دیموكراتیی ناهۆشمەند، بە سیاسیكردنی ئایین، قۆرخكاریی حزب، دابەشكردنی نیشتمان هۆكاری سەرەكین بۆ لاوازیی ئینتیمای نیشتمانیی هاووڵاتیان

د.سالار عوسمان بەرپرسی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان:

دیموكراتیی ناهۆشمەند، بە سیاسیكردنی ئایین، قۆرخكاریی حزب، دابەشكردنی نیشتمان هۆكاری سەرەكین بۆ لاوازیی ئینتیمای نیشتمانیی هاووڵاتیان

د.سالار عوسمان ئەندامی سەركردایەتی و بەرپرسی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان‌، لە دەستپێكی ئەڵقەی ئەمجارەی بازنەی گفتوگۆ «ئینتیمای نیشتمانی و پرس و گەنگەشە»، وێڕای بەخێرهێنانی میوانەكان و خستەڕووی ئامانجەكانی «بازنەی گفتوگۆ» و دەستخۆشیكردنی لەو هەموو زانیارییە بەسوودانەی لە گفتوگۆكەدا خرانە ڕوو، بەم بۆچوونانە گفتوگۆكەی دەوڵەمەندتر كرد:

« دووبارە بەخێرهاتنان دەكەم و بازنەی گفتووگۆ ماڵی هەموو كوردستانییەكە، سوپاس بۆ هەموو ئەو زانیاری و بۆچوونە بەرزانەی لەم گفتوگۆیە خستانە ڕوو، منیش هەوڵ دەدەم لە پەراوێزی قسەكانی ئێوە چەند قسەیەك بكەم.

پرسی ئینتيمای نیشتمانی بابەتێكی فرە ڕەهەندە، لە هەر ڕەهەندێكەوە باسی بكەین، دەیان ناونیشانی لاوەكی لێ دەكەوێتەوە، بەڵام من دەمەوێت لە ڕوانگەی چوار فاكتەرەوە قسەی لەسەر بكەم كە بریتین لە: «دیموكراتیی ناهۆشمەند، بە سیاسیكردنی ئایین، قۆرخكاری حزب، بەشكردنی نیشتمان».

- سەبارەت بەخاڵی یەكەم و ئەوەی ناوم لێ ناوە «دیموكراتیەتی ناهۆشمەند»، یان وەك ئەوەی لە ڕۆژئاوا پێی دەگوترێت دیموكراتیی نالیبڕاڵی «illiberal democracy» و داماڵدراو لە بەهاكانی لیبڕاڵی وەك «قبووڵكردنی ئاكامەكانی هەڵبژاردن، دابەشكردنی دەسەڵاتەكان، سەروەریی یاسا»، كە دیموكراتیەتیش لەم بەهایانە داماڵدرا، ئەوا دەبێتە دیموكراتیی ناهۆشمەند، هەر بۆیە لەم ڕوانگەیەوە یەكێك لە كێشە و‌ ئاریشەكانی لاوازیی ئینتیمای نیشتمانیمان، ئەو دیموكراتییەتە ناهۆشمەندەیە كە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 1992 لەگەڵ خۆی هێنا.

ئەوجا لەبەر ئەوەی ئەم دیموكراتییە داماڵدراو بوو لە بەهاكانی لیبڕاڵیزم، هەر لە سەرەتاوە ئاكامی هەڵبژاردن قبووڵ نەكرا، پاشان لە بری ئەوەی دەسەڵاتەكانی دەوڵەت لێك جیابكرێنەوە و بەسەر دەسەڵاتەكانی «یاسادانان و جێبەجێكردن و دادوەری» دابەش بكرێن و باڵانس لە ناو پرۆسەی سیاسی و حوكمڕانی بێتە ئاراوە، سیستمی «پەنجا بە پەنجا»ی داهێنا كە دەسەڵاتەكانی بە سەر پارتی و یەكێتی دابەش كرد و، سەروەریی یاساش بە ئاستێك لاواز و پەراوێز خرا، كە تا ڕاددەیەكی زۆر سەروەریی یاسای ئیفلیج كرد.

كەواتە ئەگەر ئەمە ورد بكەینەوە،‌ ئەوا دەبینین ئەم ئەزموونە دیموكراتییەی ئێمە پەروەردەی لەگەڵ نەبوو، زیاتر دروشم بوو، نەك كردار، دیموكراتیەكی بێ پڕۆگرام بوو و نەشتوانرا پڕۆگرامی بۆ دابنرێت، زیاتر خۆی لە بەیاننامەی سیاسیدا بەرجەستە كرد و، نەیتوانی دیالۆگێكی شەفاف و كراوە لەنێوان نەوەكاندا دروست بكات، سەرباری هەموو ئەمانەش سرووشتی دیموكراتی سرووشتێكی تاكگەراییە، بۆیە ئەم دیموكراتییە ناهۆشمەندە زیانێكی گەورەی لە ئینتیمای نیشتمانی ئێمە دا، ئەمەش ئەو حاڵەتەیە كە هەموو كۆمەڵگەكانی دیموكراتی لێی دەترسن، كاتێك سیستمی دیموكراتی لە بەهاكانی لیبڕاڵیزم دادەماڵێت.

- خاڵی دووەم كە دەمەوێت هەڵوەستەی لەسەر بكەم، مەترسیی «بە سیاسیكردنی ئایین و بەكارهێنانی ئایینە بۆ مەبەستی سیاسی»، مەترسیی ئەم حاڵەتە لەوەدایە كاتێك حزبێكی سیاسی ئایین بەكار دەهێنێت بۆ مەرامی سیاسیی دونیایی و گەیشتن بە دەسەڵات، ڕووە جوانە ڕۆحی و ئیلاهییەكە لە ئایینەكە دەكاتەوە و بەرگێكی چەقبەستووی بەبەردا دەكات، گیانی لێبووردەیی و یەكتری قبووڵكردنی تێدا ڕیشەكێش دەكات، ئەم حاڵەتە كە ئێستا بووەتە كێشەیەكی سەرەكی و گەورە لە وڵاتانی ڕۆژهەڵات و دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامی، نزیكەی 300 ساڵ پێش ئێستا هەموو ڕۆژئاوا بەدەستیەوە ناڵاندوویەتی‌ و، ئەوان بە جیاكردنەوەی ڕووە جوان و ئیلاهییەكەی مەسیح لە ڕووە ناشیرینەكەی كەنیسە، دووبارە پێناسەی لێبووردەیی و پێكەوە ژیانیان كردەوە، بۆیە لێرەوە دەمەوێت ئەوە بڵێم لە دوای ڕاپەڕینەوە لە ڕێگەی بە سیاسیكردنی ئایین و حزبە ئیسلامییەكانەوە، ئایینێك لە كوردستان بانگەشەی بۆ دەكرێت كە ڕووە جوانە ئیلاهییەكەی لێ كراوەتەوە و بەخشندەیی و میهرەبانی تێدا سڕاوەتەوە، كە هەموو ئایەتێكی بە ناوی خوای بەخشندە و میهرەبان دەست پێ دەكات، بۆیە كاتێك ئایین دەكرێتە ئامرازێك بۆ سیاسەت، ئەو ئایینە خودای لەگەڵ نابێت و بۆ دونیایە و تەنیا كار بۆ كورسی و دەنگ دەكات و هەست بە هیچ شتێكی دیكە ناكات و، نایەوێت ئاشتەوایی كۆمەڵگە بوونی هەبێت و فیتنە دروست نەبێت، بۆیە بە تێڕوانینی من فاكتەری هەرە سەرەكی دوای دیموكراتیەتی ناهۆشمەند بۆ لاوازیی ئینتیمای نیشتمانی، ئایینی حزبی ئیسلامیی سیاسییە كە داماڵدراوە لە ڕووە جوانە ئیلاهییەكەی.

- خاڵی سێیەم قۆرخكاریی حزبە، ئەگەر سەرنج بدەین قۆرخكاریی حزب گەیشتووەتە ئاستی قۆرخكردنی هەموو كایەكانی ژیان و كۆمەڵگە، قۆرخكاریی حزب چووەتە ناو پەروەردە، زانكۆ، مزگەوت، كەسابەت و بازرگانی و...هتد، ئەمە واتە حزب چووەتە ناو وردەكارییەكانی سەرتاپای ژیان لە كوردستان، ئەمە لە كاتێكدا دەبوو، حزب بەشێك لە كایەكان بەجێ بهێڵێت بۆ ژیان و بۆ ئاشتەوایی كۆمەڵایەتی، هەر بۆ نموونە هەقە حزب زانكۆ بەجێ بهێڵێت بۆ زانست و ئەكادیمیستەكان، مینبەرەكان بەپێی یاسا و ڕێنماییەكان بەجێ بهێڵیت بۆ مەلا و زانا ئایینییەكان، پەروەردە بەجێ بهێڵێت بۆ مامۆستایان و پەروەردەكاران، ئەم قۆرخكارییەی حزب لەناو هەموو كایەكانی ژیاندا هۆكاری دیكەی سەرەكییە بۆ لاوازیی ئینتیمای نیشتمانی لای هاووڵاتیان و، وەرچەرخاوە بۆ ئینتیمای حزبی.

- دوایین خاڵ كە دەمەوێت قسەی لەسەر بكەم «بەشكردنی نیشتمانە»، كاتی خۆی توێژینەوەیەكم لە زانكۆی چەرمۆ بە ناونیشانی «كوردستان و تراژیدیای پارچەكان» پێشكەش كرد، بەڵام ئێستا هەرێمی كوردستانیشمان بە هەموو وردەكارییەوە پارچە پارچە كردووە، زمانمان كەرت كردووە، شێوە زارەكانی زمانی كوردیمان دابەش كردووە و یەكتری قبووڵ ناكەن، هەر ناوچەیەكی كوردستمان كردووەتە زۆنێك و بە سەر حزبەكان و بە سەر بەرپرسێكدا دابەش كردووە، فەوزایەكی سیاسی دروست بووە، هیچ حزبێك ئەوی دیكە قبووڵ ناكات، زیاد لەمەش پەنا دەبات بۆ خیانەت بۆ ئەوەی ئەوی دیكە لەناو ببات. هەموو كوردستانی گەورە لە دیدگای حزب و میدیای حزبەكانەوە بوونی نییە بە قەد ئەوەی پارچە پارچەكردن بوونی هەیە، ئەمەش واقیعێكی دروست كردووە كە توانای مرۆڤی كوردی تێدا لاواز بووە و، پرۆسەی سیاسی و پەرلەمان و حكومەت و دامەزراوەكانی لاواز كردووە، بۆیە لەناو ژینگەیەك كە ئەو لاوازییانەی بەرهەم هێناوە، ناتوانین بونیادنان و بونیادنانەوە لە هیچ كایەیەكی كۆمەڵگە و نیشتماندا ئەنجامبدەین.

بە بۆچوونی من ئەم چوار خاڵە هۆكاری سەرەكین بۆ لاوازیی ئینتیمای نیشتمانی لە كوردستان بەو ڕیژەیەی كە هەیەتی.

د. دلێر ئیسماعیل حەقی شاوەیس

سیاسەتمەدار و مامۆستای زانكۆ:

ڕەفتاری حزبەكان و بوونی گەندەڵی بە كەلتوور

هۆكاری سەرەكیی لاوازبوونی ئینتیمای نیشتمانین لای هاووڵاتیان

د.دلێر ئیسماعیل حەقی شاوەیس، جیا لەوەی یەكێك بووە لە پسپۆڕ و ئەكادیمیستە دیارەكانی زانكۆی سەلاحەدین، لە هەمان كاتدا پێشمەرگە و تێكۆشەرێكی دێرین بووە و، جیا لە خەباتی یەكێتیی قوتابیانی كوردستان، ڕاستەوخۆ لە ئۆرگانەكانی پارتی دیموكراتی كوردستان كاری كردووە و بەرپرسیاریەتیی جۆراوجۆریشی هەبووە، لە كایەی ڕۆشنبیری و ئەكادیمی و كەلتووریشدا هەموو كات قەڵەمێكی بە بڕشت و گوتارێكی نیشتمانییانەی هەبووە، ئێستاش هەر بەو ئاراستەیە لە خەبات بەردەوامە، لەم گفتوگەیەشدا بەمجۆرە بۆچوون و چارەسەركانی خستەڕوو:

ئەم هەوڵەی بازنەی گفتوگۆی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان بۆ گفتوگۆ و گەنگەشەكردنی بابەتێكی گرنگی وەك «ئینتیمای نیشتمانی»، من ناوی لێ دەنێم دانانی بناخە بۆ توێژینەوە لەسەر ئەم پرسە گرنگە و دروستكردنی نەخشە ڕێگەیەك بۆ چارەسەركردنی لاوازیی ئینتیمای نیشتمانی لای هاووڵاتیانی كوردستان، ئەم پرسەش لە تێڕوانینی مندا ڕەهەند و ڕەگ و ڕیشەیەكی قووڵتری هەیە و، دەبێت دەست لەسەر ئەو هۆكارانە دابنێین كە بوونە هۆكاری ئەوەی هەست بە لاوازیی ئینتیمای نیشتمانی بكەین.

ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ مێژوویەكی زۆر دوور نا، كە مەبەستم دوای ڕاپەڕینی بەهاری 1991 و لەو كاتەی كە ڕژێمی بەعس دامەزراوە ئیدارییەكانی لە كوردستان كێشایەوە، بینیمان هاووڵاتیان و گەنجەكانی كوردستان دروشمی «سەری بڵند بۆ مووچە نەوی ناكەین»یان بەرزر كردووە و، نەیانهێشت قوتابخانە و زانكۆ و دامەزراوەكان لە كوردستاندا ڕابوەستن. هەروەها كاتێك تیرۆریستانی داعش هێرشیان كردە سەر كوردستان، ئەوە هەر گەنجەكانی كوردستان بوون بە گیان و تەمەنی خۆیان نیشتمانەكەیان پاراست، ئەمەش نیشانەی ئەوەیە گەنجان و هاووڵاتیانی كوردستان بەرزترین ئینتیمای نیشتمانییان هەیە.

كەواتە ئەو هۆكارانە چین كە ئێستا ئێمە ئەم دیاردەیە دەبینین؟ من دەڵێم خەڵك لە ڕەفتاری حزبەكان و شێوازی حوكمڕانییان تووڕەیە و توراوە و بێزار بووە، ئەمە وای كردووە كە خەڵك لە ڕقی ڕەفتاری حزبە سیاسییەكان لە نیشتمانەكەی خۆیشی بێزار بێت.

لەم ڕووەوە ئێمە لە قەیرانگەلێكی مەترسیداردا دەژین، ئەمەش واتە یەك قەیران نییە، بەڵكو بریتین لە قەیرانەكانی «سیاسی، ئابووری، ئایدیۆلۆژی، كارگێڕی»، ئەمە پێمان دەڵێت ئێمە لە هەموو بوارەكانی ژیاندا لە قەیرانداین.

یەكێك لە هۆكارە گرنگەكانی ئەم قەیرانگەلە، دەگەڕێتەوە بۆ قۆناغی پێش ڕاپەڕین و سەردەمی بەرەی كوردستانی، ئەمەش لەبەر ئەوەیە دوای ساڵی 1990 كۆمەڵێك ڕووداوی زۆر گەورە ڕوویان دا، پاشان ڕاپەرین و گۆڕانكاریی زۆر گەورەی بەدوای خۆیدا هێنا، حزبەكانی بەرەی كوردستانی لە ئاستی ئەم ڕووداوە گەورانە بیریان نەكردەوە و نەیانتوانی وەك پێویست گۆڕانكارییەكان بەڕێوە بەرن. هەر بۆیە دوای ئەوەی پاش ڕاپەرین گەڕاینەوە بۆ ناو شارەكان و هەڵبژاردن كرا و پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستان دامەزرا، لەبری ئەوەی حزبەكان هەوڵ بدەن حوكمڕانییەكی باش بكەن، دیسان كەوتنە ململانێ و پەلاماردانی یەك و بە داخەوە دەڵێم ڕاو و ڕووت. لە ئێستاشدا ئەو بارودۆخ و قەیرانانە هەر بەردەوامن. ئێمە نەك هەر‌ نەمانتوانیوە وەك خۆی مامەڵە لەگەڵ ئەو قەیرانانە بكەین، بەڵكو بە پێچەوانەوە بووینە هۆكارێك بۆ ئەوەی قەیرانی دیكەی لەسەر كەڵەكە بكەین، یەكێك لەو قەیرانە مەترسیدارانە ئەوەیە كە گەندەڵی بووەتە كەلتوور و هەموو كایەكانی ژیانی گرتووەتەوە و بووەتە ڕێگر لە بەردەم پرۆسەی چاكسازی لە پرۆسەی حوكمڕانیی كوردستاندا.

ئاكامی ئەو گەندەڵییە كە ئەو هەموو حاڵەتە نەرێنییانەی دەبیین و هەست بە بوونی دادی كۆمەڵایەتی ناكەین، ئەوەیە خەڵك ترووسكاییەك نابینێت كە خەونەكانی بێتە دی، هەروەها ئەوەمان لەبیر كردووە كە گەنج لە وڵاتە زۆر پێشكەوتووەكانیشدا گیانێكی یاخی و تووڕەی هەیە و دەبێت زۆر لۆژیكانە مامەڵە لەگەڵ ئەم ڕۆحییەتە یاخی و تووڕەیە بكرێت، ئەوجا لەبەر ئەوەی ئێمە لەناو پرۆسەی قەیرانگەلێكین ئەوا دەبێت دیراسەتی جددیمان بۆ هەموو ئەو قەیرانانە هەبێت كە حزب ڕۆڵی گەورەی تێدا هەیە و، دەبێت لە خودی حزبەوە دەستی پێ بكرێت، لەبەر ئەوەی حزب ڕۆڵێكی گەورە لە دەسەڵات و حوكمڕانیدا دەبینێت.

هەر لەم گفتوگۆیەدا زۆر باسی حزب و دیموكراسی و نەتەوە و دەوڵەت كرا، لە ڕاستیدا ئەم چەمكانە هەموویان بەرهەمی قۆناغی مودێرنیتەیە، بەداخەوە پرۆسەی مۆدێرنیتە بە شێوە سرووشتییەكەی لەوڵاتی ئێمە ڕووی نەداوە، هەر بۆیە دەبینین، ئەوە خودی حزبە سیاسییەكانن فیستیڤاڵی خێڵەكان زیندوو دەكەنەوە، ئەوە ئەندامانی مەكتەبی سیاسیی حزبەكانن ڤیستیڤاڵی خێڵەكان ڕێك دەخەن و گوتاری تێدا دەخوێننەوە، سەبارەت بە پرسی دیموكراسییش، دەبێت هەڵوەستە لەسەر ئەوە بكەین، كە دیموكراسی سیستمێكی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و كەلتوورییە و، ڕەگ و ڕیشەی خۆی هەیە و مێژوو ئەو كەلتوورە دروست دەكات و، بەردەوامیش بەرەو پێشەوە دەچێت. لە باری واقعیدا دیموكراسیەت وەك سیستم لای ئێمە بوونی نییە، چونكە لە بنەڕەتدا ئەو پرۆسەیە ڕووی نەداوە، لەم ڕووەوە چارەسەركردنی كێشەكان بە زۆری حزبە سیاسییەكان دەگرێتەوە و دەبێت حزبەكان خۆیان لە بەرپرسیاریەتی نەشارنەوە و زۆر بە واقیعییانە مامەڵە لەگەڵ هەموو قەیرانەكان بكەن و دەبێت پێش كۆمەڵگە لەناو حزبەكانەوە كار لەسەر چاكسازی ڕیشەیی بكرێت و، حزبەكان خۆیان ببنە فاكتەرێك بۆ پرۆسەی چاكسازی و بنبڕكردنی گەندەڵی، نەك وەك ئێستا كە خۆیان بوونەتە ڕێگر بۆ پرۆسەی چاكسازی لە پرۆسەی حوكمڕانیی كوردستاندا، هەتا ئەم هەنگاوە نەنرێت، زۆر ئەستەمە بتوانرێت هاووڵاتیان ئاشت بكرێنەوە و ئەو هەستەی لا دروست ببێتەوە كە وەك دوای ڕاپەڕینی 1991 بڵێت «سەری بڵند بۆ مووچە نەوی ناكەین» و قوربانی دەدەین بۆ ئەوەی كوردستان وەك نیشتمان سەربەرز و سەرفراز بێت.

د.فازڵ عومەر

سەرنووسەری ڕۆژنامەی ئەڤڕۆ لە دهۆك:

فرەحزبی لە كوردستاندا ئینتیمای نیشتمانی وەرچەرخاندووە بۆ ئینتیمای حزبی و لاوازی كردووە

د.فازڵ عومەر جیا لەوەی سەرنووسەری ڕۆژنامەی ئەڤرۆیە كە ڕۆژنامەیەكی ڕۆژانەیە و لە پارێزگای دهۆك دەردەچێت، لە هەمان كاتدا توێژەرە و قەڵەمێكی دیاری بواری ڕۆشنبیری و كەلتووریشە لە كوردستاندا، ماوەیەكیش سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگای دهۆك بووە، ئەمەش مانای ئەوەیە كەسێكی جەماوەرییە و لە نزیكەوە تێكەڵی هەموو چین و توێژەكانی كۆمەڵگەی كوردستانە، لەم گفتوگۆیەشدا بەمجۆرە بۆچوونەكانی خۆی خستەڕوو:

ئینتیمای نیشتمانی بابەتێكی فرەڕەهەندە و ڕەگ و ڕیشەی قووڵی هەیە، بەڵام لە سەرەتاوە بەو پرسیارە دەست پێ دەكەم ئایا ئینتیما چییە؟ یان چۆن پەیدا بووە؟ ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ مێژووی مرۆڤایەتی، ئینتیمای مرۆڤ بۆ گرووپێك، دەگەڕێتەوە بۆ ژیانی سەرەتایی مرۆڤایەتی و پێش سەردەمی كشتوكاڵی، ئەمەش واتە ئەو سەردەمەی كە مرۆڤ پێویستی بە «ڕاوكردن» بوو، بۆ ئەوەی بژی، ئەوجا بۆ ئەوەی خۆیان لە گیانەوەری دڕندە بپارێزن و بە ئاسانی خواردن پەیدا بكەن، ناچار بوون ببنە گرووپ بۆ ئەوەی بتوانن خۆیان بپارێزن و نەبنە نێچیری دڕندەكان و خواردنیش پەیدا بكەن. ئەوجا دواتر و دوای ئەوەی مرۆڤ دەستی كرد بە كشتوكاڵ و نیشتەجێ بوو، وردە پێداویستییەكانی ژیان ناچاری كرد، كە گرووپەكە گەورەتر بێت و ببێتە هۆز و دوای ئەویش هۆزەكان ببنە نەتەوە، ئەمە هەمووی پێمان دەڵێت ئینتیمای نیشتمانی واتە ناچاربوونی هاووڵاتیان بۆ پاراستنی نیشتمانەكەیان، بۆ ئەوەی خۆیان وەك نەتەوە بمێننەوە، هەر بۆیە كاتێك هەست بكرێت ئەم ئینتمایە لاواز دەبێت، ئەوا چارەنووسی نەتەوە و نیشتمان بەرەو مەترسی دەچێت.

ئەوجا لەگەڵ ئەوەی چەمكی «ئینتیما» چەمكێكی فرە ڕەهەندە و فرە ئاستە، بەڵام ئێمە لەم گفتوگۆیە باس لە «ئینتیمای نیشتمانی لای هاووڵاتیانی كوردستان» دەكەین، بۆیە پێویستە بگەڕێینەوە بۆ مێژوو و ئاماژە بەوە بكەین كە هاووڵاتیانی كوردستان هەتا سەدەی بیستەم بریتی بوون لە سێ ئاست لە بەرهەمهێنان و ژیانەوە:

1- ئاستی كۆچەری

لەم ئاستەدا خەڵك گرێدراوی خاك نەبووە، بەڵكو گرێدراوی چەروانە/ لەوەڕگە بووە.

2-ئاستی گوند

لەم ئاستەدا خەڵكی گوند گرێدراوی پیشە بووە، كە ئەویش جووتیاری بووە، ئەم ئاستە گرێدراوی خاك بوون.

3-ئاستی شارەكان

گومانی تێدا نییە شارەكانی كوردستان لە زۆربەی سەردەمەكان، لە ژێر دەسەڵاتی داگیركارانی «تورك و فارس و عەرەب»دا بوون و داگیركار دەسەڵاتدار بووە، بۆیە ئینتیماش بۆ دەسەڵات بووە.

لەبەر ئەم هۆكارانە ئەگەر وەك سەرەنجام سەیری بكەین، دەبینین بوونی كوردستان وەك كوردستانێكی گەورە و نەتەوەیەكی یەكگرتوو لە بیركردنەوەی ئێمەدا بوونی هەیە، بەڵام هەرگیز كوردستان دەوڵەتێكی یەكگرتوو نەبووە، هەتا نەتەوەیەكی یەكگرتوو و ئینتیمایەكی نیشتمانیی یەكگرتووی هەبێت.

كە واتە ئەم واقیعە ئەوەمان بۆ ئاشكرا دەكات، كە لە سەرەتای سەدەی بیستەم ئینتیمای خەڵكی كوردستان پتر بۆ هۆز بووە، نەك بۆ نیشتمان و نەتەوە، بەڵام پاش دامەزراندنی پارتی دیموكراتی كوردستان لە 1946 و هەڵگیرسانی شۆڕشی ئەیلوول لە 1961، بوونە دوو فاكتەری بەهێز بۆ گۆڕینی ئینتیما لە هۆزەوە بۆ ئینتیمای نەتەوەیی و نیشتمانی، بەڵام ئەمەش درێژەی نەكێشا دوای لێكترازانەكەی 1964 و هەروەها نسكۆی شۆڕش لە 1975، بە هۆی دروستبوونی فرەحزبی لە كوردستاندا، جارێكی دیكە ئینتیمای نەتەوەیی و نیشتمانی بوو بە ئینتیمای حزبی سیاسی، ئەمەش واتە حزبی سیاسی جێگەی هۆز و خێڵەكانی گرتەوە.

ئەوجا وەك دكتۆر كامەرانیش ئاماژەی پێ كرد، ئێمە ئێستا لەناو قەیرانی ئینتیمای نیشتمانیداین، بەڵام با پرسین: بۆچی كەوتینە ناو ئەم قەیرانە؟ بە دیتنی من هۆكارێكی دەگەڕێتەوە بۆ كەلتووری دینی. زۆربەی خەڵكی كوردستان لە قۆناغی هزری دینی دەژین. هزری دینی دونیا بە ڕەنگی ڕەش و سپی دەبینێ، ئەوجا هەموو شت، یان حەرامە، یان حەلاڵ، جێگاش یان بەهەشتە، یان دۆزەخ. هەر بۆیە دوای ئەوەی لە بەهاری 1991 ڕاپەڕین ڕووی دا و دەسەڵاتی كوردی دامەزرا، خەڵكی كوردستان چاوەڕێی ئەوە بوون كە دەسەڵاتی كوردی بەهەشتی بۆ دروست بكات، هەر بۆیە كە سەیری واقیعی حاڵی خۆی دەكات و لەگەڵ بەهەشت بەراوردی دەكات، هەست دەكات لە دۆزەخ نزیكترە، بۆیە یاخی دەبێت و دەیەوێت لە دۆزەخدا نەمێنێتەوە، یان كۆچ دەكات، یان هەموو شت ڕەش دەبینێت و بە ڕەهایی واقیعەكە ڕەت دەكات، ئەمەش پتر حاڵەتێكی دەروونییە و دەبێت ئێمە كار بۆ ئەوە بكەین لەگەڵ ئەو بارە دەروونییە مامەڵە بكەین و هۆشیاریان بكەینەوە كە لە نێوان دۆزەخ و بەهەشت لە واقیعدا شتێكی دیكە هەیە و لە ئەرزی واقیعدا لە هیچ شوێنێك بە هەشت دروست ناكرێت، بەڵكو گرنگە ئێمە خۆمان هەموومان پێكەوە هەوڵەكان بخەینە گەڕ بۆ ئەوەی خۆمان لە دۆزەخ ڕزگار بكەین و خۆمان بەهەشت بۆ خۆمان دروست بكەین.

ئەم پرسە پرسێكی فیكرییە و پەیوەستە بە سیستمی پەروەردە و فێركردن و ناوەندەكانی زانكۆ و كۆڕ و كۆبوونەوە ڕۆشنبیری و فیكرییەكان و ئەكتیڤكردنەوەی ڕۆڵی ڕێكخراوە مەدەنی و جەماوەری و پیشەییەكان، بۆ ئەوەی ئەو كەلتوورە زاڵە كاڵ بكەینەوە، كە جیهان بە ڕەش و سپی دەبینێت و پێی وایە هیچ ڕەنگێكی دیكە بوونی نییە.

خاڵێكی دیكە بۆ لاوازبوونی ئینتیمای نیشتمانی لای هاووڵاتیانی كوردستان، ئەوەیە كە ئێمە لە دوای ساڵی 1991 سیستمی دیموكراتی پیادە دەكەین، هەموو لایەكیش دەزانێت كە بناغەی سیستمی دیموكراتی «تاكگەرییە»، ئەمەش واتە تاك زیاتر بایەخ بە پێداویستی و بەرژەوەندییەكانی خۆی دەدات و ئەمەش ئینتیمای نیشتمانی لاواز دەكات، بە تایبەت لەناو كۆمەڵگە پاشكەوتووەكان، كە دیموكراسی نەبووەتە كەلتوور بۆیان.

لەناو ئەم ژینگە ئاڵۆزەدا سەرۆك مسعود بارزانی لە كاتی هێرشی تیرۆریستانی داعش بۆ سەر هەرێمی كوردستان، هەوڵی دا جارێكی دیكە ئینتیمای هاووڵاتیان بۆ حزبە سیاسییەكان وەربچەرخێنێت بۆ ئینتیمای نیشتمانی و ئەم وەرچەرخانە سەركەوتنی هێزی پێشمەرگەی بەسەر تیرۆریستاندا دروست كرد، هەر ئەم ئینتیما نیشتمانییەش ڕیفراندۆمی 25ی ئەیلوولی 2017ی سەر خست و، خەڵكی هەرێمی كوردستانی لەسەر ئامانجێكی گەورەتر كۆ كردەوە. بۆ ئێستاش من پشتگیریی هەموو ئەو خاڵانە دەكەم كە د. مەهاباد خستیە ڕوو و بە ڕێگەچارەیەكی باشیان دەزانم، زۆر گرنگە بایەخ بە پەروەردەی نیشتمانی بدەین لە سیستمی خوێندن و زانكۆكان، بە ڕاستی زۆر مەخابنە گەنجی ئێمە لە ژێر كاریگەریی كەلتووری ڕۆژئاوا، یان كەلتووری ئیسلامی سیاسیدا بێت، كە هیچیان لە بەرژەوەندیی میللەت و ئینتیمای نیشتمانیی ئێمەدا نین.

لەبەر كەیمی كات، وەك دوا قسەم دەڵێم: ڕاستە ئینیتما هەستكردنە، بەڵام بە پلە یەك لەسەر پێداویستییەكانی ماددی دروست دەبێت و، بە پلە دوو لەگەڵ بیروباوەڕەكان.

شڤان حەمدی

ئەندامی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان:

كاتی ئەوە هاتووە هەموو پێكەوە هەوڵێكی جددی بۆ بەرزڕاگرتنی ئینتیمای نیشتمانی بدەین

شڤان حەمدی جیا لەوەی ئەندامی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستانە، یەكێكە لە چالاكوانە دیارەكانی ناو توێژی گەنجان و قوتابیان و لە ئامادەكردنی كۆڕ و كۆبوونەوەكانیش لەسەر پرسە نەتەوەیی و نیشتمانییەكان ڕۆڵێكی بەرچاوی هەیە، لەم گفتۆگۆیەدا سەبارەت بە «ئینتیمای نیشتمانی و پرس و گەنگەشە» بەمجۆرە بۆچوونەكانی خۆی خستەڕوو:

ئامادەبووانی بەڕێزی ئەم گفتوگۆیە، ئەوەندە چارەسەر و پێشنیاری بەرزیان بۆ خستینە ڕوو، لەوانەیە هەرچی دی بڵێین دووبارە بێت، یان نەتوانین شتێكی دیكە بۆ ئەو بۆچوونە بەرزانە زیاد بكەین، بۆیە هەوڵ دەدەم لە گۆشە نیگایەكی دیكەوە باسی بكەم و لەو خاڵەوە دێمە ناو باسەكە كە كاتێك لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان و ئەپڵیكەیشنەكانی وەك «تیك تۆك» بە باشە و جوامێری لە ڤیدیۆ و كۆمێنتەكانیان لەسەر ئەو دیكتاتۆر و دڕندانە بڵاو دەكەنەوە، كە پێش ڕاپەڕین گەلی كوردیان كۆمەڵكوژ كردووە و هەڵەبجەیان و كوردستانیان كیمیاباران كردووە و پرۆسەی ئەنفالی بەدناویان لە سەرانسەری كوردستان ئەنجام داوە و زیاتر لە 4500 گوند و شارۆچكەی كوردستانیان لەگەڵ زەوی تەخت كردووە و سووتماكیان كردووین، ئەوا ئەو هەستەمان لا دروست دەبێت، چۆن دەبێت ئەم ڕەفتارانەی بەشێك لە خەڵكانی سەرلێتێكچوو دژ بەگەلەكەی خۆیان دەیكەن، لە ژینگەی سیاسی كوردستان حەرام نەكرێت و خەڵكانێك هەبن ئەوا ڕووقایمانە ئەو كارانە بكەن؟

لەم ڕوانگەیەوە بۆ هەڵوەستەكردن و هەڵسەنگاندنی ئاستی لاوازیی ئینتیمای نیشتمانیمان، ئەم پرسە گرێ دەدەمەوە بەو فەرموودەیەی كە پێمان دەڵێت: «ئەگەر خراپەیەكتان بینی بە دەستی خۆتان بیگۆڕن، ئەگەر نەتانتوانی بە زمانتان، ئەگەر نەتانتوانی بە دڵ پێتان ناخۆش نەبێت، ئەوە لاوازترین ئاستی باوەڕتانە»، لە ڕوانگەی ئەم فەرموودەیەوە ئێمە كاتێك سەیری ئەو بێڕێزییانە دەكەین كە بە هەموو پیرۆزییەكانی خاك، ئاڵا، مێژوو، زمان و كلتوور و.. هتد» دەكرێن، ئەمانە نەك هەر كاری خراپن، بەڵكو ئەمانە كوفرن دژی «خاك و نەتەوە» و لە ئاستیدا بێدەنگین و تەنیا بە دڵ ئەو كوفرانەمان پێ ناخۆشە و تەنانەت زۆر كەم بە نووسین و قسەكردنیش ڕەتیان دەكەینەوە، ئەمە مانای ئەوەیە ئاستی ئینتیمای نیشتمانیمان لەو پەڕی لاوازیدایە و ئەگەر زۆر بە جددی هەڵوەستەی لەسەر نەكەین و هەموو پێكەوە خەمی لێ نەخۆین، ڕووبەڕووی مەترسییەكی گەورە دەبینەوە.

بەشداربووانی بەڕێزی ئەم گفتوگۆیە زۆر جوان ئەو خاڵەیان دەستنیشان كرد كە شۆڕشی ئەیلوول، ئینتیمای لە هۆز و خێڵەوە گۆڕی بۆ ئینتیمای نەتەوەیی و نیشتمانی، بەڵام لە دوای نسكۆی 1975 و دروستبوونی فرەحزبی لە كوردستاندا، جارێكی دیكە حزبەكان ئینتیمای نەتەوەیی و نیشتمانیان گواستەوە بۆ ئینتیمای حزبی و جارێكی دیكە حزبەكان جێگەی خیڵ و هۆزەكانیان گرتەوە. من ئیزافەیەك لەسەر ئەم بۆچوونە دەكەم و دەڵێم: حزبەكان تەنیا ئینتیمای نەتەوەیی و نیشتمانیان نەكرد بە ئینتیمای حزبی، بەڵكو مێژووی بزاڤی ڕزگاریخوازی كوردستان و مێژووی ئەو هەموو ئەو كارەسات و قوربانیدان و كاولكارییەی بەسەر نەتەوەكەشمان هاتووە، كردوویانە بە مێژووی حزب، بۆیە ناتوانین ئەم مێژووە وەك مێژوویەكی دروست بخرێتە ناو پڕۆگرامەكانی خوێندن و نەوەكانی ئێستای لەسەر پەروەردە بكەین، ئەمەش بووەتە هۆكاری ئەوەی درزێكی زۆر گەورە لە سیستمی پەروەردەیی ئێمەدا دروست بێت، بەڵام وێڕای بوونی ئەم درزە گەورەیەش، دەمانتوانی ئەو كارەسات و نەهامەتییانەی بەسەر میللەتی ئێمە هاتوون، زۆر بە جددی لە كەناڵەكانی ڕاگەیاندن و ناوەندەكانی حزب و ناوەندە ڕێكخراوییەكان، كۆڕ و كۆبوونەوەی بەردەوامی لەسەر بكرێت، بۆ ئەوەی نەوەكانی دوای ڕاپەڕین كە ئەو كارەسات و نەهامەتییانەیان نەدیوە، هەموو كات ئەو مێژووە تاڵەیان لەبەرچاو بێت و، لەوە هۆشیار بن كاتێك نەتەوە و وڵاتی ئێمە دەكەوێتە مەترسییەوە، ئەوا ئێمە هەموومان پێكەوە لەناو یەك پاپۆڕداین و ئەگەر پاپۆڕەكە نقووم بێت، هەموومان پێكەوە نقووم دەبین.      

لێرەدا گرنگە هەر بۆ بیرهێنانەوە باسی دەوڵەتێكی وەك كۆسۆڤۆ بكەین كە لە نەوەدەكانی سەدەی ڕابردوو تووشی كارەسات و جینۆساید هاتن و پاشان لە ساڵی 1999 بە بڕیاری ئەنجومەنی ئاسایشی نیودەوڵەتیی نەتەوە یەكگرتووەكان، نێردەی خۆی نارد بۆ كۆسۆڤۆ بۆ ئەوەی ئەو دەوڵەتە بەڕێوە بەرێت و پاشان لە 2008 بە فەرمی سەربەخۆ بوون، ئەوان كە بوونە دەوڵەتیش بەردەوام ئەو كارەساتەی بەسەریاندا هاتووە، بۆ نەوەكانی خۆیانی دەگێڕنەوە و دووبارە نەوەكانی ئێستایان لەناو ئەو مێژووەدا پەروەردە دەكەن، ئەمەش لەبەر ئەوەیە دەزانن ئەگەر ئینتیمای نیشتمانی لاواز بوو، ناتوانن بەرەو پێشەوە بچن و سەروەریی وڵاتەكەشیان بپارێزن.

لە ڕوانگەی ئەم مەترسییانەوە چەند خاڵێك دیاری دەكەم:

1. زۆر گرنگە پرۆسەی چاكسازی زیاتر جەختی لەسەر بكرێتەوە و سەركردایەتیی سیاسی و حكومەت سازش لەسەر گەندەڵی و قۆرخكاری نەكەن، چونكە هەر ئەم گەندەڵی و قۆرخكارییە هۆكارن بۆ كەمیی خزمەتگوزارییەكان، بۆ ئەمەش ئەگەر یاسایەك نەبێت، ئەوان سزا بدات، بێگومان ئینتیمای نیشتمانی لاواز دەبێت.

2. گرنگە ئەو كەسانەی كە خیانەت دەكەن، چاوپۆشییان لێ نەكرێت و بە یاسا مامەڵەیان لەگەڵ بكرێت، لەبەر ئەوەی چاوپۆشین لە خیانەتكار ئینتیمای نیشتمانی لاواز دەكات.

3. گرنگە هەڵمەتی هۆشیاركردنەوە زیاتر بێت سەبارەت بەوەی ماف و ئەرك دەبێت یەكسان بێت، ئەمەش بەو مانایەی ڕاستە هەموومان لەم نیشتمانە مافمان هەیە، بەڵام ئەركیشمان لەسەر شانە كە ڕێز لە بەها و پیرۆزییەكانی خاك و نەتەوە بگرین و ئامادەباشیمان هەبێت كە بیانپارێزین.

4. وەك لە پێشەكیدا ئاماژەم پێ كرد، كاتی ئەوە هاتووە بە جددی قسە لەسەر ئەم پرسە بكرێت، بۆ یە پێشنیار دەكەم ئێمە هەموومان لە خۆمانەوە دەست پێ بكەین و هانی خەڵكیش بدەین كە لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان ئەگەر ڕۆژانەش نەبێت، بەڵام هەفتەی جارێك چەند پەیڤێكی جوان بڵاو بكەینەوە كە بەهای پیرۆزییە نیشتمانییەكان بپارێزین.

لە دوماهیدا ئاماژە بە قسەیەكی بیرمەند و لیكۆلەری تورك ئیسماعیل بێشكچی دەكەم كە دەڵێت: «خراپترین حوكمڕانی كوردی لە باشترین حوكمڕانی فارس و عەرەب و تورك باشترە»، ئەم قسەیە دەبێت ببێتە پەندیك بۆ هەموومان بەگشتی و گەنجەكانمان بەتایبەتی، حكومەتی كوردستان حكومەتی خۆمانە، ڕاستە لەوانەیە ڕەخنەمان هەبێت، بەڵام دەتوانین هاوكاریی حكومەتیش بكەین بۆ ئەوەی كەموكورتییەكانی چارەسەر بكات.

فەرهاد محەمەد

ئەندامی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان:

هەتا هەڵە و تاوانەكانی ناو مێژووی بزاڤی ڕزگاریخوازیمان ڕاست نەكەینەوە ئینتیمای نەتەوەیی و نیشتمانیمان لەو پەتا كوشندەیە ڕزگاری نابێت كە تووشی بووە

فەرهاد محەمەد ئەندامی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان، وێڕای بەرزنرخاندنی ئەو پێشنیار و ڕێگەچارانەی كە بەشداربووانی ئەم گفتوگۆیە خستیانە ڕوو، گەڕایەوە ناو مێژووی بزاڤی ڕزگاریخوازی كوردستان و بەمجۆرە بۆچوونەكانی خۆی خستە ڕوو:

كاتێك باسی ئینتیمای نەتەوەیی و نیشتمانیی هاووڵاتیانی كوردستان دەكەین، ئەو ئاراستەیە ون دەكەین كە لێكترازانی حزبی و ململانێی ناتەندروستی نێو حزبە سیاسییەكان، چۆن چۆنی ئینتیمای نەتەوەیی و نیشتمانیی ئێمەیان تووشی نەخۆشییەكی ترسناك كردووە و، ئەم نەخۆشییە ترسناكە كۆمەڵێك دەرهاویشتەی نەرێنی و ترسناكی بەدوای خۆیدا هێناوە، كە ئێمە زیاتر هەڵوەستە و قسەكردنەكانمان لەسەر دەرهاویشتە نەرێنییەكانی نەخۆشییەكەیە، نەك خودی نەخۆشییەكە.

پێش ئەوەی بێمە سەر باسی ڕەگ و ڕیشەی ئەم نەخۆشییە، ئاماژە بە بەرهەمێكی ڕۆژنامەنووس زانیار سەردار قڕگەیی دەكەم بە ناو نیشانی «پارتی و بارزانی لە ئەرشیڤی ڕۆژنامەی ژیندا»، كە هەر یەك دوو مانگ دەبێت بڵاوی كردووەتەوە و، ئەم ڕۆژنامەیە لە چلەكانی سەدەی ڕابردوو لە سلێمانی دەر دەكرا و لە ساڵی 1963 داخرا.

ڕۆژنامەنووس سەردار قڕگەیی كە ئەم ئەرشیڤەی كۆكردووەتەوە، بە ئەمانەتەوە كارەكەی كردووە، تەنیا ئەو لاپەڕانەی ڕۆژنامەكەی كۆپی كردووە كە لەسەر پارتی و مستەفا بارزانی نووسراون، ئەوجا لەبەر ئەوەی لاپەرەكانی ڕۆژنامەكە كۆنن و خوێندنەوەیان تۆزێك قورسە، ئەو هاتووە جارێكی دی بە كۆمپیوتەر نووسیویەتیەوە. ئەم لاپەڕانە بە پێنووسی گەورە شاعیران و ڕۆشنبیرانی سلێمانی وەك «پیرەمێر، گۆڕان، فایەق بێكەس، جەمیل سائیب و دەیان نووسەر و شاعیری ئەو سەردەمە»نووسراون،هەربۆیە كاتێك ئەم لاپەڕانە جارێكی دیكە دەخوێنینەوە، ئەوكات دەزانین هەر لە سەرەتای دامەزراندنی پارتی دیموكراتی كوردستان لە 1946 ـەوە ئاستی ئینتیمای نیشتمانی لە كوردستاندا چەند بەرز بووە، هەروەها دیسان هەر لە سلێمانی، ئەگەر ئاماژە بە ڕووداوێكی دیكە، یان لووتكەی ئینتیمای نیشتمانیی گەلی كوردستان بكەین، ئەویش لە ساڵی 1963 و ئەوەی پێی دەڵێن «سەردەمی زەعیم سدیق»، ئەم فەرماندە دڕندە و شۆڤێنییە كۆمەڵێك لە ڕۆشنبیر و مامۆستا و خەڵكی سلێمانی دەستگیر دەكات و لە بەرانبەریان وێنەیەكی مەلا مستەفا بارزانی دادەنێت و پێیان دەڵێت ئەگەر سووكایەتی بەو وێنەیە نەكەن، هەمووتان بە زیندوویی دەخەمە ژێر خاكەوە، ئەوانیش زۆر جوامێرانە تەحەددای ئەو فاشیزمە دەكەن و لە بەرچاوی دوژمن سووكایەتی بە ڕابەری نەتەوەیی خۆیان ناكەن، بۆیە ئەویش بۆ هەڵڕشتنی ڕق و كینەی فاشیزمییانەی خۆی فەرمان دەدات هەموویان بە زیندوویی لە گۆڕەپانی حامیەی ئەو كاتی پارێزگای سلێمانی و «پاركی شار»ی ئێستا بخەنە ژێر چاڵەوە و شەهیدیان دەكات.

پرسیاری سەرەكی لێرەدا ئەمەیە، هەتا سەرەتای ساڵی 1964 ئینتیمای نەتەوەیی و نیشتمانیی خەڵكی كوردستان لە لووتكەدا بووە، بەڵام هەر لەو ساڵەدا بە هۆی ئەو لێكترازانەی لە ناو پارتی دیموكراتی كوردستان دروست بوو، كە باڵی مەكتەبی سیاسی جیابوونەوە، ئیدی ئینتیمای نیشتمانیی خەڵكی كوردستان نەخۆش كەوت، ئەو نەخۆشییەش تووشی بوو «خیانەت» بوو لە شۆڕش، لە خەڵكی كوردستان، لە ویژدانی كوردبوون و كوردایەتی. ئەم مێژووە پێمان دەڵێت، لێكترازان و جیابوونەوەی باڵی مەكتەبی سیاسی لەسەر بنەمای بۆچوونی جیاوازی سیاسی و ئایدیۆلۆژی نەبووە و تەنیا بوغز و كینەی سیاسی بووە،‌ بۆیە لەبری جیاوازی، «خیانەت»ی بەرهەم هێنا.

ئەم ‌نەخۆشییە ترسناكە «خیانەت»‌ كە لە ساڵی 1964ەوە تووشی ئینتیمای نیشتمانیان بووە، ساڵ لەدوای ساڵ دەرهاویشتەی ترسناكتر بە دوای خۆیدا دەهێنێت، هەر بۆیە دووربینیی مەلا مستەفا بارزانی لەوەدا بوو ئەگەر ئەم نەخۆشیبە چارەسەر نەكرێت، ئەوا دەرهاویشتە ترسناكەكانی بۆ نەوەكانی دیكەش درێژەی دەبێت، هەر لەم پێناوەدا دوای ئیمزاكردنی ڕێككەوتنی 11ی ئادار لێبوردنی گشتی بۆ دەركردن، لەمەش زیاتر هەر لەناو شۆڕشدا لیژنەیەكی دامەزراند بە ناوی «لیژنەی لەخۆگرتنەوە - استیعاب» دووبارە هەمووانی لە خۆگرتەوە.

بەڵام بەداخەوە ئەوەش چارەسەری ئەم نەخۆشییەی نەكرد و، جارێكی دیكە دوای «نسكۆی 1975» فرەحزبی لەسەر بنەمای بۆچوون و ئایدیۆلۆژیەتی جیاواز نەهاتە ئاراوە، بەڵكو هەمان بنەمای بوغز و كینەی سیاسی بوو، بۆیە لەبری ئەوەی ئەم فرەحزبییە خەبات و تێكۆشانێكی دەستەجمعی لە چوارچێوەی بەرەیەكی نیشتمانیدا بهێنێتە ئاراوە، بەڵام شەڕی خۆكوژیی ناوخۆی كردە مۆدێل، ئەوە بوو لە ماوەی ساڵانی 1976-1986 ئەم شەڕە لە نێوان لایەنە سیاسییەكان بەردەوام بوو، بەڵام دوای ئەوەی پارتی و یەكێتی لە كۆتاییەكانی ساڵی 1986 ئاشت بوونەوە، پاشان بەرەی كوردستانی دامەزرا، سەرۆك مسعود بارزانی شەڕی كورد- كوردی حەرام كرد، بەڵام وەك لە دوای ڕاپەرین و هەڵبژاردن و دامەزراندنی حكومەت و پەرلەمانی كوردستان بینیمان، لەو كاتەوە هەتا ئێستا كە دەكاتە 31 ساڵ شەڕی «گەرم و سارد»ی خۆكوژی لە نێوان حزبەكان بەردەوامە و، سەرۆك بارزانی و پارتی لەلایەك پارێزگاری لە شەرعیەت و مانەوەی قەوارەی سیاسی هەرێمی كوردستان دەكەن، هەموو لایەنەكانی دیكە هەم بە خیانەت و هەمیش بە هۆكاری میدیایی و گوتاری ڕادیكاڵی ئیسلامی سیاسی و پۆپۆلیستی دژایەتی هەموو بەها و پیرۆزییەكانی نەتەوە و نیشتمان دەكەن و ئامانجیان ئەوەیە قەوارەی سیاسیی هەرێمی كوردستان نەمێنێت.

كەواتە ئەو دەرهاویشتە ترسناكانەی لەم نەخۆشییە ترسناكەوە كە «خیانەت»ە و ماوەی 60 ساڵە تووشی ئینتیمای نیشتمانیی ئێمە بووە، تەنیا بە لە ڕیشەهەڵكێشانی ئەو نەخۆشییە چارەسەر دەبێت. لێرەدا دەمەوێت ئاماژە بەوە بكەم، مێژووی هەموو نەتەوەیەك پڕیەتی لە لاپەڕەی گەش و لاپەرەی ڕەش، بەڵام هەر نەتەوەیەك بیەوێت لاپەڕە ڕەشەكانی مێژووی خۆی بشارێتەوە و تەنیا شانازی بە لاپەڕە گەشەكانیەوە بكات، ئەوا ئەو نەتەوەیە بە دەستی خۆی ئەو لاپەڕە ڕەشانە دەكاتە ژەهر و ئینتیمای نەتەوەیی و نیشتمانی لای هاووڵاتیانی خۆی پێ دەكوژێت، هەر لەبەر ئەو هۆكارەشە كە نەتەوە زیندوو و سەركەوتووەكان هێندەی كار لەسەر چارەسەر و سڕینەوەی لاپەڕە ڕەشەكانی مێژووی خۆیان دەكەن و هەوڵ دەدەن ئەو تاوانانەی كراون، جارێكی دیكە دووبارە نەبنەوە، هێندە كار لەسەر لاپەڕە گەشەكانی مێژووی خۆیان ناكەن.

پ. د.كامەران ساڵحی

ئوستادی یاسا لە زانكۆی سۆران:

هەتا حزبە كوردستانییەكان دەستبەرداری سەنگەرلێكگرتن نەبن ئینتیمای نیشتمانی لای هاووڵاتیان هەر بە نزمی دەمێنێتەوە

پ.د.كامەران ساڵحی، جیا لەوەی ئوستادی یاسایە لە زانكۆی سۆران، لە هەمانكاتدا خاوەنی چەندین كتێب و توێژینەوەی زانستییە لە بواری یاسا و یاسای نێودەوڵەتی و، یەكێكە لە ئەكادیمیستە دیارەكان لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان و عێراق و تەواوی وڵاتانی عەرەبی و، لە دوای ڕاپەڕینی بەهاری 1991 گەڕاوەتەوە بۆ كوردستان و هەوڵی داوە هەم لە زانكۆكانی كوردستان خزمەتی قوتابیانی كوردستان بكات، هەمیش لەسەر ئاستی ناوەندەكانی زانكۆ و دەستەبژێری كوردستان وەك ڕەخنەگرێكی سیاسی بۆچوونی تایبەتی خۆی هەبێت و لەسەر هەموو ڕووداوەكان هەڵوێستی خۆی دەربڕیوە، لە ئەڵقەی سێیەمی بازنەی گفتوگۆش بە ناونیشانی «ئینتیمای نیشتمانی و پرس و گەنگەشە» جیا لەوەی گفتوگۆكەی بەڕێوە برد، بەمجۆرە ڕاوبۆچوونەكانی خۆی خستەڕوو:

سەبارەت بەو ڕاپرسییەی لەسەر پرسی «ئینتیمای نیشتمانی» بۆ گفتوگۆی ئەمجارە ئەنجامتان داوە، من لە دوایین پرسیارتانەوە دەست پێ دەكەم كە پرسیوتانە: «بەڕای تۆ ئینتیمای نیشتمانیی هاوڵاتیانی هەرێم لە چ ئاستێكدایە؟ لە وەڵامدا تەنیا 8%ی بەشداربووان كە ژمارەیان 1149 بەشدار بووە، پێیان وابووە ئاستی ئینتیمای نیشتمانی لای هاووڵاتیان بەرزە، ئەوی دیكەی 43% گوتوویانە تا ڕاددەیەك ‌و 49% گوتوویانە لە ئاستێكی نزمدایە. من ئەوەشی كە گوتوویەتی تا ڕاددەیەك ئاستی ئینتیمای نیشتمانی لای هاووڵاتیان باشە، ئەویش هەر بە لاواز لە قەڵەم دەدەم، لەبەر ئەوەی لە پرسی ئینتیمای نیشتمانیدا ئەگەر تا ڕاددەیەك بێت، ئەویش هەر بە نزم حساب دەكرێت، بۆیە ئەوەی لە وەڵامی پرسیارەكانی پێشتر پێتان گوتین ڕێژەی ئینتیمای نیشتمانی وەك ڕێژەی گشتی لەسەر ئاستی تاك 83%ـە، ئەوا من ئەوەیان فەرامۆش دەكەم و هەڵوەستە لەسەر ئەو 92%ـە دەكەم كە هەست دەكەن ئینتیمای نیشتمانی هاووڵاتیان لەسەر ئاستی هەرێم لاوازە.

لێرەوە دێمە سەر شرۆڤەی ڕێژەی 92%ی بەشداربووان بەوەی ئینتیمای نیشتمانیی هاووڵاتیان نزمە، ئەمەش لەو خاڵەوە سەرچاوەی گرتووە كە لەناو ژینگەی سیاسیی كوردستاندا بێڕێزیكردن بە ئینتیمای نیشتمانی، گاڵتەكردن بە بۆنە نیشتمانییەكان، بێڕێزیكردن بە ئاڵای كوردستان و سیمبولە نیشتمانییەكانی تێدا قبووڵ دەكرێت و، وەك ئازادیی ڕادەربڕین لە قەڵەم دەدرێت، ئەوجا لەلایەكی دیكەوە سەرنجیشم لەسەر پرسیاری ڕاپرسییەكەتان هەیە كە پرسیارەكانتان هەمووی ئەرێنین، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا فەرموون بزانین وەڵامی ئەو خەڵكە لەسەر ئەم دەربڕینەی ڕاپرسییەكە چۆن بووە: «هیچ شتێك لە سەرووی خاك و نیشتمانەوە نییە»، تەنیا 59.5% دەڵێن بەڵێ، هیچ شتێك لە سەرووی خاك و نیشتمانەوە نییە، ئەوەی دیكەش كە بەشێكیان گوتوویانە تا ڕاددەیەك ئەمە مانای ئەوەیە لای ئەو بەشەش شتێك هەیە لە سەرووی خاك و نیشتمانەوە، بۆیە بەڕاستی ئەم داتایانە زەنگێكی خراپن و، چۆن دەبێت ئاستی ئینتیمای نیشتمانی لە كۆمەڵگەی كوردستان گەیشتبێتە ئەو ئاستەی كە زیاتر لە 40%ی هاووڵاتیان بەو شێوەیە بیربكەنەوە كە شتێك لە سەرووی خاك و نیشتمانەوە هەیە؟ ئایا ئەمە مانای ئەوە نییە كە ئەگەر خوانەخواستە سبەی كوردستان تووشی مەترسی ببێتەوە، نزیكەی نیوەی هاووڵاتیانی كوردستان ئامادەباشییان نەبێت بەرگری لە نیشتمانەكەی خۆیان بكەن؟

ئەوجا لێرەوە دەبێت بپرسین: ئایا ئینتیما بۆ نیشتمان چ مانایەك دەگەیەنێت؟ ئینتیما بۆ نیشتمان ئەوە دەگەیەنێت كە پێویستە هاووڵاتی هەست و ڕەفتاری بگاتە ئەو ئاستەی كە خۆی بە بەشێك لە خاك و گەل و نیشتمانەكەی بزانێت و شانازی بە كەلتوور و مێژوو و دابونەریت و بەها و پرانسیپەكانی گەلەكەیەوە بكات و، ئامادەبێت لە پێناویدا قوربانی بدات، ئەم ئینتیمایەش بە كاركردنی دڵسۆزانە لە پێناوی پەرەپێدان و گەشەپێدانی كۆمەڵگە و هێنانە كایەی هەماهەنگی و هاریكاری لە نێوان هاووڵاتیان و قوربانیدان بە بەرژەوەندیی شەخسی، لەمەش زیاتر ئینتیما پاڵپشتێكی گەورەی ناسنامەی نیشتمانی و فاكتەری سەرەكییە بۆ یەكگرتوویی كۆمەڵگە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئینتیمای نیشمانی ڕایەڵەیەكی ڕوحی قووڵە لە نێوان تاكەكان و ژیانی تاكەكان دەگۆڕێت كارلێكێكی چارەنووسسازی هاوبەش بۆ بەرگریكردن لە بونی كۆمەڵگە و بەها و كەلتوور و مێژووەكەی.

ئەمڕۆ كە قسەكردن لەسەر ئینتیمای نیشتمانی بووەتە كێشمەكێش و بۆچوونی جیاوازی دروست كردووە، لە سەرەتای هەڵگیرسانی شۆڕشی كوردستان لە 11ی ئەیلوولی 1961 ئەو كێشمەكێشەی لەسەر نەبوو، هەموو هاووڵاتییەكی كوردستان بە ئایین و نەتەوە جیاوازەكانە ئامادە بوو گیانی خۆی لە پێناوی بەخت بكات، بەڵام لەدوای لێكترازانی باڵی مەكتەبی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستان و دواتریش دوای نسكۆی شۆڕش لە دوای ساڵی 1975 كە چەندین حزبی سیاسی دروست بوون، لەبری ئەوەی پێكەوە یەك بگرن و خەبات بۆ كوردستان بكەن، بەڵام شەڕی خۆكوژیی یەكتریان دەكرد، ئیدی لەو كاتەوە ئینتیما بۆ نیشتمان و كوردستان گۆڕدرا بۆ ئینتیما بۆ حزبی سیاسی و تا ئێستاش ئەم كێشەیە ماوەتەوە و چارەسەر نەكراوە.

من لێرەدا چەند چارەسەرێك دەخەمە ڕوو، پاشانیش ئەو توێژینەوەی لەسەر ئەم پرسە ئامادە كردووە، هیوادارم لە ژمارەكانی داهاتووی گۆڤاری گوڵاندا بڵاو بكرێتەوە، بە بۆچوونی من پێویستە:

1. گرنگە دەسەڵاتی سیاسی بە حزبەكانی‌ فەرمانڕەوا و ئۆپۆزسیونەوە ڕۆڵێ خۆی دووبارە لە دوای ڕاپەرینەوە هەڵبسەنگێنێتەوە و، زۆر ڕاستگۆیانە دەست بخاتە سەر كێشەكان و كاربكات بۆ چارەسەركردن و ڕاستكردنەوەی پرۆسە سیاسییەكە.

2. گرنگە هەموو حزبە سیاسییە كوردستانییەكان ڕۆئیایەكی ڕۆشنیان بۆ ئایندەی كوردستان هەبێت و پڕۆگرامی واقیعییانەیان بۆ چارەسەركردنی كێشە سیاسی، ئابوری، كۆمەڵایەتی و كەلتورییەكانمان هەبێت.

3. پێویستە سەرلەنوێ چاو بخشێندرێتەوە بە ڕێوشوێنە پەروەردەیی و كۆمەڵایەتی و دەروونییەكان و بكرێتە میكانیزمێكی بەرپرسیار بۆ ئامادەكردنی نەوەیەك كە ئینتیمای بۆ گەل و نیشتمانەكەی هەبێت.

4. گرنگە هەموو دامەزراوە پەروەردەیی و ڕۆشنبیرییەكان بایەخێكی گەورە بە مێژووی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان بدەن و ڕۆڵی ڕابەر و سیمبولەكان بەرز بنرخێندرێت.

بێگومان ئەو خاڵانەی بۆ چارەسەركردنی لاوازیی ئینتیمای نیشتمانی لە توێژینەكەم ئاماژەم پێ كردوون، زۆرن و لێرە لەبەر كەمیی كات نەمتوانی هەموویان بخەمە ڕوو، بەڵام قسەكانم بەوە كۆتایی پێ دەهێنم، كە ئینتیمای نیشتمانی لای هاووڵاتیانی كوردستان زۆر نزمە و هۆكاری سەرەكییش شێوازی كاركردنی حزبەكانە لە پرۆسەی سیاسیدا و هەتا حزبە سیاسییەكانی كوردستان دەستبەرداری ڕق و كینە و سەنگەرلەیەكدی گرتن نەبن و بەردەوام بن لە یەكدی ڕەتكردنەوە، ئەوا هیچ چارەسەرێك بۆ بەرزكردنەوەی ئینتیمای نیشتمانی ئاكامێكی نابێت.

د. ئیبراهیم مەلا زادە

پسپۆڕ لە بواری تاوانەكانی جینۆساید دژی خەڵكی كوردستان:

لە هەرێمی كوردستاندا حزب لە حكومەت بەهێزترە ئیدی چۆن ئینتیمای نیشتمانی لای هاوڵاتیان لاواز نابێت؟

د. ئیبراهیم مەلازادە جیا لەوەی نامەی دكتۆراكەی لەسەر»تاوانەكانی جینۆسایدە دژی خەڵكی كوردستان»، لە هەمان كاتدا توێژینەوەی زۆر قووڵی كۆمەڵناسانەی لەسەر دەوڵەتی نەتەوەیی «Nation State» كردووە و لەسەر ئاستی كوردستان و عێراقیش بە شێوەیەكی زۆر زانستییانە كاری لەسەر دەرهاویشتە نەرێنییەكانی تاوانەكانی ئەنفال و كۆمەڵكوژی و كیمیاباران كردووە، هەر بۆیە لەناو هەناوی ئەم مێژووە تاڵەوە زۆر بە پەرۆشیەوە بۆچوونەكانی بەمجۆرە خستەڕوو:

سەبارەت بە ڕاپرسیەكەی بازنەی گفتوگۆ من زیاتر پشتگیری ئەو داتایانە دەكەم كە د.مەهاباد خستیە ڕوو، هەر بۆ بیرهێنانەوەش هەر چەند هەفتەیەكە ناوەندی شیكار راپرسییەكی كردبوو زیاتر لە 50%ی هاووڵاتیانی هەرێم داوایان كردبوو، ڕازین مووچەكانیان بخرێتەوە سەر حكومەتی ناوەندی، ئایا ئەمە مانای ئەوە نییە دەیانەوێت قەوارەی هەرێمی كوردستان نەمێنێت؟ بۆیە دەبێت زۆر بە جددی لەسەر مەسەلەی لاوازبوونی ئینتیمای نیشتمانی هەڵوەستە بكەین، بەڵام پێش ئەوەی بێمە سەر ئەم پرسە، دەخوازم چوارچێوەیەكی تیۆری سۆسیۆلۆژییانە بۆ ئەم پرسە دروست بكەم، بۆ ئەمەش دەگەڕێمەوە بۆ تیۆرییەكەی كۆمەڵناسی گەورە «نوربیرت ئەلیاس»، ئەم زانا گەورەیە دیراسەی مێژووی ئەوروپای لە سەرەتای سەدەكانی ناوەڕاستەوە كردووە و سێ نموونەی وەرگرتووە كە بریتین لە «ئەڵمانیا، فەرەنسا، بەریتانیا» و لەسەر بنەمای ئەو گۆڕانكارییانەوە بە درێژایی ئەو مێژووە تیۆرەكەی خۆی بۆ دەوڵەت و حوكمڕانی داڕشتووە، لەسەر دوو بنەمای سەرەكی كە بریتین لە:

1-    دەبێت حكومەت مونۆپۆڵی هەموو هێزە ئەمنییەكان بكات، نەك حزب.

2-    هەروەها دەبێت حكومەت مۆنۆپۆلی هەموو سەرچاوەكانی دارایی بكات، نەك حزب.

نوربیرت ئەلیاس ئەم دوو بنەما سەرەكییەی كردوونەتە مەرجی سەقامگیری دەوڵەتی نەتەوەیی، یان نیشتمانی،ئەمەش واتە ئەگەر ئەم دوو بنەمایە نەبوو، ئەوا شتێك نابێت بە ناوی حكومەتێكی مۆدێرن و نیشتمانی، لەم حاڵەتەدا ئینتیمای نەتەوەیی و نیشتمانی لاواز دەبێت و دەكەوێتە بەر مەترسییەوە.

با لەم دوو خاڵەوە سەیری واقیعی ئێستای كوردستان و مۆنۆپۆلەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بكەین، چی دەبینین؟ دەبینین لە واقیعی حاڵدا دوو هێزی پێشمەرگەمان هەیە، دوو ئیدارەشمان هەیە لەژێر دەستی دوو حزبی سەرەكی و هەردوو حزبەكەش لە حكومەت بەهێزترن.

هەر بۆیە هەتا حزبی سیاسیی خۆی مۆنۆپۆلی هێزە سەربازی و ئەمنییەكان بكات و مۆنۆپۆلی سەرچاوەكانی دارایی بكات، ئەوا حوكمڕانی لە وڵاتدا ناچێتە سەر سكەی خۆی و دەوڵەت ناتوانێت ستراتیژیەتی ڕاستەقینەی خۆی دیاری بكات.

هەر بۆیە ئەگەر ئێمە بمانەوێت حوكمڕانییەكی ڕاستەقینەی دەوڵەتی لە هەرێمی كوردستان دابمەزرێنێن، ئەوا دەبێت حزبی سیاسی دەستبەرداری مونۆپۆڵكردنی هێزی ئەمنی و سەربازی و مۆنۆپۆڵكردنی سەرچاوەكانی دارایی ببێت، ئەمە كەمی نییە بۆ حزبی سیاسی، بەڵكو هەنگاوێكی زۆر تەندروستە بۆ ئەوەی حزبی سیاسی بمێنێتەوە و بە ڕێگەی هەڵبژاردن بگاتە دەسەڵات. لەمەش زیاتر چارەنووسی حزبی سیاسی بەستراوەتەوە بە چارەنووسی نەتەوەوە، ئەگەر نەتەوە بكەوێتە مەترسییەوە، خۆ حزبی سیاسی سەلامەت نابێت، ئەویش دەكەوێتە مەترسیەوە. لە ئێستاشدا دەبێت زۆر باش واقیعەكە بخوێننەوە و دەبێت ددان بەوەدا بنێن كە چارەنووسی نەتەوەی ئێمە لە مەترسیدایە، ئەگەر سبەینێ حەشدی شەعبی پەلاماری كوردستان بدات، چیمان پێ دەكرێت، ئەگەر یەكڕیز و یەكگرتوو نەبین؟ ڕاستە هێزی پێشمەرگە قارەمانە، بەڵام ئەم هێزە كاتێك قارەمانیەتییەكەی بەرجەستە دەبێت، كە لەیەك مەرجەع بڕیار وەربگرێت، نەك لە دوو حزبی سیاسی.

ئەوەی گرنگە دەسەڵات لە هەرێمی كوردستان دەیتوانی زۆر بە باشی بە ئاراستەی نیشتمانسازی وەبەرهێنان بكات، یەكێكیش لەوانە پرسی جینۆسایدی خەڵكی كوردستانە. سێ بڕیار لە لایەن بەعسەوە لە بەغدای پایتەخت دەرچوون دژ بەو میللەتە، بەڵام لەبەر شەڕی كورسی و پارە حزبە سیاسییەكان ئاگایان لە شەڕی نیشتمانسازی نییە.

لە دوماهیدا كە تا ڕاددەیەكی زۆر لە چارەسەرەكان نائومێدم، دەڵێم هەتا ئەم دیاردانە هەبن، ناتوانین بیر لەچارەسەرێكی دروست بكەینەوە:

1. هەتا ئینتما بۆ حزب بێت لەبری نەتەوە و نیشتمان.

2. هەتا حزبە سیاسییەكان بەتایبەتی دوو سەرەكییەكە ڕوئیایەكی ڕوون و ئاشكرایان بۆ داهاتووی كوردستان نەبێت.

3. هەتا ململانێی حزبەكان ململانێی بەرژەوەندی و گەندەڵی بێت و نەگۆڕێت بۆ ململانێی فیكری.

4. هەتا تاوانەكانی ئەنفال و جینۆساید فەرامۆش بكرێن و كە ‌تا ئێستا مۆنۆمێتكی شایستەمان بۆ ئەو تاوانە گەورانە‌ لە پایتەختدا نیە بۆ ئەوەی پیشانی میوانە بیانییەكانی‌ بدەین كە سەردانی كوردستان دەكەن.

5. هەتا بیر لە ڕیفۆرمێكی سەرتاسەری لە سیستمی پەروەردەیی نەكەینەوە و سیاسەتێكی پتەومان بۆ پاراستنی زمانی كوردی نەبێت.

پ.د.نەزاكەت حسێن

ئەندامی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان:

هەستكردن بە لاوازیی ئینتیمای نیشتمانی لای هاووڵاتیانی كوردستان مەترسییەكی گەورە لەسەر گوتاری نەتەوەییمان دروست دەكات

پ.د.نەزاكەت حسێن، جیا لەوەی ئەندامی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستانە، پسپۆڕ و ئەكادیمیستی میدیایە لە زانكۆی سلێمانی و خاوەنی چەندین كتێب و توێژینەوەی زانستی و مەیدانییە لە بواری میدیا و كێشەی گەنجان و ژنان‌، لەگەڵ ئەوەی بۆ ئەڵقەی ئەم جارەی بازنەی گفتوگۆ بە هۆی نەخۆشییەوە نەیتوانی ئامادە بێت، بەڵام دواتر تۆماری دەنگی گفتوگۆكەمان بۆ نارد و بەمجۆرە ڕاو بۆچوونەكانی خۆی بۆ ناردینەوە:

« سەرەتا داوای لێبوردن دەكەم كە بە هۆی نەخۆشییەوە نەمتوانی لە ئەڵقەی ئەم جارەی بازنەی گفتوگۆ «ئینتیمای نیشتمانی پرس و گەنگەشە» ئامادە بم، بەڵام سوپاسی هەڤاڵ و هاوكارم فەرهاد محەمەد دەكەم كە تۆماری دەنگی گفتوگۆكەی بۆ ناردم و پاش ئەوەی گوێم لێ گرتەوە، حەزم كرد منیش بە چەند پەیڤێك بەشداریتان لەگەڵدا بكەم:

پێش هەموو شت زۆر ئەستمە لە سەردەمی جیهانگەرایی و پێشكەوتنی خێرای تەكنەلۆژیا و زیرەكی دەستكرد، بتوانین بە شێوە نەریتییەكەی باسی ئینتیمای نیشتمانی بكەین، ئەمەش لەبەر ئەوەیە خەسڵەتی ئەم جیهانە تازەیە بەو جۆرەیە شێوەیەك لە یەكپۆشی دروست دەكات و تاك لە كەلتوور و ناسنامەی نیشتمانەكەی خۆی دادەماڵێت.

كەواتە لەناو ئەم جیهانە ئاڵۆز و فرە ڕەهەندەدا دەبێت شێوازی بیركردنەوەمان لەگەڵ ئەم گۆڕانكاریانە ببەینە‌ ئەو ئاستەی چۆن پرۆسەیەك دەست پێ بكەین بۆ دووبارە پێناسەكردنەوەی ئینیتما و دووبارە بونیادنانەوەی ناسنامەی نیشتمانیمان، كە ئەمیشیان دیسان وەك بونیادنانەوەی نەتەوە و دەوڵەت پێویستی بە پرۆسەیەكی هەمەلایەنە و گرنگە كە هەموو ئەو توخمانەی دەبنە پێكهێنەری ناسنامەی نیشتمانیمان پێكەوە كارلێك بكەن و، لەناو یەك چوارچێوەدا خۆی بەرجەستە بكاتەوە، كە ئەویش چوارچێوەی ناسنامەی نیشتمانییە.

 ئەوەی لە گفتوگۆكە سەرنجم دا، ئەم لایەنە كەمتر ئاماژەی پێ درا، بۆیە ویستم هەڵوەستەیەكی خێرای لەسەر بكەم، ئەوجا ئەگەر بگەڕێمەوە سەر ئەو لایەنانەشی كە ئێوەی بەڕێز ئاماژەتان پێ كرد و زۆر جەختان لەسەر پەروەردەی خێزانی و پەروەردەی كۆمەڵگە و سیستمی پەروەردە و خوێندن و هەتا زانكۆكانیش كرد، ئەوا زۆر گرنگە بگەڕێینەوە بۆ ئەو مێژووە تاڵەی كە پێش ڕاپەرینی بەهاری 1991 بەسەر گەلەكەمان هاتووە، ئەمەش هەر لە پرۆسە بەدناوەكانی ئەنفال و بە سووتماكردنی خاكی كوردستان، ئەم مێژوو و كارەساتانە كە نەوەكانی دوای ڕاپەرین نەیانبینیوە، دەبێت ببێتە هەوێنی پەروەردەی نەوەكانی ئەم سەردەمە كە لە پەروەردەی خێزانەوە دەست پێ دەكات، تا دەگاتە هەموو بوارەكانی دیكەی پەروەردەیی لە قوتابخانە و زانكۆكان و كۆمەڵگەدا.

لایەنێكی دیكە كە زۆر گرنگە، ئەوەیە كە دەبێت بایەخێكی زۆر گەورە بە خەبات و قوربانیدانەكانی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان بدرێت، كە چۆن بەگژ ئەو دڕندایەتییەی ڕژێمەكانی پێشووی عێراقدا چووەتەوە و نەیهێشتووە ئینتیمای نیشتمانیمان لاواز بێت، ئینتیمای نیشتمانی لە بەهاری 1991 گەیشتە ئەو ئاستەی كە ڕاپەرینی سەرتاسەری هەرێمی كوردستانی بەرپا كرد.

لەدوای ڕاپەرین بەداخەوە دیسان لەناو ژینگەی ململانێی حزبیدا، دوو ڕەوتی دیكە سەری هەڵدایەوە، ڕەوتێكیان خەباتی دەكرد بۆ بەرزڕاگرتنی پیرۆزییەكانی خاك و نەتەوە كە ڕێبازی بارزانی و پارتی دیموكراتی كوردستان داكۆكیكاری بوون، لە بەرانبەر ڕەوتێكی دیكە كە چەندین لایەن و ئایدیۆلۆژیەتی جیاوازی لە خۆی گرتبوو، كە بە شێواز و ئایدیۆلۆژیەتی جیاواز كاریان لەسەر لاوازكردنی ئینتیمای نیشتمانی و بێ بەهاكردنی پیرۆزییەكانی نەتەوە و نیشتمان دەكرد، بۆ ئەمەش ئەم ڕەوتە بە شێوازی زۆر جیاواز كاریان بۆ كاڵكردنەوەی ئینتیمای نیشتمانی دەكرد و، ئەم ئاراستەیە هەتا ئێستا زۆر بە ڕاشكاوی بە ڕاگەیاندنەكانیانەوە دیارە و هەر بەردەوامە.

بە حوكمی شارەزاییم لە بواری كاری میدیایی، كە زۆر گرنگە بە جددی هەڵوەستەی لەسەر بكەین، بە بۆچوونی من پێویستە میدیایەكی نیشتمانی هەبێت، هاوشێوەی كەناڵی ناوخۆیی «BBC» كە بەردەوام هەر بابەت و پرسێك لەو كەناڵەدا بورووژێندرێت، دەیباتەوە سەر ئەو دەڕبرینەی كە دەڵێت: «بەریتانیبوون و نیشتمانیبوونت لە بەهێزیی بەریتانیادایە»، پرسیار لێرەدا ئەوەیە: ئایا هەموو ڕاگەیاندنێك دەتوانێت ئەم هەستە بەرزە نیشتمانییە دروست بكات؟ بێگومان تەنیا ڕاگەیاندنێكی نیشتمانی دەتوانێت ئەمە بكات، كە بەداخەوە هێشتا ئێمە هەنگاومان بۆ هەڵنەگرتووە كە زۆر گرنگە هەنگاوی جددی بۆ هەڵبگرین.

بە پێویستی دەزانم لێرەدا چەند پێشنیارێك بخەمە ڕوو بۆ بەهێزكردنەوەی ئینتیمای نیشتمانی:

1. نابێت هەرگیز مێژووی كارەسات و نەهامەتییەكان و سەروەرییەكانی نەتەوە فەرامۆش بكرێت، بۆیە زۆر گرنگە هەم لە ڕێگەی سیستمی پەروەردە و خوێندن، هەمیش لەسەر ئاستی میدیا و كۆڕ و كۆبوونەوە گشتییەكان و ناوەندە حزبی و ڕێكخراوەییەكانەوە، بەردەوام هەم كارەسات و نەهامەتییەكان، هەمیش سەروەرییەكانی نەتەوە و بەرخۆدان بە زیندوویی بهێڵینەوە و نەوەكانی پێ پەروەدە بكەینەوە، بۆئەوەی نەوەی ئێستا نەڵێت ڕاپەڕین چی بۆ كردووم؟

2. سیمبوڵەكانی نەتەوە كە نەتەوە زیندووەكان پێیان دەڵێن باوكانی دامەزرێنەر، گرنگە بە زیندوویی لە دڵی خۆمان و نەوەكانمان بیانهێڵینەوە، بە ڕێگەی جۆراوجۆری پەروەردەیی و میدیایی و فیلم و دیكیۆمێنتاری كاری جددییان لەسەر بكەین.

3. دووبارە پێداچوونەوە بە تەفسیری دەقە ئایینییەكان و ڕاڤەكردن و گوتاری ئایینیمان، سڕینەوەی ئەو بابەتانەی كە ئینتیما بۆ خاك و نیشتمان ناهێڵێت و جەخت كردنەوە لەسەر ئەو پرسانە كە خۆشەویستیی نیشتمان بە باوەڕەوە گرێ دەداتەوە.

لە دوماهیدا دووبارە دەستخۆشی لە بەشداربووانی ئەم گفتۆگۆیە جددی و گرنگە دەكەم، بە ڕاستی پێشنیار و بۆچوونی زۆر باش خرانە بەر باس، بەو هیوایەی بتوانرێت سوودێكی زۆر باشی لێ وەربگیرێت.

د. مەهاباد سەعدی

پسپۆڕی سیسیۆلۆژی لە زانكۆی سەلاحەدین:

لای هاووڵاتیان ئینتیما بۆ حزب و دەسەڵات لە ئینتیما بۆ نیشتمان گەورەترە

د.مەهاباد سەعدی پسپۆڕە لە بواری سیسیۆلۆژی و یەكێكە لەو توێژەر و ئەكادیمیستانەی ڕۆڵێكی بەرچاوی لەو كۆڕ و كۆبوونەوانە هەیە كە بۆ دەستنیشانكردن و چارەسەركردنی كێشەكانی كۆمەڵگەی كوردستان ئەنجام دەدرێن، هەروەها جیا لە نامەی دكتۆراكەی چەندین توێژینەوەی زانستی لەسەر كێشەكانی كۆمەڵگەی كوردستان ئەنجام داوە و، ئەمجارە لە گفتوگۆی بازنەی گفتوگۆ سەبارەت بە ئینتیمای نیشتمانی بەمجۆرە بۆچوونەكانی خۆی خستەڕوو:

بە ڕاستی دەستخۆشیتان لێ دەكەم بۆ ئەنجامدانی ئەم گفتوگۆیە لەسەر پرسی ئینتیمای نیشتمانی، ئێمەش وەك زانكۆی سەلاحەدین هەر لەم مانگەدا سیمپۆزیمێكمان بە ناونیشانی «هەستی نیشتمانپەروەری بۆ پاراستنی ئاسایشی نیشتمانی ئەركی هەموومانە» ئەجام دا، لە هەمان كاتدا ڕاپرسییەكیشمان لەناو قوتابیانی زانكۆ ئەنجام دا، ئەویش كۆمەڵێك داتای بۆ ئاشكرا كردین كە لێرەدا حەزدەكەم بە خێرایی ئاماژە بە هەندێكیان بكەم:

1. ڕێز لە بەها و سیمبولە نیشتمانییەكان دەگریت؟

67% بەڵێ . 10% نەخێر . 23% تا ڕاددەیەك

2. پێتوایە گەنجان شوێن و پێگەی گونجاویان دەبێت لە پۆستە حكوومییەكاندا؟

8% بەڵێ . 67% نەخێر . 25% تا ڕاددەیەك

3. ڕازیت لە بەرنامەی پارتە سیاسییەكان؟

10% بەڵێ . 70% نەخێر . 20% تا ڕاددەیەك

4. دەرفەتت هەبێت كوردستان بەجێ دەهێڵیت؟

43% بەڵێ . 37% نەخێر . 20% تا ڕاددەیەك

5. ئایا وانەكانی خوێندن تا چەند هۆكار بوون بۆ بەهێزبوونی هەستی نیشتمانی؟

10% زۆر . 37% كەم . 48% تا ڕاددەیەك

بێگومان داتاكان زۆرن، ئەم چەند داتایەم وەك بەراوردێك بۆ ڕاپرسییەكەی «بازنەی گفتوگۆ» خستە ڕوو، كە وەك د.جەلالیش ئاماژەی پێ كرد، لە تەمەنەكانی (18-27») ئاستی ئینیتیمای نیشتمانی لە ڕاپرسییەكەدا لە هەموو تەمەنەكانی دیكە لاوازترە.

لێرەوە دەمەوێت دوو چەمك لە یەكتری جیابكەوە، كە ئەوانیش بریتین لە:

 بوونی ئینتیما - Belonging

 دڵسۆزی - loyalty

ئێمە هەموومان ئینتیمامان بۆ كوردستان هەیە، لەبەر ئەوەی ئێمە لەم نیشتمانە لەدایك بووین و كۆمەڵێك پرس هەیە بەم نیشتمانەمان گرێ دەداتەوە، بەڵام پرسەكە ئەوەیە ئێمە چەند دڵسۆزین بۆ ئەم نیشتمانە، بۆیە لەم خاڵەوە كاتێك ئێمە دێین گەنگەشەی ئەم پرسە دەكەین «ئایا دەمانەوێت ئینتیما بۆ نیشتمان زیاد بكەین، یان دڵسۆزیمان بۆ نیشتمان زیاد بكەین؟» بە بۆچوونی من دەبێت كار بۆ ئەوە بكەین كە دڵسۆزی بۆ نیشتمان زیاد بكەین.

ئەوجا لێرەوە ئەگەر بێینەوە سەر ڕاپرسییەكەی بازنەی گفتوگۆ، ئایا ئەوانەی دەنگیان بۆ ئینتیما داوە، دەنگیان بە ئینتمای نیشتمانی داوە، یان ئینتیمای حزبی، لەبەر ئەوەی بەشی زۆری بەشداربووان ئینتیمای حزبییان هەیە.

پێش دەستپێكی مودێرنیتە و دروستبوونی دەوڵەتی نەتەوەیی «Nation State» لە ڕۆژئاوا، قۆناغی پاشایەتی و دەرەبەگایەتی هەبوو، دەبوو خەڵك دڵسۆز بێت بۆ دەسەڵات، بەڵام پاش مودێرنیتە و دروستبوونی دەوڵەتی نەتەوە، دەوڵەت كۆتایی بە هەموو دەسەڵاتەكانی دیكە هێنا و خۆی بووە دەسەڵات، ئیدی چەمكی ئینتیما و دڵسۆزی بۆ دەوڵەت و نیشتمان سەری هەڵدا.

من خوێندنم لە بەریتانیا تەواو كردووە و لە زۆر بۆنە و ڕووداودا ئەوەم بینیوە كە هاووڵاتیانی بەریتانیا دڵسۆزییان بۆ نیشتمانەكەی خۆیان هەیە، هەر بۆ نموونە ئەگەر دایك و باوكێك لەسەر شەقام خۆی لە منداڵەكەی تووڕە بكات، خەڵكێك بیبینێ یەكسەر دەوڵەت ئاگادار دەكاتەوە، لەبەر ئەوەی قەناعەتی بەوجۆرەیە كە نابێت لەم نیشتمانە مافی ئەو منداڵە پێشێل بكرێت، بەڵام لە كوردستان لەبەر ئەوەی دڵسۆزی و ئینتیماكە بۆ حزب و دەسەڵاتە، ئەگەر كەسێكی نزیكی ئێمە هەڵەیەك بكات، یان مافی ئەوی دیكە پێشیل بكات، ئەوا ئێمە لە حكومەت دەیشارینەوە و وا دەزانین ئەمە دڵسۆزییە.

بۆیە بە شێوەیەكی گشتی من وای دەبینم پرسی «ئینتیما و دڵسۆزی» لە تێگەیشتنی ئێمەی هاووڵاتیانی كوردستاندا پرسێكی فرە ڕەهەندە و تەنیا ئینتیما و دڵسۆزی بۆ نیشتمان نییە، بەڵكو دڵسۆزیمان بۆ دەسەڵات، ئایین و حزبە هەر بۆیە ئینتیما و دڵسۆزیمان بۆ نیشتمان و دەوڵەت لاوازە.

لێرەوە لەبەر ئەوەی كاتەكە كەمە من دەچمە سەر ئەو چارەسەرانەی كە پێویستە بۆ بەرزكردنەوەی دڵسۆزیمان بۆ نیشتمان بیانگرینەبەر:

 گرنگە دەست بە هەڵمەتێكی هۆشیاركردنەوە بكرێت بۆ ئەوەی ئینتیمای هاووڵاتیان بۆ نیشتمان، لە ئینتیما بۆ حزب و كەسەكان جیا بكرێتەوە.

 سیستمی پەروەردە واتە فێركردن «Education»، فێركردنیش لە باخچەی ساوایانەوە دەست پێ دەكات، هەر بۆیە دەبێت لە باخچەی ساوایانەوە منداڵان بەو شێوەیە پەروەردە بكرێن و فێر بكرێن كە نیشتمانەكەی خۆیان خۆش بوێت و شانازی بە ئاڵا و مێژوو و سیمبولەكانی خۆیان بكەن، بەداخەوە لە سیستمی پەروەردەی كوردستاندا كەموكورتیمان هەیە.

 ئەكتیڤكردنەوەی ڕۆڵی ڕێكخراوە لۆكاڵییەكان و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی، بەداخەوە ڕۆڵی ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی لە كوردستاندا بووەتە بزنێس.

 دەبێت سەرلەنوێ چاو بخشێندرێتەوە بە پەروەردەی سیاسیی كۆمەڵگەدا، بۆ ئەمەش پێویستە گوتاری سیاسیی حزبە‌كان لە خزمەتی سیاسەت و ئاشتیی كۆمەڵایەتیدا بێت.

 میدیا ڕۆڵێكی زۆر گرنگ دەگێڕێت، بەڵام بەداخەوە بەشی هەرە زۆری میدیاكانی كوردستان، حزب و كەسەكان دەخەنە سەرووی نیشتمانەوە، بۆیە دەبێت ئەم لایەنە هەڵوەستەی جددی لەسەر بكرێت و بەرژەوەندیی نیشتمان لە سەرووی هەموو شتێكی دیكەوە بێت.

 ڕۆڵی دامەزراوە ئایینەكان، بەتایبەتیش ڕۆڵی یەكێتیی زانایانی ئیسلامی كوردستان، كۆمەڵگەی ئێمە ڕێز لە مەلا و‌ زانایانی ئیسلامی دەگرێت، لەم ڕووەوە گرنگە یەكێتی زانایانی ئیسلامی بەرنامەیەكی باشیان هەبێت.

 فراوانكردنی بەشداریی هاووڵاتیان لە كایەی سیاسی و حوكمڕانیدا، حزبە سیاسییەكان كارێكیان كردووە، تەنیا ئەندامەكانی خۆیان بە هاووڵاتی دەزانن، تەنانەت هاووڵاتیەك ئەگەر خاوەن بڕوانامەی بەرز و توانایەكی بەرزی تەكنۆكراتیش بێت، بەڵام ئەندامی حزبێكی سیاسی نەبێت، ئەو بوارەی نییە بەشداریی پرۆسەی سیاسی و حوكمڕانی لە كوردستاندا بكات.

 كاركردن بۆ دابینكردن و چەسپاندنی پرانسیپەكانی دادپەروەری لە كۆمەڵگەدا، ئێمە لە كوردستان یاسای زۆر باشمان هەیە، بۆیە كێشەمان لە بوونی یاسادا نییە، بەڵكو كێشەمان لە جێبەجێكردنی یاساكان و سەروەریی یاسادا هەیە.

 كاركردن بۆ بەرهەمهێنانی سەركردەی باشی تەكنۆكرات لە دەرەوەی حزبە سیاسییەكان و بوار ڕەخساندن بۆیان.

 بیركردنەوە لە دانانی سیستەمێك بۆ چاودێریی تەندروستی و بیمەی بێكاری كە ئێستا لە هەموو دەوڵەتە پێشكەوتووەكاندا پیادە دەكرێت.