qonaxî pênasekrdnî azadî û komelgey krawe le duay serkewtnî prosey dewletî neteweyyewe dest pêdekat، sîstmî hukmranî le dewletî neteweyî azadda، sîstmî hukmranî eqlmende (intelligent governance) emeş modêlî hukmranîî sedey bîst û yekeme، nek hukmranîyek ke le derewey îradey netewe pênase krabêt û nawî lênrabêt dîmukratî.. eger sernc lew pênasey dewletdarî û azadî û dîmukratîye bdeyn ke dewletanî rojhelatî asya (sengafura û taywan û koryaî başûr û japon) bo azadî û hukmranî û perepêdanyan pênaseyan krduwe، debînîn le hîç kam lem bwarane pênasekanyan legel pênasey rojawa yek nagrêtewe
*****************
mêjuuy bunyadnanî neteweu û dewlet، pêş mêjuuy bunyadnanî dîmukratî û lîbral dîmukratîye، eger bgerêynewe bo mêjû، debînîn sîstmî lîbral dîmukratî berhemî qonaxî roşngerîye، belam leme grîngtr roşngerî berhemî dewletî neteweyye، emeş bew manayeî serçawey roşngerî ke xoy le azadkrdnî eqlî mrovda berceste dekat، le çwarçêwey bunyadnanî dewletî neteweda، takekanî netewe hest be azadî deken û sayeî keltûrî dagîrkarî le ser eqlyan ladeçêt û wek takêkî azad bîr le eayndey xoyan dekenewe.
feylesufî gewrey mrovayetî hîgl sebaret be grîngî dewlet bo netewe، cext leser ewe dekatewe، le dewletî neteweyîda yasakan rengdanewey îradey takekanî neteweye، boye katêk takî netewe mlkeçî yasakan debêt، mlkeçî îradey xoy buwe، nek îradeyekî derekî، dyare em îradeyeî takîş ke xoy mlkeçî debêt، debêt pêş hemû şt destî dagîrkarî derekî leser helbgîrêt، bo euey hest bkat tenya mlkeçî îradey xoyetî.
em pênasey hîgl bo dewletî neteweyî، fêrman dekat komelgey krawe û komelgey lîbral dîmukratî berhemî eqlî azade، euca em eqle azade bepêy taybetmendîî komelgey xoy be leberçawgrtnî koy nerît û taybetmendî û cyawazî netewekeyewe pînasey komelgey azad dekat û her leser em bnemayeş prosey awedankrdnewe û perepêdanî abûrî berêwe debat.
layenêkî dîkey ke debête xalî hawbeş bo netewe azadekan، eweye netewe azadekan komelêk beha û normî hawbeş pêkewe koyan dekatewe، boye eger her neteweyekî azad xoy pênasey azadî û dîmukratî bkat، ewa aştîî hemîşeyî le nêwan netewekanî cîhanda drust debêt. emanuêl kant em têrwanîney krdote hewênî proje gewrekey mrovayetî ke nawî lênawe (prosey aştîî hemîşeyî le nêwan netewekanda). kant lem projeye dawa le netewe cyawazekanî mrovayetî dekat، çîtr nîyetî şer û dagîrkarî neteweyekî dîke le naxî xotanda mehêlnewe û çawtêbrîn bo dagîrkrdnî neteweyekî dîke kotayî bêt، katêk detanewêt aştî bken، be manay wşey aştî hengaw helbgrn، nek aştî wek agrbes têbgen û xotan bo cewleyekî dîkey şer û dagîrkarî amadebken. dyare em bnemayeî fîkrî kant، be manay eu şanazîye dêt ke dewletanî lîbral dîmukratî şanazî pêwe deken، ke be drêjayî 200 sal le nêwan dewletanî lîbral dîmukratî şer ruuynedawe، be dîwêkî dîkeda dekrê‌ bgutrê eger dîmukratî û azadî berhemî dewletî netewe azadekan bêt، ewa eme manay eweye le nêwan dewletî netewe azadekanda şer ruuynedawe. kewate mêjuuy mrovayetî le qonaxî roşngerîyewe pêman delêt، pêwste netewe bgate azadî û dewletî serbexoy xoy dabmezrênêt، euca pênasey azadî bkat، wek yorgn habrmas delêt، pêwîste yekemcar fêrî melewanî bêt، euca xot frêy bdeyte naw awewe.. mebestî habrmas aşkraye، eger her netewe û takêk negat be azadî، çon pênasey azadî dekat؟
lêrewe eger seyrî prosey bunyadnanî dewlet û netewe، le mawey 100salî rabrdû bkeyn، debînîn tenya eu çend dewletey rojhelatî asya sermeşqî serkewtnî prosey bunyadnanî netewe û bunyadnanî dewletn، boye eger seyrî ezmûnî koryaî başûr bkeyn، debînîn eukate prosey bunyadnanî netewe û dewlet serkewt ke xoyan le çwarçêwey pênasey rojawa bo dîmukratî û dewlet hênayederewe û pênaseyekî xomalîyan bo bunyadnanî netewe û dewlet le koryaî başûr krd، herboye eger bgerêynewe bo mêjuuy bunyadnanewey netewe û dewlet le koryaî başûr، seyr dekeyn le 1953 şerî korya kotayî hatuwe، belam destpêkî prosey bunyadnanî dewlet û netewe le salî 1961 dest pêdekat، emeş wate eu katey jenral parg çang koryaî başûr le paşkoyetî pênasey rojawa rzgarkrd û pênaseyekî xomalî bo em prose gewreye krd û twanî euey dewletêkî wek berîtanya le mawey 180 salda bedestî hênawe، koryaî başûr tenya le mawey 11 salda bgate heman astî eu pêşkewtney ke berîtanya pêy geyştuwe، beheman şêwe taywan û japon û sengafura-ş xoyan pênasey bunyadnanî dewlet û azadî û perepêdanî abûrîyan krd، boye êsta debînîn îradey netewey azad ç mu'cîzeyekî pîşanî cîhan dawe.
kemukurtîî bîrkrdnewey rojawa lew xaleda zyatr berceste debêt، ke sîstmî lîbral dîmukratî wek fîkr û dahênrawêkî rojawa seyr dekat، heley gewrey ewan eweye eme tenya berhemî eqlî rojawaye، belam eqlî rojawa pêş euey bgate qonaxî dewletî neteweyî û roşngerî، berhemekey hî sedekanî nawerastî rojawaye، ke hukmranî êstay dewletanî efrîqya û emerîkay latînî û beşêk le dewletanî post komonîst، wêray hemû kemukurtîyekyan le hukmranîî eqlî rojawa le sedekanî nawerast baştre، boye sîstmî lîbral dîmukratî be manay (komelgey krawe û azad) berhemî eqlî azade û her neteweyekîş buwe xawenî dewletî serbexoy xoy û be tewawetî le jêr keltûrî derekî hatederewe û be azadî pênasey azadî û dîmukratî bkat، berhemî zor baştr le eqlî rojawa pîşanî cîhan dedat.
bo êmey kurd û kurdstanî grînge pend û waney drust le mêjuuy dewletî neteweyî، qonaxî roşngerî، pênasekrdnewey komelgey krawe û azad werbgrîn، eu waneyeş eweye ke qonaxî pênasekrdnî azadî û komelgey krawe le duay serkewtnî prosey dewletî neteweyyewe dest pêdekat، sîstmî hukmranî le dewletî neteweyî azadda، sîstmî hukmranî eqlmende (intelligent governance) emeş modêlî hukmranîî sedey bîst û yekeme، nek hukmranîyek ke le derewey îradey netewe pênase krabêt û nawî lênrabêt dîmukratî.. eger sernc lew pênasey dewletdarî û azadî û dîmukratîye bdeyn ke dewletanî rojhelatî asya (sengafura û taywan û koryaî başûr û japon) bo azadî û hukmranî û perepêdanyan pênaseyan krduwe، debînîn le hîç kam lem bwarane pênasekanyan legel pênasey rojawa yek nagrêtewe، berhemî em pênaseyeî eu dewletane krdûyane، eweye wek elfîn tofler delêt: pzîşke sedrye spîyekanî japon twanîyan be pzîşke sedrye spîyekanî mayoklînk blên، êwe tenya fryadres nîn û êmeş heyn)، emeş nîşaneye bo eu pêşkewtney japon le bwarî zanstî pzîşkî pêy geyştuwe û geyştuwete eu astey pêş astî zanstî pzîşkîî emerîka bkewêt، dyare le buray teknelojyaşda aşkraye emro ç wlatêk kêbrkê legel emerîka û rojawa dekat. em prse bo koryaî başûr û sengafura û taywanîş be heman şêweye، dekrêt berawrdêkî nêwan taywan û komarî çînî mîllî bkeyn، bo euey bzanîn aya berhemî eqlî 20-35 mlyon mrovî azad çî le taywan berhemhênawe û berhemî eqlî 1.4 mlyar eqlî bendkrawî mrov le çîn çî berhem hênawe؟ eme pêman delêt: katêk dewletî neteweyî azad bunyad denrêt، eqle azadekan qonaxî roşngerî berhemdehênt û le qonaxî roşngerîşda azadî pênase dekrêt.