanî dekrdewe (şeraket û tewafuq û tewazn)، belam leber euey serkrdey layene şîekan becorêkî cyawaz le pêştr legel erebî sunne danustanyan krd، debînîn pêş euey hkumetî tazeş pêkbhêndrêt، layenî erebî sunne nek her basî (şeraket û tewafuq û tewazn) nakat، belku bûne beşêk le herdû hawpeymanîye gewrekey şîe û tenanet eu kandîde sunneyaneş ke bo poste wezarîyekanî hkumete tazeke kandîd dekrên، lelayen herdû hawpeymanî şîewe destnîşan dekrên، naştwann eme retbkenewe.

hengawe cyawazekanî têkray layene syasîyekanî şîeî êraq le duay xopîşandanekanî besre û şarekanî dîkey êraq legel koy prosey syasîî êraq û betaybetîş legel layenî kurdstanî begştî û partî dîmukratî kurdstan betaybetî، euey lê dexwêndrêtewe ke layene syasîyekanî şîe hewlî xoyan xstoteger، eger byanewêt lew qeyraney têy kewtûn، rzgaryan bêt û kêşekanî xoyan çareser bken، ewa tenya rêge eweye ke xorzgarkrdnyan le qeyranekanî hukmranî le êraqda، rêgekey be kurdstanda têdeperêt û mêjuuy 100 salî rabrduuy êraqîş selmandûyetî her hkumetêkî êraq neytwanîbêt legel kurdstan bgate lêktêgeyştnêkî hawbeş، ewa، yan neytwanîwe le hukmranîda bmênêtewe، yan eger le hukmranîşda mabêtewe، ewa serencam be rûreşî kotayî be hukmranîyekey hatuwe، baştrîn ezmûnîş lemawey 100 salî hkumetî êraqda، mêjuuy hukmranîî hzbî be's û sedam husêne، be's û sedam le seretada zor baş kêşey serekîî hukmranîî êraqyan destnîşan krd، bewey eger kêşey kurd çareser bken، ewa hîç kêşeyek le êraqda çareserkrdnî qurs nabêt، herweha sedam husên zor baş serçawey çareserkrdnî kêşekanî destnîşan krd û rêgey nawprdanî grte ber û legel mstefa barzanî rêkkewt، eu deyzanî klîlî çareser lay barzanî mstefaye، boye sedam û be's twanîyan lemawey çend salêkî kemda nek her tenya kêşekanî êraq çareser bken، belku twanîyan peywendye nêwdewletîyekanyan rêkbxenewe û newtî êraq xomalî bken، eger sedam û be's le rêkkewtnnamey adar paşekşeyan nekrdaye، êraq û hukmranî be's û sedam ne dûçarî şerî heşt saley legel êran debû، ne paşanîş dekewte eu zelkawey ke kweêt dagîr bkat.

grnge bo êstay layene şîekanî êraqîş ke xoyan wa pîşan deden، êstaş çareserkrdnî kêşekanî kurdstan û bexda her lay barzanî-ye، herweha grnge sûd leherdû layene erênî û nerênîyekey hukmranîî be's û sedam werbgrn، sedam tenya be rêkkewtnî 11î adarî 1970 legel mstefa barzanî، twanî le mawey salanî 1970 – 1974 nek her hemû kêşekanî êraq çareser bkat، belku leser astî erebî û nîwdewletî êraq eu dewlete bû ke le salî 1973 syasetî (newt wek çek) ledjî emrîka û rojawa bekarbhênêt û leser astî erebîş wek cêgrewey mîsrî ebdulnasr hîsabî bo dekra، belam ke kêşey legel kurdstan drustkrdewe û lesalî 1974 şerî dest pêkrdewe، ewa be's û sedam her eu be's û sedame bûn lejêr çetrî kîsencerda sazşî bo şay êran krdu wazî le nîwey şetulereb hêna. eme waqîî syasetî êraq buwe le 100 salî rabrdûda û eger mêjû le hukmranîî erebî sunneda xoy trajîdyaî dûbare krdbêtewe، ewa eger şîeî êraq hewl neden kêşekanî kurdstan û bexda çareser bken، ewa ne hukmranîyan pêdekrêt û ne kêşekanî xoşyan bo çareser dekrêt، serencamîş emcareyan mêjû xoy be galtecarî dûbare dekatewe.