هەمواركردنەوەی یاسای بودجەی گشتیی عێراقی فیدڕاڵ، بەتایبەتی ئەو بڕگانەی تایبەتە بە هەرێمی كوردستان بۆ ئەوەی بتوانرێت مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمی كوردستان بخرێتە سەر بودجەی حاكمیە و ئەو ئاستەنگ و بەربەستانەی لە بەردەم خەرجكردنی پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجەكەدایە چارەسەر بكرێن، تەوەری سەرەكیی دیداری گۆڤاری گوڵان بوون لەگەڵ دكتۆر نەرمین مەعرووف ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق. لێرەدا پوختەی وەڵامەكانی بڵاو دەكەینەوە.

 

* مەسەلەی هەمواركردنەوەی ئەو ماددانەی تایبەتن بە هەرێمی كوردستان قسەوباسێكی زۆریان لەسەر دەكرێت. وەكو ئەندامێكی چالاكی ناو لێژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق و شارەزا و پسپۆڕ لە پرسی بودجە و دارایی، ئایا تا چەند ئومێد هەیە ئەم هەمواركردنەوەیە بكرێت و لەناو پەرلەمان تێپەڕ بێت؟

- بابەتی هەمواركردنەوەی ئەو ماددانەی تایبەتن بە پشكی هەرێمی كوردستان لە یاسای بودجەی فیدڕاڵی عێراق بۆ ساڵەكانی 2024 و2025، بە دانوستانەكانی یاسای بودجەوە سەرچاوەی گرتووە، ئەو دەمە كۆمەڵێك تێبینی و سەرنجمان لەسەر ئەو ماددانەی تایبەتن بە پشكی هەرێمی كوردستان هەبوو، بەڵام دواجار بە زۆرینەی دەنگ ڕەشنووسی یاسای بودجە لە پەرلەمانی عێراق دەنگی لەسەر دراو پەسەند كرا، بەمەش ڕەشنووسی یاسای بودجەی فیدڕاڵیی عێراق بە تەواوی ئەو ماددە و بڕگانەشی كە تایبەتن بە هەرێمی كوردستان تێپەڕێندران و بووە یاسا و هەمووان پابەند كران بە جێبەجێكردنی. لە دوای 25/6/2023ی ساڵی ڕابردوو تێبینی ئەوە كرا، لەمپەر دروست بووە لە بەردەم ناردنی پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجەكە، بەتایبەتی ئەوەی گرنگ بێت بابەتی (مووچە و شایستەی فەرمانبەران و مووچەخۆرانە)، چونكە ئەو بڕە پارەیەی وەكو پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجە دەدرێت، وابەستەی خەرجییە فیعلییەكانی حكومەتی فیدڕاڵ كرا، بە هەر دوو خەرجی جاری و وەبەرهێنانەوە، بەتایبەتی كە حكومەتی عێراقی فیدڕاڵ لە شەش مانگی دووەمی ساڵی ڕابردوودا لەبەر پرۆسەی هەڵبژاردن بودجەی وەبەرهینانی خەرج نەكرد، بەمەش خەرجییە كردارییەكانی حكومەتی فیدڕاڵی كەم بوو، بەم هۆیەشەوە پشكی هەرێمی كوردستان بەراورد بەو بڕە پارەیەی كە لەناو پشكی بودجە هەیبوو، بڕێكی زۆر كەمتری بەردەكەوت، بەمەش بەشی پێداویستییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان و لە ناویشیاندا مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمی كوردستان نەدەكرد، ڕاستەوخۆ ئەم گرفتە لە مانگی 9ی ساڵی ڕابردووەوە بە ڕوونی دەركەوت، بە هەموو هەوڵی فراكسیۆنە كوردستانییەكان چ لەناو لێژنەی دارایی، چ لەناو پەرلەمانی عێراق و بە سەردان و دانوستانی شاندە باڵاكانی حكومەتی هەرێمیشەوە، توانرا سێ گوژمە قەرزی حەوت سەد ملیاری وەربگیرێت بۆ دابەشكردنی مووچە تاوەكو مانگی 9ی ساڵی ڕابردوو، بەمەش كێشەكە لە بنەڕەتەوە چارەسەر نەكرا و كێشەی دواكەوتن و نەدانی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمی كوردستان بەردەوامە. وەك نوێنەری كورد لە لێژنەی دارایی لە پەرلەمانی عێراق لە سەرەتای مانگی 9وە داوام كرد تەنیا ڕێگا بۆ چارەسەری ئەم كێشەیە هەمواركردنەوەی یاسای بودجەیە، بەتایبەتی لەو ماددەیەی كە تایبەتە بە پشكی هەرێمی كوردستان، ئەگەرچی لەسەرەتادا ئەم بیرۆكەیە پەسەند نەبوو لای پەرلەمانتارە عەرەبەكان بە بیانووی ئەوەی دەستەواژەی خەرجی فیعلی لە ساڵی 2015وە لە یاسای بودجە زیاد كراوە و هەرێمی كوردستان هیچ ناڕەزایەتییەكی لەسەر نەبووە، بەڵام دواجار بۆ هەمووان دەركەوت بابەتی خەرجییە كردارییەكان بەربەستە لە بەردەم ناردنی تەواوی پشكی هەرێمی كوردستان و دەبێت ئەم بابەتە لەناو بودجەدا هەموار بكرێتەوە، جگە لەوە لە ماددەی 77ی یاساكەدا كە باس لەوە كراوە بۆ دوو ساڵی داهاتووی 2024، 2025 دەتوانرێت حكومەتی فیدڕاڵ بە خشتەی نوێی داهات و خەرجی بودجە بنێرێت و لە پەرلەمان پەسەند بكرێتەوە، ئەمەش خۆی لە خۆیدا جۆرێكە لە هەمواركردنەوەی یاسای بودجەی فیدڕاڵ و دەرفەتێكە و لەپاڵ ئەمەشدا ئەو ماددە و بڕگانەی تایبەتە بە پشكی هەرێمی كوردستان هەموار بكرێنەوە. خۆشبەختانە لەگەڵ سەرۆك وەزیرانی عێراقدا جۆرێك لە لێكتێگەیشتن هەیە، بۆ ئەمەش لێژنەیەكی تایبەتی ڕاسپاردووە لەگەڵ لێژنەی دارایی ئەم بابەتە تاوتوێ بكەن و بگەنە چارەسەرێك، ئێمە لە لێژنەی دارایی پەرلەمان لەگەڵ ئەو لێژنە تایبەتەی حكومەتی فیدڕاڵ كۆبووینەتەوە و گفتوگۆمان كردووە لەبارەی بیرۆكەی هەموارەكە و ئەو دەقەی پێویستە لەناو یاساكەدا جێگیر بكرێت، هەر چەندە هێشتا گفتوگۆكان ماوە، بەڵام هەموو ئاراستەكان بۆ ئەم بابەتە ئومێدبەخشن.

* كەواتە دەكرێت بوترێت ساڵی نوێ ئومێدبەخشە بۆ چارەسەركردنی زۆر لە كێشەكانی تایبەت بە بودجە و مووچە لە نێوان هەرێم و عێراقدا، تاوەكو مافەكانی مووچەخۆران و هاووڵاتیانی كوردستان لە بودجەكە دەستەبەر بێت؟

- لای هەمووان ڕوونە عێراق خاوەنی گەورەترین بودجەیە كە خۆی لە نزیكەی 200 تریلیۆن دینار دەدات، لەناو بودجەكەشدا پشكی هەرێمی كوردستان بە 12.67% دیاری كراوە، بەڵام كێشەكە پەیوەستە بەو ئاستەنگ و بەربەستانەی لەبەردەم جێبەجێكردنی بودجەكەدایە بەتایبەتی لە بابەتی خەرجییە فیعلییەكاندا، ئەوەی تێبینیمان كردووە، ئەم هەنگاوانەی كە بۆ هەمواركردنەوەی یاسای بودجە دەنرێت، ئومێدبەخشن و نییەتێكی جددی هەیە بۆ كۆتاییهاتنی كێشەی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان و چارەسەركردنی ئەم بابەتە بە شێوەیەكی ڕیشەیی و بنەڕەتی. من وای دەبینم دەبێت ئەو بڕگەیە لەناو یاسای بودجەكەدا لە ساڵی 2015 زیاد كراوە، هەڵبگیرێ. لێرەدا دەبێت ئاماژە بەوە بدەم، كەوا ئەم كێشەیە بۆ ئەم خولەی پەرلەمان ناگەڕێتەوە، بەڵكو بەداخەوە لە خولی سێیەم و چوارەمی پەرلەمانی عێراقەوە دروست بووە و لە یاسای بودجەی ساڵەكانی 2015 و 2016 و 2017 و 2018 و 2019 و 2021 هەیە و دووبارە بووەتەوە، بە واتایەكی دیكە هەموو ئەو یاسای بودجەیەی لە خولی سێیەم و چوارەمی پەرلەمانی عێراق دەرچووە، پشكی هەرێمی كوردستانی وابەستەی خەرجییە كردارییەكانی حكومەتی فیدڕاڵی كردووە و ئەوان چەند خەرج بكەن، دواتر بەپێی ئەو خەرجییە پشكی هەرێمی كوردستان خەرج دەكرێت. پاساوی ئەوان بۆ لانەبردنی ئەم بڕگەیە وەكو ئاماژەم پێ دا، بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، ئەو هەموو ساڵە ئەم بڕگەیە هەبووە و جێگیر كراوە و كورد ناڕەزایەتی لەسەر دەرنەبڕیوە و دەنگیشی لەسەر داوە، لە كاتێكدا لە 2006 ـەوە تاوەكو 2013 كە پشكی هەرێمی كوردستانی بە 17%ی بودجەی فیدڕاڵی دیاری كرابوو و بڕی پارەكەی بەپێی قەبارەی بودجەكە ناردوویانە بۆ هەرێمی كوردستان و ئەم دەقەی خەرجیی كرداری تێدا نەبووە. لە ئێستادا لانیكەم دەمانەوێت مووچەی هەرێمی كوردستان دەربهێنرێت لەناو ئەم هاوكێشەیە دارایی و یاسایی و ئیدارییانەی كە لەناو پابەندییەكانی هەرێمی كوردستان دانراون و پێویستە مووچە لە عێراق هاوشێوەی خەرجییە حاكیمەكانی دەرمان و بەشە خۆراك و پارەی گەنم دابنرێت، چیتر ناردنی بەشە مووچەی هاووڵاتیانی كوردستان نەخرێتە ناو ململانێ سیاسی و نەبەسترێتەوە بە دۆسیەی نەوت و پابەندییەكانی دیكەی هەرێم، بۆ ئەوەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستانیش هاوشێوەی فەرمانبەرانی عێراق مووچەكانیان لە كاتی خۆیدا وەربگرن. هەرچۆنێك بێت، ئەم میكانیزمە بە چ شێوەیەك دەبێت، ئەمە ماوەتەوە بۆ گفتوگۆكانی هەردوو حكومەتی هەرێم و فیدڕاڵ، ئێمە لە لێژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق لەگەڵ هاتنی هەمواری یاساكەی بودجە بۆ پەرلەمان هەوڵی جددی دەدەین بۆ پەسەندكردنی و چارەسەری بە شێوەیەكی ڕیشەیی.

* بەو پێیەی لە لێژنەی دارایی و لەناو گفتوگۆكانی ئەم پرسەت و شارەزاییت لە بواری دارایی و بودجەشدا هەیە، ئایا پێت وانییە هەر جارەو لە چارەسەر نزیك دەبنەوە، لایەن و كەسانێك لەمپەڕ و ئاستەنگ لەبەردەم هەوڵەكانی ئاساییبوونەوەی دۆخەكە و چارەسەرەكان دادەنێن؟ ئایا ترسی ئەوە نییە لەناو پەرلەمان ئەم هەمواركردنەوەیەش لەمپەڕی لەبەردەم دانرێت؟

- عێراق لەسەر بنەمای شەراكەت و هاوبەشی بونیاد نراوە، بەتایبەتی لەنێوان هەر سێ پێكهاتە سەرەكییەكەی كورد و شیعە و سوننە، بۆیە كورد پێكهاتەیەكی سەرەكیی ئەم وڵاتەیە و لەناو حكومەتە یەك لە دوای یەكەكانی عێراقی دوای ڕووخانی ڕژێم ڕۆڵ و پێگەی دیاری هەبووە و كورد لە بونیادنانەوەی عێراقی نوێ و نووسینەوەی دەستوور بەشدار بووە، بەڵام لە ئێستادا بارودۆخەكە بە دڵی ئێمە نییە و دەبێت هەمووان پێكەوە گفتوگۆو لێكتێگەیشتنی هاوبەشمان هەبێت و وڵات بەرەو سەقامگیری و چارەسەری كێشەكان ببرێت، تاوەكو سەقامگیریی سیاسی دروست نەبێت، ناتوانرێت خزمەتگوزاری پێشكەش بە گەلانی عێراق بكرێت و ئاوەدانی و بونیادنانی ژێرخانی ئابووریی وڵات دروست بێت و عێراق و ئابوورییەكەی پێش بكەوێت. كاتی ئەوە هاتووە هەمووان پێكەوە بپرسین: بۆچی دەبێت وەكو وڵاتێكی فیدڕاڵی و پەرلەمانی و دیموكراتی مامەڵە نەكرێت و ئەو هەموو لەمپەر و ئاستەنگانە لە بەردەم ناردنی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێم و پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجە دابنرێت؟ بەتایبەتی كە خواستی كورد بۆ ئاشتی و پێكەوەژیان و تەبایی هەمیشە وای كردووە، كورد پێكهاتەیەكی سەرەكی بێت لە عێراق و لە پەرلەمان و سەرجەم حكومەتە یەك لە دوای یەكەكانی عێراقی نوێ، ئەوەی دەمێنێتەوە، مەسەلەی یەكدەنگی و یەكگرتوویی هێزە كوردستانییەكانە لەناو حكومەت و پەرلەمانی عێراقدا كە بەو یەكگرتووییە زامنی ماف و شایستە داراییەكانی خەڵكی كوردستان لەناو دانوستان و ڕێكەوتنەكان لەگەڵ حكومەتی عێراقدا دەكرێت، چونكە بەراورد بەو هەموو ستەم و شەهید و قوربانی و مەینەتی و كارەساتەی لە مێژووی ئەم وڵاتەدا بەرانبەر بە كورد كراوە، تەواوی مافەكانی خۆمان وەرنەگرتووە، لە كاتێكدا زۆر ماف هەیە بە دەستوور چەسپێندراون، كەچی بە كرداری ئەو مافانەمان وەرنەگرتووە، ئەوەتا دوای كێشەی خاك و جێبەجێنەكردنی ماددەی 140ی دەستوور كێشە دارایی و ئیدارییەكان كرۆكی كێشەكانمان بووە لەگەڵ بەغدا، پشكی هەرێمی كوردستان لە 2014وە تاوەكو ساڵی ڕابردوو غەدرێكی گەورە هەبووە و دابڕانێك دروست بووە و چارەسەری هەموو ئەم كێشانەش كاتێكی زیاتری دەوێت و ئومێدمان زۆرە لە ئەمساڵدا زۆر لە مافەكانی گەلی كوردستان لە پشكی بودجە و ماف و شایستە داراییەكان جێگیر بكرێت.