Ferhad Mhemed

Sebaret be çemkî şorş profîsor cîrald horn serokî beşî mîjû le zankoy hostn delêt: (zorcar amancî şorş bo serbexoyye، leber euey çîtr eu neteweye nayewêt lelayen neteweyekî dîkewe hukmranî bkrêt. hîndstan le salî 1947da çîtr neyuyst lelayen berîtanyawe hukmranî bkrêt. her boye zorêk le şorşekan ke le duay cengî duwemî cîhanîyewe rûyan da، serbexoyyan be amanc degrt. mawtsî tong salî 1949 le berdem xelkekeda raygeyand «the Chinese people have stood up» ewe le beşêkîda mebestî ewe bû ke çîn razî nabêt lelayen hêzêkewe ke pêkhatbêt le eurupî û emrîka û japon hukmranî bkrêt، belku lelayen çînîyekanewe hukmranî dekrêt، leber ewe be dlnyaîyewe zorcar şorşekan serbexoyî be amanc degrn.)

eger lem rwangeyewe seyrî helgîrsanî şorşî gulan wek drêje pêderî şorşî eîlul bkeyn ، ewa debêt bgerênewe bo eu bardoxe sextey ke be pîlanêkî nîwdewletî nskoy beser şorşî meznî eîlûl hêna û şorşî gulanî têda helgîrsayewe، boye lem rastewe eger bgerênewe bo bardoxî nîwdewletî eukat، aşkraye mêjuuy dîplomatî emrîka le salanî 1970 – 1975، mêjuuy watergête ke le salî 1974 le seretay xulî duwemî serokayetîyekeyda، rîçard nîkson naçar kra dest le kar bkêşêtewe، herweha mêjuuy dorandnî şerî vîtnam ـe ke le 29î adarî 1975 naçar buwe hêzekanî bkêşêtewe û le huzeyranî 1975 her dû vêtnamî serû û xwarû yekyan grtewe. em dû rûdawe pêman delên emrîka leser astî syasetî nawxo û syasetî derewey le ç daşkanêkî gewreda buwe. sebaret bem daşkaney emrîka leser astî cîhan، tarîq elî bîrmendî gewrey pakstanî، be şkstêkî hênde gewre amajey pêdekat ke hîç bîrmendêk mezndey euey nekrduwe ke carêkî dîke emrîka bew aste helbstêtewe ke êsta deybînîn û êstaş le berdem gewretrîn teheddîdaye leser astî cîhan، bew astey eu sîstme nwêye cîhanîyeî (buş)î bawk raygeyand، êsta bote bê sîstmîî cîhanî nwê. lew mawe sexteda hnrî kîsncer ke êsta temenî 92 sale û le jyanda mawe، le salanî 1969 bo 1977 dû postî grngî le îdarey emrîkî helsûranduwe ke brîtî bûn le postî rawêjkarî asayşî nîştmanî û wezîrî derewey emrîka، le mawey eu heşt saleda kîsncer nek her twanî komelêk serkewtnî gewre leser astî cîhan bo emrîka tomar bkat û balansî hêz bo berjewendî emrîka bgorêt، belku heta êstaş her îdareyekî komarî leser hukm bûbêt، neytwanîwe destberdarî kîsncer bêt û wek rawêjkarêkî grng dosêy zor grngî pê sparduwe. bo nmûne: leserdemî hukmranîî ronald rîgn، krawe be serokî destey fîdralî bo syasetî emrîka beranber emrîkay başûr، leserdemî (corc deblîw buş)îş krawe be serokî eu lîjneyeî le hokarî hêrşekanî 11î sêptember bkolêtewe، lem temeney êstaşîda ke duayîn ktêbî be nawnîşanî (sîstmî cîhanî)ye û le 2014 blawî krdotewe، leser astî encûmenî senat banghêşt dekrêt û leser prsî stratîjyetî asayşî nîştmanî danîştnî gwêgrtnî bo rêkdexrêt، bo emeş le rojî 29î kanûnî duwemî 2015 û lew danîştney lelayen lîjney xzmetî serbazî kongrêsewe boy rêkxrabû، sînatorekan dawayan dekrd، debêt kîsncer çon le heftakanî sedey rabrdû emrîkay rzgar krd، êstaş planî xoy bxaterû، be aşkraş cextyan lewe krdewe ke ta henûke pêwîstîyan be kîsncer heye.

geranewe bo em bakgrawende mêjuuyye sext û alozey syasetî nêwdewletî le mawey 1970- 1975، lojîkî serkrdayetî şorşî eîlûl bo parastnî gelî kurdstan lenaw eu gêjawe sexteman bo berceste dekat û hest dekeyn em qonaxe nek her pêwîstî be helweste leser krdn heye، belku pêwîstî be dîrasatî zanstî û ekadîmî ast berz heye. dyare lem maweyeda berêzan îdrîs barzanî û msod barzanî، dû karakterî dyar û grng û hawkarî nzîkî berêz mstefa barzanî bûn، hem leser astî serkrdayetî şorş lenaw kurdstan، hemîş le astî şêwazî berêwebrdnî pêwendîyekanî nêwan şorş û bexda، herweha cêbecêkrdnî rêkkewtnnamey adarî 1970.

grêdanewey hewlekanî serkrdayetî şorşî eîlûl be barudoxe sexte nêwdewletîyekewe، geraneweye bo lojîk û ezmûnî serok mstefa barzanî lenaw syasetî nêwdewletîda. em ezmûney mstefa barzanî le bryardanî bo royştnî bo sovyet dest pêdekat، ke le seretay pencakanî sedey rabrdû duay serbexobûnî çendîn netewe، euyş wek serkrdeyekî azadîxwazî neteweyekî bê dewlet، buwe beşêk lew serkrdaney bîryan lewe dekrdewe çon le nêwan hejmûnî sovyet û emrîkada، serbexoyî wlatî xoyan bparêzn û paşanîş bo em mebeste bzafî wlatanî bêlayen، yan cîhanî sêhemyan damezrand، lewaneş leser astî wlatanî erebî cemal ebdulnasr serokî mîsr û cwahr lal nehro serokî hîndstan û cozêf bruz tîto serokî yogslavya، em sê seroke ke be xawenî fîkrî eu bzave dadenrên، pêş euey em bzave dabmezrênn û prensîpekanî bandog 1955 rabgeyenn، hawrêy serok mstefa barzanî bûn، wek le geranewekeşî bo êraq le salî 1958 bînra، barzanî mstefa be mîsrda gerayewe û serok ebdulnasr wek hawtay xoy pêşwazî lêkrd.

kewate eme demanbatewe bo euey duay euey serok mstefa barzanî le kotayî çlekanî sedey rabrdû le (bako)we bernamey komarî kurdstanî serbexo radegeyenêt، le seretay pencakanewe deyewêt sûd le ezmûnî eu dewletane werbgrêt ke taze serbexobûn û deyanewêt netewey xoyan lenaw eu gêjawe bparêzîn، her leser em bnemayeş duay euey le salî 1958 rjêmî padşayetî rûxa û ebdulkerîm qasm hate deselat û le destûrî katîî êraqda، êraqî wek nîştmanî hawbeşî kurd û ereb pênase krd، eu kate mstefa barzanî bryarî da bgerêtewe bo êraq. belam katêk ebdulkerîm qasm le jêr guşarî qewmîye şovînîyekanî ereb le hemû ştêk paşgez buwewe، barzanî mstefa şorşî meznî eîlûlî berpa krd.

eme pêman delêt، bnemay serekîî şorş û syaset lay rêberî neteweyîman mstefa barzanî، parastnî berjewendîî neteweyî buwe û amancî kotayî syaset û şorşîş، damezrandnî dewletî serbexoy kurdstan buwe، euca em amance kotayye key dêtedî، ewa eme peywest buwe be çonyetî mamelekrdn legel helumercî syasetî nêwdewletî، belam hemû kat leser astî nawxo yekrîzî û yekhelwêstî û parastnî netewey be eulewîyetî karekanî zanîwe.

euca eger lêrewe helsengandnêk bo astî mameley şorş legel syasetî nêwdewletî lew qonaxe hestyar û naskey cîhan bkeyn، debînîn le mawey salanî 1961-1975 rêberî neteweyîman mstefa barzanî hîç bryarîkî nedawe ke le derewey berjewendîî neteweyman bêt، belku hemû bryarekanî lenaw eu gêjawe sext û cemsergîrîyeî cîhanda bo parastnî dozî neteweyî û gelî kurdstan buwe، her emeş waykrdbû katêk barzanî mstefa bryarêkî bo berjewendî netewekey deda، eger bedlî rojawa nebwaye deyangut: mstefa barzanî hawpeymanî sovyete û eger be dlî sovyet nebwaye، deyangut barzanî mstefa ser be emrîkaye، belam rastîyekey barzanî mstefa tenha ser be netewey xoy bû، bryarekanîşî bo parastnî netewey xoy buwe. tenanet serok msod barzanî û îdrîsî hemîşe zîndûş ke zor car nwênerayetî kurdstanyan krduwe bo danustandn، yan cêbecêkrdnî rêkkewtnnamey adar، bepêy berjewendî û parastnî netewey kurd mameleyan legel bexda krduwe. her bo nmûne: le salî 1974 katêk hkumetî bexda hemû hewlî ewe bû ke rêkkewtnnamey adar bkate otonomîyekî kartonî، şehîd îdrîs barzanî pêy leser ewe dadegrt eu çwar saley bo cêbecêkrdnî rêkkewtneke danrawe، mawey salêk drêj bkrêtewe bo euey wtuwêjî zyatr bkrêt û bgene xalî hawbeş، hkumetî be's euey qbûl nebû، deyuyst sûd lew barudoxe alozey syasetî nêwdewletî werbgrêt û kurd naçar bkat leser mafekanî xoy sazş bkat، belam rêberî neteweyîman eger lenêwan (man û nemanda) tenha yek rêge hebêt ke sazş leser mafî gelî kurdstan bkrêt، ewa bêguman nemanekey helbjarduwe û sazşî leser mafekanî gelî kurdstan nekrduwe. barzanîî mstefa eu rêgeyeî helbjard û krdye eu hêle sûrey ke hîç kes û hzb û layenêk netwanêt bîbezênêt.

eger lêrewe dûbare seyrî gorankarîyekanî nêwan salanî 1970- 1975 bkeyn leser astî nêwdewletî û berawrdî bkeyn legel bryarekanî rêberî neteweyîman mstefa barzanî، be bryarî ragrtnî şorşîşewe le salî 1975، dekrêt em xalane amaje pêbkeyn:

1- le salî 1970 katêk mstefa barzanî rêkkewtnî adarî legel hkumetî bexda îmza krd، wek muhsîn dzeyî le wtarêkîda pêştr bo gulan amajey pêkrduwe، barzanîî mstefa deyzanî sedam husên û hkumetî be's pabend nabn bew rêkkewtne، belam leber euey serkrdayetî şorş pêywabuwe ke rêkkewtneke bkrêt baştre، qbûlî krduwe.

2- em rêkkewtne buwe hokarî euey ke be dîkomêntêkî yasayî mafî xoberêwebrdnî kurdstan tomar bkrêt، lemeş zyatr، carêkî dîke nêwmalî kurd le dabeşbûn rzgarkra û yekrîzî drustkrayewe. dyare yekrîzîî nêwmalî kurdîş lay mstefa barzanî eulewîyetî hemû amancekan buwe.

3- layenêkî dîke bo serbexoyî bryarî mstefa barzanî، bryarî şernekrdneweye le salî 1973 ke mîsr hêrşî krde ser îsraîl، dyare eger mstefa barzanî xawenî bryarî serbexoy xoy nebwaye، rojawa pêy baş bû kurd şer dest pêbkatewe، belam barzanîî mstefa pabend bû be rêkkewtneke û emeş manay eweye leber euey bryareke le berjewendîî kurd û kurdstan nebuwe، eu bryarey nedawe.

4- . le salî 1974 ke hkumetî be's şerî beser kurda sepandewe، mstefa barzanî geyştbuwe qenaet ke kurd natwanêt legel êraq bjî، wek d.şefîq qezaz pêştr basî krduwe، barzanîî mstefa be duay bedîlî otonomî gerawe، eu bedîleş fîdralî û damezrandnî dewletî serbexoyî kurdstan buwe. sebaret be yekemyan d.şefîq delêt: lîjney bo damezrawe û karîşî leser krawe، sebaret be dûhemîşyan profîsor emazya baram ke mawey 40 sale leser syasetî êraq kar û şrove dekat، le dîmaneyekda pêy wtîn: min le akamî dîrasetkrdnm leser em prse û bînînî eu kesaney ke lew serdeme le ser astî nêwdewletî pêwendîyan legel mstefa barzanî û şorşî kurdstan hebuwe، le mawey salî 1974-1975 mstefa barzanî hewlîdawe tenha yek dewlet amade bêt dan bedewletî kurdstan bnêt، eu dewletî kurdstan rabgeyenêt. em hewley barzanî mstefa le salî 1974- 1975 nîşaneye bo euey zor be wrdî agadarî barî sextî syasetî nêwdewletî buwe û deyselmênêt ke taçend agadar buwe lewey eu barudoxe gorankarî seyr û gewre be xoyewe debînêt، boye katêk kîsncer le 6î adar sedam husên û şay êranî pêkewe kokrdewe û herdûlayanî geyande rêkkewtn، bêcge le bryarî parastnî gelî kurdstan û gorînî şêwazî xebat، hîç rêgeyekî dîke le berdem barzanîî mstefa nemayewe، boye eu bryare qursey mstefa barzanî ke hawşêwey bryare qursekanî sîmbulî hemû netewe azadîxwazekanî cîhane، bryarêk bû bo dûbare rêkxstnewey şêwazî şorş û parastnî gelî kurdstan le meynetîî zyatr، belam taêstaşî legelda bêt، em bryare mêjuuyye wek pêwîst dîrasetî leser nekrawe û mafî xoy pênerdawe.

5- le mawey salanî 1970-1975، kîsncer ke bew kese dadenrêt xyanetî le şorşî kurdstan krduwe، belam xudî kîsncer deygêrêtewe le barudoxî nêwdewletî eu serdeme twanî le dergay komarî çîn bdat û serok wezîranî çîn (şwan lay) dergay lêbkatewe û endamyetî neteweyekgrtuwekan le taywan bsendrêtewe û komarî çîn bbête endamî netewe yekgrtuwekan û endamî hemîşeyî encûmenî asayş، eme gorankarîyekî hênde gewreye heta êstaş le mêjuuy dîplomatîyetî emrîka wek yekêk le serkewtne gewre û dîplomatîyekan bas dekrêt.

6- her lew maweyeda îsraîl şerî oktoberî 1973î dorand û mîsr serkewt، belam kîsncer twanî enwer sadat bgeyenête eu qenaetey ke legel îsraîl aştî bkat، wek mhemed hesenên heykel le ktêbî (payîzî tûre) amajey pêkrduwe، kîsncer sadatî geyande eu qenaetey ke blêt: eger rêgey aştî be qudsda brwat، amadem bçme quds، her waşî lêkrd، sadat çuwe quds û paşan rêkkewtnî 1978 û le serdemî karter rêkkewtnî kamp dîvîdî îmza krd.

7- kîsncer be rêgey hawarî bumdîn ke eu kat wezîrî derewey cezaîr bû، twanî sedam husên be daxwazîyekanî şay êran razî bkat û waz le beşêkî şetulereb bhênêt bo euey şorşî kurd kotayî bêt. sedam husên emey krd، em rêkkewtneş bnemay serekîî hemû eu nehametîyaneye ke emrîka le salî 1980 ـewe le rojhelatî nawerast be destîyewe denalênêt.

hnrî kîsncer hemû emaney le cîhan begştî û rojhelatî nawerast betaybetî krd، bo euey rojhelatî nawerast û bakûrî efrîqya bkate nawçey nfûzî emrîka û êran û turkya bkate qelxanî parastnî eu nawçe grnge، belam îradey xoragrîî kurd û gorankarîye çawerwannekrawekan، xewnekey kîsncerî le 1976 le ser astî kêşey kurd û le 1979 be rûxanî rjêmî şa، le sertaserî rojhelatî nawerastda betal krdwewe، kîsncerîş le wîjdanî neteweyekî zîndûda tenha rûreşî bo mayewe.