بەپێی قسەی چاودێران و ئەوانەی بایەخ بە كاروباری سیاسیی عێراق دەدەن و، ئەوانەی لە ژوورە داخراوەكاندا باسی لێوە دەكرێت، بێدەنگیی سەدر سەبارەت بەوەی كە لە گۆڕەپانی سیاسیدا ڕوو دەدات، بە واتای ڕازیبوون نایەت، هەروەها بە واتای دەستپێكردن بە شەڕێكی داخراویش نایەت.

هەندێ سەرچاوە پێیان وایە لە هەموو بارێكدا بێدەنگیی سەدر «(چەكێكی دوو سەرەیە»، لەلایەك بەو شێوەیە ڕاڤە دەكرێت كە ڕازیبوونە (هەتا ئەگەر دەمەكی بێت) بە هەنگاوە سەرەتاییەكانی محەمەد شیاع سوودانی سەبارەت بە نەهێشتنی دیاردەی گەندەڵی، كە لای سەدر پرسێكی گرنگە.

لەلایەكی دیكە كردەیەكی چاودێرییە بۆ هەنگاوەكانی داهاتووی سوودانی سەبارەت بە ئامانجكردنی سەرە گەورەكان، بەتایبەتی ناحەزانی سەدر لە ناو لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیدا، بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا، لە بارێكدا ئەگەر ئەم بێدەنگییەی سەدر وا ڕاڤە بكرێت كە شكستێكە بە هۆی كشانەوەی لە ئەنجومەنی نوێنەران، پاش ئەوەی خاوەنی گەورەترین كوتلە بوو (73 ئەندام) و هەروا كشاندنەوەی هەوادارانی لە بارەگای ئەنجومەن، پاش كوشتارگەكەی ڕۆژی 30ی ئابی ڕابردوو، ئەوە هیچی لەدەستدا نەماوە، جگە لە چاوەڕوانیكردنی بەڵێنی سوودانی بە ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەخت لە ماوەی یەك ساڵدا.

چوارچێوەی هەماهەنگی سوورە لەسەر هەمواركردنەوەی یاسای هەڵبژاردن، چونكە پێیان وایە دۆڕانیان لە دواهەڵبژاردندا بە هۆی ئەم یاسایە بووە، لە بەرانبەردا سەدر نایەوێ ئەو یاسایە هەموار بكرێتەوە، چونكە لە ڕێی ئەو یاسایەوە سەركەوتنی گەورەی بەدەست هێناوە، كە زۆری پێ نەچوو وەك دیارییەك پێشكەشی ناحەزانی كرد، كە تائێستا زۆربەی سەدرییەكان بە بڕیارێكی نادروستی دادەنێن، هەر چەند سوودانی سەر بە حزبی دەعوە بوو، دوایی دەستی لەكار كێشایەوە، مالیكی لەگەڵ ئەوەدا نەبوو سوودانی كاندیدی چوارچێوەی هەماهەنگی بێت بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران، بەڵام پێداگریی قەیس خەزعەلی ئەمینداری گشتی عەسائیبی ئەهلی حەق وای كرد مالیكی بەو كاندیدكردنە ڕازی بێت.

هەر یەكە لە مالیكی و خەزعەلی ئامانجیان لەو كاندیدكردنە جیاواز بوو، مالیكی دەیویست خۆی بەسەر سوودانیدا بسەپێنێ بە سیفەتی ئەوەی (عەرابی دەوڵەتە)، خەزعەلییش دەیویست لە ڕێی سوودانییەوە دامەزراوە سەربازی و ئەمنییەكان و هەروا دەزگای هەواڵگری بكەونە بەردەستی چوارچێوە و دوو لەو دەزگایانەش بەركەوتی عەسائیب بن، بەڵام پاش پێكهێنانی حكومەت سوودانی نەچووە ژێر باری مالیكی و خەزعەلی و هەردوو دەزگا ئەمنی و هەواڵگرییەكەی لای خۆی هێشتەوە، كە ئەمەش بووەتە جێی نیگەرانیی ئەو دوو سەركەردەیە.

ئەگەر كار بەم شێوەیە بڕوات ئەم دووە كێشەیەكی زۆر بۆ سوودانی دروست دەكەن، هەر لە ئێستاوەش ئەوانەی لە سوودانی نزیكن ئاماژە بە بوونی ناكۆكییەكی زۆر دەكەن لە نێوان مالیكی و خەزعەلی لەلایەك و سوودانی لەلایەكی دیكە.

هادی عامری كە بەر لە پێكهێنانی حكومەت بە «شێخی چوارچێوە» ناوی دەبرا، ئێستا ئەویش لە ناكۆكییەكی بەهێزدایە لەگەڵ مالیكی و، لە هەموو كات زیاتر هەست بەوە دەكات كە سەنگە سیاسییە پێشووەكەی لاواز بووە و، ئێستا باجی نەگونجاویی خۆی دەدات لەگەڵ پێكهاتەیەكی شیعی كە سەدر چاوی تێبڕیوە، عامری لەگەێ ئەوەدا نەبوو پێنج وەزارەتەكەی پێشووی سەدر بێنە دابەشكردن، ئەو دەیویست ئەو وەزارەتانە بە هەڵواسراوی بمێننەوە، بەڵام مالیكی ڕازی نەبوو، هەروەها سەبارەت بە وەزارەتی نەوت كە هەر یەك لە مالیكی و عامری چاویان لەسەر بوو، بەڵام پاش ململانێیەكی توند وەزارەتەكە درایە دەوڵەتی یاسا.

ئێستا نووری مالیكی، هادی عامری بە مەترسی دادەنێت لەسەر ئەو پڕۆژەیەی كاری لەسەر دەكات و ڕێگەش نادات هیچ كەلێنێك ڕوو بدات كە سەدر سوودی لێ وەربگرێت، عامری پەشیمانە لەوەی كە پێشتر لەگەڵ سەدر ڕێك نەكەوتووە و ئەو پەشیمانبوونەوەشی لە نزیكەكانی خۆی ناشارێتەوە.

پرسیار ئەوەیە: سەرەڕای ئەو هەموو ناكۆكییە، ئایا چوارچێوە لە هەرەس نزیكە؟

ئامانجی یەكەمی مالیكی ڕێكخستنی ماڵی شیعەیە كە لە ساڵی 2019 وە لە ڕووی سیاسییەوە زەرەرمەندە، ئەمە سەرەڕای قووڵكردنەوەی ئەوەی پێی دەگوترێت «دەوڵەتە قووڵەكە» و سوودانییش نەگاتە ڕاددەی «پاڵەوان» لە بەردەم جەماوەردا.

سوودانی بە شێوەیەكی ئاوێتە هەڵسوكەوت لەگەڵ (چوارچێوەی هەماهەنگی) دەكات، ئەو پێویستی بە پاڵپشتی سیاسییە تا بەرگری لە حكومەتەكەی بكات لە ناو ئەنجومەنی نوێنەراندا، لە كاتێكدا چوارچێوە، بەتایبەتی مالیكی، دەیەوێت ئەو سەركەوتنە بۆ خۆی قۆرخ بكات كە سوودانی لە مانگە سەرەتاییەكانی ویلایەتەكەیدا بەدەستی دەهێنێت.

سوودانی كاتێ لەگەڵ ڕۆژنامەنووس و چاودێرە سیاسییەكان كۆبووەوە، تەنیا لەگەڵ ئەوانە كۆبووەوە كە پێشتر بەرگرییان لە سیاسەتی چوارچێوە دەكرد و هێرشیان دەبردە سەر كازمی، یەكێك لەوانەی ئامادەی كۆبوونەوەكە بوو، لە بەرنامەیەكی تەلەفزیۆنیدا ئەوەی دركاند كە سوودانی لە چوارچێوەی قسەكانیدا دووپاتی كردەوە كە ئەو لە ڕووی یاساییەوە پابەندی چوارچێوەیە و، هەردوولا پابەندییەكیان بەرانبەر یەك هەیە، بەڵام لەو بەیاننامەیەی كە دواتر بڵاوی كردەوە، سوودانی هیچ یەك لەو قسانەی نەخستە ناو بەیاننامەكە.

كوژرانی هاووڵاتی ئەمریكی (ستیڤن ترول) ویستراو بوو، ئەوانەی لە پشت تاوانەكەوە بوون، ویستیان حكومەت تاقی بكەنەوە، سەرچاوە جۆراوجۆرەكان ئاماژە بە چەند كەسایەتییەكی دەستڕۆیشتووی ناو چوارچێوە دەكەن، كە گوایە زانیارییەكی تەواویان سەبارەت بەو لایەنە هەیە كە چرای سەوزی بۆ ئامانجكردنی (ترول) هەڵ كردووە.

ئەوەی ڕاستی بێت تا ئێستا لێڵییەك لەسەر ئەو پرسە هەیە، نەك لەبەر ئەوەی كە ناتوانرێت زانیاریی پێویست وەدەست بهێنرێت، بەڵكو بێدەنگییەكی سەیری لەسەرە، لەبەر چەند هۆكارێكی سیاسی.

هێزەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی و گرووپە چەكدارەكانیان كە ئێستا خاوەن دەسەڵاتن و بڕیاری سیاسییشیان لەبەر دەستە، خەریكە پرسە لەسەر سوودانی دادەنێن پاش ئەوەی گەیشتنە ئەو باوەڕەی كە لەلایەن ئەمریكییەكانەوە پەسندە و هەر ئەوانەش گومانیان لەسەرە سەبارەت بە كوژرانی (ترول).

سوودانی دەیەوێ پەیوەندییەكی ئەرێنی لەگەڵ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ببەستێ و عێراق لەو گۆشەگیرییە سیاسییە دەربهێنێت، كە لە ترسی دەسەڵاتگرتنی چوارچێوە دروست ببوو.

ئەمریكا و ڕۆژئاوا پێویستیان بەوەیە كە لەو ماوەیەدا عێراق سەقامگیر بێت و ئەو پشتگیرییەشیان بۆ شەخسی سوودانی نییە، بەڵكو بۆ بەرنامەكەیەتی كە بەشێكی پەیوەندیی بە داواكاریی كورد و سوننەوە هەیە.

وا دیارە دەستنیشانكردنی پاشكۆیەتیی حكومەتی سوودانی بە (چوارچێوەی هەماهەنگی) پەیوەندی بە پشت پەردەكانی ڕاسپاردنی سوودانی و گفتوگۆكانی پێكهێنانی حكومەتەوە هەیە، سوودانی ڕووبەرڕووی فشارێكی زۆر بووەوە لەلایەن چوارچێوەی هەماهەنگییەوە، هەر لە گفتوگۆكانی دابەشكردنی پۆستەكان تا دەگاتە خولاندنەوە و گۆڕین و لەكارلابردنی كۆمەڵێك بەرپرس، بەڵام ئەو پیاوە توانی لەنگەرێكی تایبەت بە خۆی بخوڵقێنێت، كە ئەمەش ئاگادارییەكی دایە چوارچێوە كە هەڵسوكەوت لەگەڵ سەرۆك وەزیرانێك دەكەن، كە خاوەن هێڵێكە و بە تەواوی لەگەڵ چوارچێوەدا ناگونجێت.

بە كورتی: ڕاستە سوودانی چەند هەڵگۆیەكی لێك جیاوازی بۆ دەكرێت، كە زۆربەیان پۆزەتیڤن، بەڵام ئەمە بەس نییە بۆ پەیداكردنی هەستێكی دڵنیاكەرەوە لە وڵاتێكدا كە ڕەنگە ئەم هەڵسەنگاندنە فریودەر بێت، یان لە باشترین باردا هێشتا زوو بێت.

بمانەوێت، یان نەمانەوێت، حكومەتەكەی سوودانی لەژێر سێبەری مالیكیدا پێك هات، پاش ساد و سەودایەكی نێودەوڵەتی و هەرێمی و ناوخۆیی و لەژێر سێبەری ئەوانەشەوە كە بەرنامە حكومییەكە جێبەجێ دەكرێت، دەرفەتێكە و دراوەتە چوارچێوەی هەماهەنگی پاش ئەوەی سەدر نەیتوانی پۆستی سەرۆك كۆمار و سەرۆك وەزیران تێپەڕێنێت، ئەگەر سەركەوت ئەوە لە بەرژەوەندیی ئەو و عێراق دەبێت، ئەگەریش نا دەرفەتەكە دەدرێتە ڕەوت و كورد و سوننە، كە پێشتر لێكتێگەیشتنێكیان لە بەیندا بوو.