le mangî ayarî emsal 100 salî tewau beser îmzakradnî rêkkewtnî sayks pîko-da têdeperêt، eu rêkkewtney bo dabeşkrdnî mîratî dewletî osmanî le nêwan (berîtanya û ferensa û rûsya) darêjrawe، eu snûre destkrdaney bo dabeşkrdnî mîratî împratoryetî osmanî kêşrawn، bêcge le reçawkrdnî berjewendîî nêwan her sê dewletî berîtanya û ferensa û rûsya، be hîç corêk taybetmendî û zman û keltûrî netewekanî eu nawçeyeyan leber çaw negrtuwe.

rêkkewtnî sayks pêko ke tewaukarî rêkkewtnî qustentenîye-î salî 1915ye le nêwan eu sê dewleteda، bepêy rêkkewtnî qustentenîye، paytextî dewletî osmanî û no kendî cêwstratîjî grngî turkya bdrête rûsya، ferensaş sûrya û qelqîlyeî pêbdrêt، berîtanyaş qubrs berêt boxoy û mîsrîş bxate jêr parêzgay xoyewe. belam salî dwatr wate le 1916 û le çwarçêwey rêkkewtnî sayks pîkoda، nexşeyekî dîke darêjra، bepêy eu rêkkewtne rûsya çend şarêkî ermenî le asyaî bçûk û çend şarêkî kurdanî lenaw turkyaî êsta pêdrabû، ferensaş wîlayetî musl û beşêk le xakî turkya ke dekate şarî amedî êsta، herweha snûrekanî drêj debuwe ta eu şwêney emro pêy delên lubnan، berîtanyaş beşêkî zorî mîzopotamya û bexda û herweha heyfa û ekaşî berkewt، lekatêkda wa bryar bû ke felestîn bxrête jêr çawdêrî nêwdewletîyewe، her lew rêkkewtne wabryar drabû، ke benderî eskenderye، benderêkî azad bêt، yan bbête dewletêkî konfîdralî legel dewletanî erebî، yan dewletêkî serbexoy betenya bêt.

dyare rêkkewtnî sayks pîko-î salî 1916، le duay şer wek xoy cêbecê nekra، dewletî turkyaî êsta، ke bepêy rêkkewtnî sayks pîko bûnî nîye û dabeşkrawe le nêwan ferensa û rûsya û berîtanya، duay şer turkekan be serokayetî mstefa kemal etaturk، twanîyan turkyaî hawçerx bem snûrey êstayewe dabmezrênn û beşêkî zorî nexşekey 1916î sayks pîko bgorn. eu beşey wîlayetî musl ke drabuwe ferensa، lelayen berîtanyawe dagîrkra û paşan be pêkewe grêdanewey wîlayetî musl û bexda û besra، bemeş berîtanya twanî tewauy êraq û mîsr dagîrbkat، felestînîş ke bryarbû bbête nawçeyek le jêr çawdêrî nêwdewletîda، berîtanya destî beserda grt û paşanîş pştgîrî peymanî belford-î krd، bewey beşêk lew nawçeye bdrête cû bo euey dewletî îsraîlî leser dabmezrêt. lemeş zyatr duay serkewtnî şorşî belşefî beser rûsyaî qeysrîda le serdestî fladîmêr lînîn، rûsya le rêkkewtnî sayks pîko hatederewe û nawerokî rêkkewtnekeşî aşkra krd، paşanîş le salî 1923 le çwarçêwey rêkkewtnî lozan، peymannamey sîver lenaw bra û komarî turkya danî pêda nra، turkyaş wek mîratgrî dewletî osmanî destberdarî tewauy eu nawçane bû ke pêştr beşêk bûn le împratoryetî osmanî، kurdstanîş ke bepêy rêkkewtnî sayks pîkoy 1916 (rojawa û başûr û bakûrî) pêkewe dehêştewe، leduay şer û le duay rêkkewtnî lozan، be fermî buwe çwar parçe û her parçeyekîş lkênra be dewletîkewe û mawey nzîkey 100 salîşe، her çwar dewletî dagîrkarî kurdstan، be hemû şêweyek nkolîyan lebûnî kurd krduwe، heta em salaney duayîş eu çwar dewlete çend lenêwan xoyan kêşe û şer û nakokîyan hebûbêt، belam leser çonyetî serkutkrdnî dozî kurd û şorşekanî yekdeng bûn û hemû kêşekanî xoyan welanawe، belam le duay serheldanî da'ş û rageyandnî xelafetî îslamî le beşêkî êraq û sûryada û duay gorînî kêşey serekîî nawçeke bo mlmlanêy nêwan sunne û şîe û nemanî herdû dewletî sûrya û êraq wek dû dewletî yekgrtuuy xawen serwerî، berjewendîyekan gorankarî beserda hatuwe û êran wek nwênerî şîe le cîhanda legel turkya ke xoy be mîratgrî dewletî osmanî û bergrîkar leberey sunne dezanêt، berjewendîyekanyan yeknagrêtewe، bewey leyek bereda djî kurd rabwestn.

le hemankatda bergrîî qaremananey hêzî pêşmergey kurdstan le berperçdanewey da'ş û pîşandanî îradeyekî euto bewey tenya hêze leser zewî ke detwanêt hêrşî tîrorîstanî da'ş rabgrêt û têkyan bşkênêt، pştîwanîyekî gewrey nêwdewletî bo kurdstan leser astî nîwdewletî û hawpeymanîî nêwdewletî djî da'ş drust buwe، emeş waykrduwe، lew katewe prosey hukmranîî bexda be tewawetî leberyek helweşawe û xakî êraqîş be krdeyî bote sê dewletî cyawaz، kurdstan twanîwyetî nmûney dewletêkî dîfaktoy hawçerx û wek hawpeymanî cîhanî azad û hawpeymanî nîwdeletî djî da'ş xoy bselmênêt، bemeş derwazeyekî gewrey pştgîrî be ruuy kurdda wala buwe، bo euey berew serbexoyî tewau û rageyandnî dewletî kurdstan hengawî grng û xêra helbgrêt.
dewletî kurdstan û
le gornanî sayks pîko

dîvîd îgnaşyos gewre stûnnûsî rojnamey waşnton post، le raportêkîda ke le hewlêrewe bo waşnton postî amadekrduwe، delêt: «le mangî ayarî 2016 sed salî tewau be ser rêkkewtnî sayks pîko têdeperêt، eu rêkkewtney ke êraq û sûrya û çend dewletêkî dîkey fşolî le rojhelatî nawerastî hawçerxda drustkrduwe، belam rûdawekanî çend heftey rabrdû belgey taze û sersurhênerman dehênête berçaw، bewey eu çwarçêwe destkrdey her dû dewletî ferensa û berîtanya bo eu dewletaney drustkrduwe، çîtr karneken û debêt gorankarî beserda bêt. êraq û sûrya leberyek heldeweşên، êsta êraq be waqîî bote sê parçey dj be yek، nawçey erebî sunne dewletî îslamî da'ş hukmranî dekat، kurd xoy xawenî dewletêkî nîmçe serbexoye، eu zoneşî ke bexday paytext û başûr degrêtewe، lelayen lelayen rjêmêkî şîewe hukmranî dekrêt، be heman şêwe sûryaş dabeş buwe، hkumetî nawendî le herdû dewletî sûrya û êraq bûnî nemawe. sebaret bem waqîîe msrur barzanî rawêjkarî asayşî nîştmanî kurd zor raşkawane le dîmaneyekda pêy gutm: (mawey 100 sale eu sîstmey le êraqda karî pêdekrêt، êsta debînîn feşelî hênawe. êraq hergîz leser bnemayekî rast drust nekrawe، belku bo berjewendîî hêze gewrekan drust krawe، boye 100 sal faşîlbûn bese û pêwîstman beweye be duay bjardey tazeda bgerêyn).»

îgnaşyos le salî 1982ـewe le beyrut-ـewe karî rûmalkrdnî rûdawekanî rojhelatî nawerast buwe û le salî 1987 romanî (sîxurekanî beraet -Agents of Innocence)î leser karî dezgay hewalgrî emerîka (CIA) le rojhelatî nawerast nûsîwe. em ktêbe legel euey 27 sal lemewpêş nûsrawe، belam êsta le ktêbxaney amazon baştrîn froşî heye û zor kes leser em ktêbeyan nûsîwe، heta romanekey îgnaşêws nexwênîtewe، lewe tênageyt (CIA)çon kardekat. mebest lem bebîrhênaneweye eweye، rojnamenûsêkî beezmûn û nawdarî wek îgnaşyos û rojnameyekî benawbangî wek waşnton post، herwa û le xora û le 3î ayarî 2016 be raşkawî nanûsêt: «eu dewlete fşolaney wek êraq û sûrya 100 sal pêş êsta ferensa û berîtanya drustyan krd، êsta belgey zor leber deste ke eu dewletane bûnyan nemawe»، lemeş zyatr her le rojî 5î ayarî 2016، heman rojname wtarî berêz msrur barzanî rawêjkarî asayşî nîştmanî kurdstan blaw nakatewe، ke raşkawane berêzyan amajey bewe krduwe، êraq dewletêkî faşîle û kurdstan rîfrandom encamdedat wek hengawêk bo rageyandnî dewletî serbexo û encamdanî wtuwêj legel bexda bo euey kurdstan be şêweyekî aştîyane le êraq cyabêtewe.

dyare rojnameyekî wek waşnton post ke lem kateda prsî kotayîhatnî herdû dewletî sûrya û êraq bew raşkawîye dexate naw ray gştî wlatekey، eme manay eweye، eger heta êsta rêkkewtnî sayks pêko wek perawêzêk le tomarî mêjuuy rojawa û emerîka seyr dekrêt، belam bo rojhelatî nawerast bote mîratêk ke zorbey boçûnekan bew arasteyen ke hokarî serekîî hemû kêşekanî em nawçeye eu snûre destkrdaneye ke 100 sal pêş êsta bo berjewendîî dewletanî kolonyalî berîtanya û ferensa drustkrabûn، bo êsta çîtr eu snûrane natwann be ptewî bmênnewe. xo eger komelgey nêwdewletî û endamanî hemîşeyî encumenî asayş mkur bn leser euey em snûrane wek xoyan bhêlnewe، ewa debêt eu rastyeş leber çaw bgrn، hokarî serekîî serheldanî rêkxrawêkî tîrorîstî wek da'ş û rageyandnî xelafetî îslamî le beşêkî êraq û sûrya، hokare serekîyeî degerêtewe bo euey emerîka serkewtû nebû le dûbare bunyadnanewey êraq le çwarçêwey snûre destkrdekey sayks pîko، herweha selmênerî beserçûnî eu serdemeye ke btwanrêt be rêgey deselatî totalîtarîzm û dîktatorî snûre destkrdekan bparêzrêt.

her sebaret be nemanî karîgerîî snûrekan، euyş nek her le çwarçêwey rêkkewtnî sayks pîko، belku le serdemî globalîzeyşn-îşda snûrekan xoyan kewtûnete ber metrsî û çîtr snûrekan natwann rêge le tîrorîstan û nexoşî bgrn، wek sîsolojî gewrey elmanî le ktêêbî (komelgey metrsî) amajey pêkrduwe، globalîzeyşn be hîç corêk bayexî bo snûr nehêştotewe، raste dyardey golobalîzeyşn le ruwe îcabîyekeyewe waykrduwe hemû cîhan le yek katda sûd le sercem destkewtekanî mrovayetî werbgrêt، belam le hemankatda waşîkrduwe eger nexoşîyek le efrîqya blawbbêtewe، be asanî bgate snûrekanî wlatanî eurupa. her boye em dyardeyeî şorşêkî dîkey le ser astî dûbare bunyadnanewey dewlet ke pêy delên: (şorşî çwarem)، herweha şorşêkî dîkey le ser astî cyopolîtkî drust krduwe ke pêy delên: (şorşî sêyem)، emeş bew manayeî eger leakamî cengî yekemî cîhan nexşey syasî cîhan wek şorşî yekem gorankarî beserda hatbêt، ewa le akamî şerî duwemî cîhanî carêkî dîke nexşey syasîî cîhan gorankarî beserda hatuwe، dyare le duay rûxanî dîwarî berlîn û kotayîhatnî şerî sard، carêkî dîke nexşey syasîî beşêkî cîhan wek dewletanî belkan û komarekanî pêşuuy yekêtî sovyet gorankarî beserda hat، belam komelgey nêwdewletî rêgrî lewe krd ke le beşekey dîkey cîhan، ke (rojhelatî nawerast)ـe eu gorankarîye rûbdat. heta salî 2011 û le raperînekanî wlatanî erebîda، snûrekan çîdîke neyantwanî rêgrî lewe bken ke raperînekanî tuns bperêtewe bo mîsr û paşan bo lîîbya û yemen û sûrya، herweha snûrekan neyantwanî rêgrî le blawbûnewey tîrorîstan bken le pakstanewe bo neycîrya، êstaş legel euey hawpeymanî nêwdewletî djî da'ş hemû twanay xoy çrkrdotewe bo euey rêkxrawî tîrorîstî da'ş le êraq û sûrya kotayî pêbhênêt، belam dîsan snûrekan neyantwanîwe rêgrî le rêkxrawî tîrorîstî da'ş bken، ke be hawşêwey xelafetekey le êraq û sûrya، heman xelafet le lîbyaş drust nekatewe، lemeş zyatr snûrekan neyantwanîwe rêgrî le tîrorîstan bken ke nepernewe bo eurupa، bepêçewanewe hewldanî rojawa û emerîka bo parêzgarîkrdn be snûr û cyopolîtkî serdemî şerî sard lem beşey cîhanda، xerîke eu cyopolîtke kone debête hereşeyekî gewre le naw malî tewauy dewletanî rojawa be emerîkaşewe.

da'ş û sayks pêko
debêt pêkewe kotayyan bêt

le 20î nîsanî 2016 herdû twêjerî gewre stîvn bîdl û cakob şapîro ke herdûkyan dû rawêjkar û dû taybetmendî benawbangn leser prsî tîror، pêkewe wtarêkyan le saytî ze etlentîk ( The Atlantic) be nawnîşanî (emerîka neytwanî ştêkî euto beramber da'ş bkat - America Can’t Do Much About ISIS) blawkrdewe، lem baseda herdû twêjer rexney ewe le emerîka degrn، bewey emerîka hêndey hewlîdawe da'ş wek dyardey nexoşîyek kotayî pêbhênêt، hênde hewlî nedawe xudî nexoşîyeke çareser bkat، her boye eger hewlî dabêt، nawçeyekîş le da'ş pak bkatewe، ewa karesatî kawlkarî û mroyî gewreyî be duay xoyda hênawe. dyare eu xaley ke em dû twêjere destnîşanyan krduwe، kemukurtî serekîî syasetî emerîkaye، boye le rojî 29î nîsanî 2016، cêms cîfrî balyozî pêşuuy emerîka le êraq welamî stîfn bîdl û cakob şapîroy dawetewe be wtarêkî dîke be nawnîşanî (reg û rîşey hokarekan bxene lawe: dewletî xelafetî îslamî le êraq û sûrya brûxênn- Leave Root Causes Aside -- Destroy the ISIS ‹State)، bêguman kêşe serekîyeş emeye: aya hokare serekîyekanî serheldanî da'ş çareser bkrên؟ yan dewletî îslamî da'ş brûxêndrêt؟ le helbjardnî em dû bjardeye، bedaxewe heta êsta emerîka û dewletanî hawpeymanî djî da'ş bjardey duwemyan helbjarduwe ke euyş hewldane bo rûxandnî dewletî xelafetî îslamî da'ş.

belam helwestey grng lêreda eweye، aya beşêkî zorî erebî sunne le her dû dîwî êraq û sûrya pştgîrî rêkxrawî tîrorîstî da'ş naken؟ bêguman wek twêjînewekanîş deryanxstuwe، beşêkî zorî danîştuwanî musl le êraq û reqqe le sûrya le jêr deselatî da'ş mawnetewe، raste xelafetekey da'ş geranewey mrovayetîye bo sedey hewtemî zayînî، belam hemû damezrawekanî dewletî pyade krduwe û nalêyn çon karubarî eu xelke berêwedebat، belam be her şêwazêk bêt karubarî rojaneyan ewe mawey dûsale berêwedebat. prsyarî dîke lêreda eweye: boçî eu beşe zorey erebî sunne le êraq û sûrya، jyanyan legel da'ş pê baştre، wek euey rjêmî beşar esed û şîeî bexda hukmranîyan bkat؟ welamî em prsyareş bêguman eweye rjêmî elewî le dîmeşq û şîe le bexda be pştgîrî rastewxoy êran deyanewêt lelayek projey emerîka bo bunyadnanewey êraq wek êraqêkî dîmukratî û freyî û perlemanî le rîşewe helbkêşn û rjêmî beşar esed le deselat bmênêtewe، le layekî dîkewe êran mebestêtî toley şerî heşt saley legel êraq، nek her le erebî sunney êraq bkatewe، belku le hemû dewletanî erebî sunne lenawçeke bkatewe، ke le mawey heşt salî şerî êraq – êranda، djî êran pştgîrî sedam husên-yan krd.

kewate walakrdnî derga lelayen rjêmî beşar esedـewe be hatnî serkrdekanî qaîde bo sûrya û be aşkra karkrdnyan le naw sûrya û nardneweyan bo êraq، le pênawî ewe buwe، jîngeyek drust bken bo euey qaîde û da'ş nwênerayetî erebî sunne bken، paşan erebî sunne wek da'ş û qaîde le berdem ray gştî wênabken، kêşe û nakokîî hezar saley nêwan şîe û sunne bgorn، bo rûberûbûnewey cîhan legel tîrorîstanî qaîde û da'ş، sebaret bem layene tomas frîdman le yekêk le muhazerekanîda bas lewe dekat، le salî 2007 – 2011، wşke salîyekî gewre nawçey erebî sunney sûryaî grtewe، boye naçar bûn merumalatyan bfroşn û rû le şarekan bken. rjêmî esed ke eu haletey erebî sunney pştgwê xst û hewlîneda çareserî bkat، bêkarî û brsêtî lenawyanda blaw buwewe، boye her ke rêkxrawî qaîde û da'ş ala reşekey (alle akbr)yan berzkrdewe، beşî here zorî erebî sunney sûrya şwênyan kewtn û pştgîrîyan krdn. le êraqîş duay euey emerîka hêzekanî kşandewe، nurî malîkî serok wezîran pêşuuy êraq، dîsan be nawî rûberûbûnewey tîror، pîlanêkî drndaney djî erebî sunney êraq darşt، le hengawî yekemîşyewe be grtn û eşkencey eu xelkaney erebî sunne destî pêkrd ke le naw damudezgakanî dewletî êraqda nwênerayetî erebî sunneyan dekrd، bîguman bêdengîî emerîka beramber reftarekanî nurî malîkî، waykrd، erebî sunne hîç mtmaneyekyan be emerîkaş nemênêt، boye katêk le emerîka naumêd bûn، rêkxrawî qaîde lqî êraq ke le seretay 2014 xoy wek da'ş rageyand، wek nwêner û dakokîkar le erebî sunne xoy nmayşkrd، betaybetîş duay euey da'ş، gorankarî le bnemakanî rageyandnî xelafetî îslamîda krd û xoy le qaîde cyakrdewe، dyare qaîde rageyandnî xelafetî îslamî xstote duay euey hêzî rojawa têkdeşkênêt، belam da'ş şîeî wek dujminî serekî pênase krduwe، înca rojawa û emerîka، boye le pênawî rûberûbûnewey eu xedrey şîe beramber erebî sunne deykat، dewletî xelafetî îslamî le êraq û şam rageyand.
lêrewe eger sernc le wtarekey stîvn bîdl û cakob şapîro bdeyn، ke dawadeken xudî eu nexoşîye çareser bkrêt ke bote hokarî serheldanî da'ş wek dyardeyekî nexoşîyeke، legel cextkrdnewey syasetî emerîka û hawpeymanî nêwdewletî le ser rûxanî xelafetî îslamî da'ş، hest dekeyn، euey bîdl û şapîro amajeyan pêkrduwe، rêge rastekey rîşekêşkrdnî fîkrî da'şe، leber euey eger erebî sunne le êraq û sûrya btwann bjîn û nekewne mlmlanêy nêwan şîe û sunne û şîe serkutyan nekat، ewa her erebî sunne xoyan dewletî da'ş kotayî pêdehênn û fîkrî da'ş rîşekêş dekrêt.

ewaney şarezay saykolojyetî erebî sunney êraq û sûryan، dezann be drêjayî mêjuuy êraq، erebî sunney êraq û sûrya pştgîrîyan le tundrewî nekrduwe، tenanet le kotayî salî 2006 û 2007، katêk emerîka jîngeyekî syasî eutoy drustkrd ke erebî sunne be rêgey hêzekanî sehwe û le çwarçêwey nardnî hêzî bepele (Surge) bo êraq karbken، ewe her erebî sunney êraq xoyan bûn ke rêkxrawî qaîdeyan têkşkand û çekdarekanî qaîdeyan nardewe bo sûrya، cêgey webîrhênaneweye، pêşnyarî zyadkrdnî hêzî bepele، pêşnyarî ( stîvn bîdl) buwe، ke emcareş dawadekat xudî nexoşîyeke çareser bkrêt، nek derhawîştey nexoşîyeke ke da'şe. belam prsyarî dîke lêreda eweye: emerîka û hawpeymanan ke bêguman ewanîş geyştûnete eu rastîyeî ke be rûxanî dewletî îslamî da'ş، kêşeke çareser nabêt، boçî nayanewêt kêşeke le rîşewe çareser bken؟ dyare welamî em prsyare lewe qûltre ke hendêk mezndey deken.

sebare bem prsyare profîsor coşwa landîz ustadî pêwendîye nêwdewletîyekan û taybetmend le ser prsî sûrya û kurd، le dîmaneyekî legel kenalî (rûsyaî emro) raşkawane eu rastîyeî aşkrakrduwe: «pêwîste herçonêk bêt hewlbdrêt kêşekanî sûrya û êraq çareser bkrêt، herdû dewleteke debêt leberyek helbweşêt، her boye katêk bîr le çareser dekrêtewe، debêt akamî eu dû dewleteş leberçaw bgêrêt.» lem welamey profîsor landîzـewe، degeyne euey her hêzêkî nêwdewletî byewêt be cddî kêşey êraq û sûrya çareser bkat، ewa debêt myangêrêkî baş bêt bo euey amadebêt be şêweyekî aştîyane herdû dewleteke dabeş bkrêt، belam aya em dabeşkrdne çon dekrêt؟ le welamî em prsyareşda profîsor kîns polak berêweberî senterî saban bo dîrasatî rojhelatî nawerast le amojgay brokîngîz ke le hemankatda endamî eu grupeşe ke raportêk leser eayndey êraq bo serokî dahatuuy emerîka amade dekat، le dîrasetêkda be nawnîşanî ) şerbkeyn، yan helbêyn - Fight or Flight) tyaîda cext leser eu bjardane dekatewe ke emerîka le rojhelatî nawerast rûberûyan debêtewe، raşkawane amajey bewe krduwe ke katî xoy bîl klînton çon mameley legel kêşey bosnya krd û le dayton hemû layene pêknakokekanî le ser yek mêz kokrdewe û çareserî kêşekey krd، êstaş beheman şêwe debêt layene pêknakokekanî rojhelatî nawerast be kurd û ereb û şîe û sunne pêkewe leser yek mêz kobkatewe، bzann çon detwann be aştî pêkewe bjîn û duay helweşanewey êraq û sûrya çon dewlete tazekan bunyad denrênewe. em çaresere ke destberdarbûne le pîrozîî snûrekanî sayks pîko، tenya rêgeye bebê euey hawpeymanî djî da'ş û emerîka eu hemû hewley heyane bîxeneger، xelafetî îslamî kotayî pêdêt û fîkrî da'şîş le rîşewe heldekêşrêt.

msrur barzanî*:
rîfrandom encamdedeyn wek hengawêk bo damezrandnî dewletêkî serbexo û cyabûnewe be şêweyekî aştîyane le êraq

êraq wek dewletêkî şkstxwardû xelkekey ke hîç berjewendîyekî hawbeşyan be yekewe nebû، be zor axnrane nêw wlatêkewe û rûberuuy çarenûsêkî nadyar kranewe، êstaş katî eweye dan beweda bnêyn ke ezmûneke serkewtû nebû، maneweşman le çwarçêwey êraqda berdewam mehkûmman dekat be berdewambûnî nakokî û dujminayetî.

le hawînî 2014 êraq tûşî metrsî û şemezarî hat، katêk grûpî tîrorîstî da'ş destî be ser yek le ser sêy wlatda grt ke beşêkî gewrey le snûrî êraq û sûrya bû. supay êraq ke yekêk le damezrawe bawerpêkrawekan bû، neytwanî wlateke bparêzît.

pêkewejyanî zoremlêyane serkewtû nebû، boye herêmî kurdstanî êraq rîfrandom encam dedat ke hengawêke bo damezrandnî dewletêkî serbexo û mîkanîzmêkîşe bo cyabûnewe le bexda û dabînkrdnî asayşî eu nawçaney le jêr kontrolî êmedan ke nîştmanî gelî kurde.

em hengawe nek tenya umêd û hîwa be gelî kurd debexşêt، belku seqamgîrîş lew nawçe dabeşkraweda dênêtedî. ême selmandûmane ke dekrê hawpeymanî cêy mtmaney zorêk le wlate drawsêkanman bîn. ême berdî bnaxe û hêzî serekîî şerî djî da'şîn û mîwandarî hêzî serbazîî lanîkem dwazde wlatîş dekeyn.

ême êsta le derwazekanî muslîn û amadeyn bo gêranî rolêkî serekî le derperandnî da'ş le duwem gewretrîn şarî êraq. le dû salî rabrdûşda pêşwazîman le sedan hezar aware krduwe. herêmî kurdstan êsta baweşî bo jmareyekî zorî mesîhî krduwetewe ke le musl û bexda rayankrduwe û hkumetî bexdaş neytwanî byanparêzêt.

her kesêk le ser kursîî deselat bûbêt le êraq، le belênekanî beramber kurd peşîman buwetewe û îltîzamate destûrîyekanyan pştgwê xstuwe. be kurtî hîç mtmaneyek le nêwan ême û hkumetî nawendîda nîye û pêwendîyekanman zor djbeyek û leyek dûrn.

çaresereke le bexdaye. ême hemû hewlêkman legel hkumetî nawendî dawe û hîçyan seryan negrtuwe، take çareser cyabûneweye، boye demanewê rîfrandom bo serbexoyî bkeyn. belam le seretada pêwîste gftugo û kar legel bexda bkeyn bo rêgexoşkrdn bo cyabûneweyekî dostane û hêminane ke emeş le berjewendî herdûlamandaye. proseke destî pêkrduwe û çîn û twêjêkî berfrawanî kurd pştgîrî lêdeken. legel turkya wêranîş qse dekeyn bo rûnkrdnewey euey، em hengawe asayş û seqamgîrîî snûrekan têknadat. ême be tundî lew baweredayn ke em hengawe be hemanşêwe le xzmetî dostekanman debêt le nawçekeda.

kurdstanêkî serbexo ke xawenî çek û teqemenî bêt bo bergrî le xokrdn، zyatr detwanê berjewendîî hawpeymanekanî û xelkî nawçeke bparêzêt. pêwendîyekanman legel bexda astengî bo ême drustkrduwe le destgeyştn be çek. ême çekî pêşkewtûman be dest nagat، çunke debê le rêgey hkumetî bexdawe bêt. serbexobûnî kurdstan yarmetîman dedat ke qerzî mawedrêj werbgrîn û rêkkewtn legel bazarî cîhanî bkeyn û newt û gaz be nrxêkî kêberkêkar bfroşîn bo sûkkrdnî qeyranî darayîman.

katî ewe hatuwe dan beweda bnrêt ke manewe le çwarçêwey dewletêkî şkstxwardû، karêkî debenganeye.

ême mafî bryardanî çarenûsman heye û selmandûmane ke be bê euey dewletîşman hebêt، pêkhateyekî grng û behadar buuyn bo komelgey nêwdewletî، herweha hawpeymanêkî zor cêy mtmanebuuyn le nawçeyekda ke cêgîrbûnî têda keme، ême amadeyn weku dewletêk bbîne beşêk le komelgey nêwdeletî .

*çend peregrafêk le wtarî msrur barzanî rawêjkarî asayşî nîştmanî kurdstan ke rojî 5î ayarî 2015 le rojnamey waşnton post blawkrawetewe.


sayks pîko çend dewletêkî şkstxwarduuy le rojhelatî nawerastda drust krd û pêşbînî şlejanî gewretrîş dekrêt
bnçîney sîstmî dewlet le rojhelatî nawerastda degerêtewe bo rojgarî cengî yekemî cîhanî، ke be raddeyekî gewre le layen hêze eurupîyekanewe em sîstme rengrêjkra. le 16î ayarî salî 1916da، ferensa û berîtanya rêkkewtnî sayks pîko-yan encamda û rojhelatî enadol û mîzopotamya-yan bo nawçey nfuz û destroyştuuyî xoyan dabeşkrd، ke lew kateda hêşta wîlayetî ser be împratoryetî osmanî bûn. şorşî rûsî û brdnewey şerî serbexoyî lelayen turkyawe rêgr bûn le cêbecêkrdnî rêkkewtneke le enadol.

rîşey drustbûnî sûrya û lubnan le jêr întîdabî ferensa û drustkrdnî êraq û erden û îsraîl ke le jêr întîdabî berîtanyada bn، le rêkkewtnekey salî 1916da bûnî hebû. bryarî hêze brawekan bo darştnî snûrekanî dewletgelêkî nwê- be pêçewanewey dewletanî eurupawe- be bê reçawkrdnî întîmay zmanewanî، îtnî، eayînî û tayfegerî xelkeke akamî dûrmewday lêkewtewe. leweş xraptr، hêze xawen întîdabekan deselatî dewlete nwêyekanyan leser bnemay kemîne eayînîyekan damezrand. ferensa deselatî le nêw elewîyekanî sûryada damezrand، berîtanyaş le nêw sunnekanî êraqda.

dûreperêzxstnî grupe eayînî û zmanewanîye gewrekan bûnehoy be syasîkrdnî nasname îtnî û tayfegerîyekan. heman şt beser kurdda cêbecê bû، ke hergîz nebûne pêkhateyekî awêtebû le bunyadî deselatî dewletî neteweyî modêrn، belku dûçarî perawêzxstn bûn û hewlî twandneweyan dra be nawî (nasyonalîzmî turkî û erebî û farsî)yewe، duay kotayîhatnî şerî sard، hêze gewrekan le rojawa û rojhelatda palpştîyekanyan snûrdar krd bo rjême xosepênekan le nawçekeda، le heman katda gutare cîhanîyeke lebarey yeksanî û beşdarîî syasî û dîmukrasîyewe sengî zyatrî bedesthêna.

berzbunewey astî perwerde، zyadbûnî zanyarîyekan û teknelojyaî pêwendîkrdn û eu tore cîhanîyeî drust buwe le nêwan grupe herêmayetî û mehelîyekanewe – ke behoy eu pêşkewtnanewe drust buwe- bûne hoy behêzkrdnî pêgey hawulatyanî dewlete xosepênekan- ke be raddeyekî gewre perawêzxrawn- taweku bbne karakterêkî syasî radîkalî ke le jêr nawî nasname teqlîdîyekanda xoyan rêkbxen. le asoda kotayyek nîye bo em peresendnane û bo darûxanî sîstmî dewlet ke lem peresendnanewe dekewnewe. taweku êsta dewletanî rojhelatî nawerast şkstyan hênawe le welamdanewe û çareserkrdnî narezayetîyekan. be pêçewanewe، paktawî regezî û çunyekkrdnî keltûrî û drustbûnî bunyadî nîmçe dewletî nwê (wek dewletî îslamî) bercestekarî amajegelêkî nîgerankern lebarey serheldanî şlejanî gewre le eayndeda.

serçawe: The Return of the Kurdish Question :On the Situation of the Kurds in Iraq، Syria and Turkey
nûsînî: genter sewfrt



sayks pîko rojhelatî nawerastî
krde gorepanî şer û mlmlanê

sedeyek duay sayks pîko ke le salî 1916da le nêwan ferensa û berîtanya wajokra، rojhelatî nawerast le ruuy syasîyewe wek bermîlêk barût mawetewe û bote nawçeyek bo nakokî û şerî çekdarîî yek le duay yek. eu snûraney ke sedeyek pêş êsta darêjran le layen hêze rojeawayyekanewe le êstada berew kalbûnewe û srînewe deçn. le satewextêkî ktuprda doxêk hatotearawe ke botehoy euey xesletî nawçeke be çeşnêkî le radebeder le gorankarîda bêt.

duay wajokrdnî rêkkewtnamey sayks pîko le salî 1916 û dabeşkrdnî rojhelatî nawerast le nêwan berîtanya û ferensada، zncîreyek peymanname û konfransî nêwdewletî le barey nawçekewe encamdran، ke be zorî eu peymanname û konfransane djyekyan le xogrtbû، be degmen leberçaw gîran، yan rêzyan lêgîra. nakokîî nêwan emerîka û yekêtî sovyet، kontrolkrdnî serçawe sruştîyekan، xaz û newt، pêşbrkêy prçekkrdn، desteberkrdnî çek û azadîî têperbûn le kenalî suys، hemû emane bûne hoy hênanearay şerî deselat، em nawçeyeş buwe gurepanî têkray rûberûbûnewekan.

mark sayks û franswa pîko be şêweyekî heremekî rojhelatî nawerastyan dabeş krd، be bê euey qenaetyan hebêt bewey le rastîda em rêkkewtne cêbecê dekrêt. her le seretawe، dabeşkrdneke، dabeşkrdnêkî lawaz û lerzok bû. rêkkewtneke be pele û le nêw cergey cengî yekemî cîhanî û le keşêkî bedgumanîî dûlayeneda، wajo kra.

le dabeşkrdnî zonekanî destroyştuuyîda pêkhatey gelanî nawçeke leberçaw negîran. wate reçawî layene dîmugrafî û keltûrî û komelayetî û eayînîyekan nekra le layen ferensa، yan berîtanyawe. çendîn xêlî ereb lêkdabran û le nêwan çend dewletêkî cyawazda dabeş kran. em xêlane be tundî berhelstîî hkumetî merkezîyan krd. em nexşe dîplomasîye buwehoy behêzkrdnî kemîney elewîyekan le sûryada، le katêkda zorîney danîştuwanî eu wlate sunnen، herweha buwehoy baladestbûnî kemîney sunne beser zorîney şîe le êraqda. be têperbûnî kat، raperîne nawxoyyekan، kudeta û yaxîbûnekan- ke ta êstaş berdewamin- nawçekeyan hejand. berîtanya syasetgelêkî pr le nasazî û djyekî pyadekrd le rojhelatî nawerastda. manorî dîplomatî pr le gumanî bekarhêna bo razîkrdnî hem ereb û hem cûleke، le heman katda xoy be dûrgrt le encamdanî şîkrdnewey cddî bo eu kêşaney lew katewe û le eayndeda le nawçekeda seryanheldeda.

le êstada û be drêjayî nawçeke، her le lîbyawe bo surya، deselat darûxawe û xelkî em wlatane bo nasname dêrînekeyan xoyan (şîe û sunne û kurd) degerênewe. grupe tayfegerîyekan ke be zorî grupî îslamîn، helsawn be prkrdnewey eu boşayî deselatey drust buwe û snûrekan debrn û tundutîjî blawdekenewe.

nakokîî ereb-îsraîl tenya kêşeyekî gewre nîye le nawçekeda. le mawey şeş deyeî rabrdûda، 23 şer tomar krawn، le nêwyanda şerî nêwan şîe û sunnekanî êraq، ke seqamgîrî serbazî û stratîjî şlejanduwe û ptr le mlyonêk qurbanî lêkewtotewe.

karîgerî beharî erebî ke le wlatêkda snûrdar nebû، herweha şerî nawxoyî sûrya hîç pêwendîyekyan be nakokîî ereb-îsraîlewe nebû. hemû naaramîyekanî nêw cîhanî erebî، naaramîî nawxoyî û komelayetî û eayînî û xêlekîn. herweha derencamî serkrde gendelekann ke bo çendîn deye، sûdyan le hejarî û nezanî hawulatîyekanyan wergrtuwe û samanî wlatyan be talan brduwe le rêy drustkrdnî dewletî polîsî û hukmranîkrdn le rêy trs û toqandnewe.

serçawe: The Failures of the International Community in the Middle East since the Sykes-Picot Agreement، 1916-2016

nûsînî: frîdî îtan


duay têperbûnî sedeyek be ser sayks pîkoda derkewt eu dewletaney eurupa sepandyan qawxêkî pûç û betaln

lew katewey sînator cozêf baydn wtare mştumrhelgrekey le salî 2006da le nîwyork taymz nûsî û pêşnyarî pêkhênanî sê herêmî xoberêwberî- otonomî- krd bo şîe û sunne û kurd، bo euey her yekêk lew pêkhatane pantayî syasîî xoyan hebêt، ewa lew katewe gftugokan lebarey eayndey êraqewe al û goryan beserda hatuwe. duay 13 sal le şer، şîrazey netewe nwêyeke lêktrazawe. bew formey êstawe، êraq kemtr le sedeyeke bûnî heye، ke seddam husên çareke sedeyek hukmranîî krd. le duay rûxanî deselatî seddam-îşewe، bexda neytwanîwe rêgaçareyekî syasî gelale bkat bo dlnyakrdnewey pêkhate naumêdekanî taweku hest bken kar bo hêştnewey wlateke bken bew şêweyeî ke êsta le aradaye. abûrîî em wlate ke berhemhênerêkî gewrey newte، behoy çend hokarêkewe îflîc buwe. îdaredanêk ke botehoy behederdanêkî gewre، dezgayekî bîrokrasyetêkî heleawsaw be karmende nakaramekan، çawçnokîyekî rûle zyad û dabezînî nrxî newt. nasyonalîzm leberyek helweşawe. êraqîyekan şanazyekî zor bew şarstanîyete dêrînewe deken ke le ser xakî ewan drust buwe، belam pêwendîî êraqîyekan be wlatekeyanewe le êstada، eu teheddîyeye ke hereşe le bûnî em wlate dekat.

le sûrya eu têkşkandne fîzîkî û mroyyeî lew wlateda hatotearawe، botehoy lenawbrdnî egerî drustbûnî dewletêkî kara le çend salî dahatûda. em wlate le doxêkdaye ke mayeî têgeyştn nîye. ptr le nîwey danîştuwanî wlateke pşt be yarmetîye mroyyekan debestn bo desteberkrdnî pêdawîstîî rojaneyan، ke danîştuwanî wlateke 22 mlyon kesn. nzîkey sê mlyon mindal le qutabxane bêbeşbûn. sereray jmarey kujrawekan ke mayeî sersurmane، yek mlyon û nîw le xelkî wlateke brîndar bûn، yan bo hemîşeyî dûçarî pekkewteyî bûn. nzîkey yek leser pêncî danîştuwanekey wlatekeyan cêhêştuwe. ke palnerêkî kemîşyan heye bo geranewe. têkray eu zyane maddîyaney le wlateke kewtûn، belay kemewe 250 mlyar dolare، eme le katêkda rûberî wlateke hêndey wîlayetî waşnton-ـe. em zyaneş roj be roj zyatr debêt.

kewate، duay sedeyek le sayks-pîko، em dû qeyrane perdeyan leser eu core dewlete helgrtuwe ke lelayen eurupîyekanewe sepêndrawe û deryanxst ke em wlatane ç qawxêkî pûç û betaln. êraq lelayen berîtanya û sûrya le layen ferensawe berêwedebrdran، ke le astêkî snûrdarda serqalî drustkrdnî netewe bûn. lem dû wlateda pêş euey serbexoyyan pêbbexşn. xelkî em dû wlate alay nwêyan helbjard û koşkî meznyan bo serkrdekanyan drustkrd û hanî nuxbe bazrganekanyan da û meşqyan be jmareyekî zorî serbaz krd، belam herdû wlat xawenî damezrawey lawaz، komelgey medenîî lawaz، abûrîyekî pr le nadadperwerî û yasagelêkî bêmana bûn. le nêwan salanî 1949 bo 1970 sûrya be 20 kudetay serbazîda têperî، hendêkyan şkst buwe çarenûsyan û hendêkîşyan serkewtû bûn، wate le her salêk kudetayek ruuydawe، ta eu katey esed deselatî grtedest- le myaney kudetayekî dîkeda. kewate، euey em dû wlatekey be yekgrtuuyî hêştbowe، brîtî bû le trs û hukmranîyekî daplusêner.
serçawe: How the Curse of Sykes-Picot Still Haunts the Middle East
nûsînî: robn rayt