كە باس لە پەرلەمان دەكەین لە سەدەكانی پێشوو، تەنیا پیاوان دەبینران لە ناو هۆڵەكانی پەرلەمان، بۆیە ئەو دیاردەیە بووە جێگەی تێڕامان و هاتنەئارای پرسیاركردنی ئافرەتە ڕۆشنبیرەكان لەمەڕ نەبوونی ڕەگەزی مێ لە هۆڵەكانی پەرلەمان، بۆ ئەو مەبەستە یاسایەك دەركرا بۆ بەشداریی ئافرەتان و پاراستنی مافی بەشداریكردن لە پەرلەمان و ئەنجومەنی یاسادانان، ئەویش یاسای (كۆتا) بوو كە هاتە ئاراوە و سەری هەڵدا.

كۆتا یەكێكە لە ئامرازەكانی بەهێزكردنی تواناكانی ئافرەتان، ئەو سیستمە لەسەر بنەمای یەكسانی سەرچاوەی گرتووە لە پێناو كەمكردنەوەی پەراوێزخستن و بوارنەدان بە ئافرەتان كە بە درێژایی مێژوو بە دەستیەوە دەناڵێنین، ژنانی جیهان و ئەمریكاش هەروەها كە لە سەدەكانی نۆزدەهەم بێبەش بوون لە چوونە ناو كاری سیاسی و هتد.

كۆتا واتە پێدانی كەمینەیەك لە مافە ڕەواكانی ژنان، لە پێناو گرتنەدەستی ڕێژەیەكی دیاریكراو لە دەسەڵات و پۆستەكان و بەڕێوەبەرایەتییەكان و هاوبەشیكردن لە بڕیارەكانی پەیوەست بە كۆمەڵگە، وەك ئەنجومەنە خۆجێیەكان .

لەگەڵ ئەوەی مەرج نییە كۆتا تەنیا پەیوەندی بە كاروباری سیاسییەوە هەبێت، بەڵكو كۆتا بریتییە لە پاراستنی مافی كەمیینە و دابینكردنی هاوبەشییان لە ناو كایە گشتییەكانی ناو كۆمەڵگەدا، كاتێك دەگەڕێینەوە بۆ مێژوووی سەرهەڵدانی كۆتا، ڕەنگە تووشی سەرسوڕمان بین، كاتێك دەبینین كۆتا بۆ مەبەستێكی دیكە بەكار هاتووە كە پێچەوانەی ڕۆژگاری ئەمڕۆمانە، ئەویش بۆ جیاكاری و جیاوازیی ڕەگەزپەرستی بەكار هاتووە كە لە ساڵی ١٩٢١ یاسای ئەمریكی (كۆتای فریاكەوتنی) ڕاگەیاند، كە بریتی بوو لە دیاریكردنی ڕاژەی ڕێگەپێدراو لە نەتەوە و نەژادە جیاوازەكانی ناو كۆمەڵگەی ئەمریكی، بەڵام لە سەرەتای ساڵەكانی ١٩٧٠وە ئەو بۆچوون و بارودۆخە گۆڕا، بە تایبەت پاش ئەوەی دادگای باڵای ئەمریكا بڕیارێكی دەركرد بە نەهێشتنی جیاكاریی ڕەگەزپەرستی و نەژادی لە دامودەزگاكان و ناو كۆمپانیاكاندا، پێش ئەوەش دامودەزگاكانی پەروەردە بڕیاری نەهێشتنی جیاكارییان جێبەجێ كردبوو، پاشان بڕیارێك درا بۆ بنكەی پۆلیسی یەكێك لە ولایەتەكان كە دەبێت نیوەی كارمەندەكانی پۆلیس لە نەتەوە و نەژادی جیاواز بن.

ئاشكرایە كە هەوڵەكان لە پێناو نەهێشتنی ڕەگەزپەرستیدا و بە بەردەوامی تا ڕۆژگاری ئەمڕۆشمان بە قۆناغی مێژوویی جیاوازدا تێپەڕیون.

بە گشتی ئەوەی سەرەوە باسێكی فراوانی (كۆتا) بوو.

 دروستبوونی یاسای كۆتا بۆ ئافرەتان

دەبینێن ماوە ماوە دەوڵەتەكان ڕێككەوتننامە و پەیماننامە واژوو دەكەن لە پێناو دەستەبەركردنی مافە ڕەواكانی ئافرەتان و بەگەڕخستنی تواناكانیان و دابینكردنی زەمینەسازی بۆ پراكتیزەكردنی كارەكانیان لە ناو كۆمەڵگەدا .

هەندێك لەو ڕێككەوتننامانە ماوەیەكی دیاریكراو و سنوورداریان هەبووە بۆ نوێنەرایەتیی خۆیان لە دامودەزگا و دامەزراوەكاندا، لەگەڵ پەیوەست بوون و ئیلتزامیان لە لایەن وڵاتانی هاوبەش و واژووكار لەسەر ئەو ڕێككەوتنانە كە پێویستە بە هەند وەربگیرێن، خۆ گونجاندنیان لەگەل كەلتوورە جیاوازەكان و ئاستی ڕۆشنبیری و توانا كۆمەڵایەتییەكاندا.

لە ساڵی ١٩٩٥ كۆنگرەی جیهانی بۆ ئافرەتان لە پەكینی پایتەختی وڵاتی چین ڕێك خرا، كە لەو كۆنگرەیەدا بڕیار درا بە دیاریكردنی ڕێژەی پێویست لە ئامادەبوونی ئافرەتان لە دامودەزگا تەشریعییەكاندا بە رێژەی 30% بێت، كە ئەویش لە وڵاتێك بۆ وڵاتێكی دیكە جیاوازە.

 جۆرەكانی كۆتا:

سیستمی كۆتا بۆ سێ جۆر پۆلێن دەكرێت كە بریتین لە:

١- كۆتای دەستووری Constitutional Quotas- لە دەستووردا دابین كراوە، كە ڕێژەیەكی دیاریكراو لە كورسییەكانی دەسەڵاتی یاسادانان بۆ بەرژەوەندیی ئافرەتان (ئۆرگانەكان) دیاری دەكرێت.

٢-كۆتای یاسای هەڵبژاردن Electoral Law Quotas- لە یاسای هەڵبژاردندا بە دەقێكی یاسایی ئاماژە بە سیستمی كۆتا بكات، لە پێناو بەرژەوەندیی ئافرەتاندا.

٣- یاسای پارتە سیاسییەكان Political Party Quotas- پەسندكردنی پارتە سیاسییەكان لە ڕێسای ناوخۆیی خۆیاندا، كە بریتین لە تەرخانكردنی ڕێژەیەك لە ژنان وەك كاندید.

سیستمی كۆتا وەك هەر بابەتێكی دیكە لایەنی باش و ئەرێنیی هەیە، لەگەل دیوەكەی دیكەی كە نەرێنییە.

لایەنە ئەرێنییەكان وەك: یەكێك لە باشییەكانی سیستەمی كۆتا ئەوەیە ڕێگری دەكات لە پەراوێزخستنی ئافرەتان لە پرۆسەی بڕیاردان و، دابینكردنی یاسا بۆ پاراستنی مافەكانیان و هاتنە ئارای جۆرە یەكسانی و هاوسەنگییەك.

 لایەنە نەرێنییەكەی وەك: جیاكاری دەكات لە بەرامبەر پیاواندا، ئەگەر بە واقیعی ئامانج دادپەروەری بێت، دەبێت هەموان یەكسان بن، جگە لەوە وەك چارەسەرێكی كاتییە و نوێنەرایەتییەكی ڕاستەقینەی دیموكراسی ناكات.

بە پێی ئاماری بەرنامەی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ گەشەپێدان، گەیشتووەتە ئەوەی كە هاوبەشیی ئافرەتان لە دامودەزگاكان و پەرلەمان (دەسەڵاتی یاسا دانان- ئەنجومەنی نوێنەران) ١٥.٢% بووە لە جیهاندا، لە وڵاتە عەرەبیەكان ٦.٤% بووە، میسر یەكەم وڵات بووە بۆ پیادەكردنی یاسای كۆتا لە پەرلەمان، كە لە ساڵی ١٩٧٩دا ٣٠ كورسی بۆ ئافرەتان دیاری كرا، بەڵام پاشان ئەو یاسایە هەڵوەشایەوە.

 عێراق بۆ ساڵی ٢٠٢٠ لە ڕیزبەندی ٧٠ی جیهان بووە لە ڕووی ڕێژەی بەشداریكردنی ئافرەتان لە پەرلەمان ٢٥.٥% بووە لە كۆی٣٢٩ كورسی ٨٤ كورسی بۆ ئافرەتانە.

لە هەرێمی كوردستان بە پێی ماددەی بیست و دووەم كە ڕێژەیەك بۆ ئافرەتان دیاری كراوە، كە دەبێت لە ٣٠% كەمتر نەبێت.

هاوبەشیی سیاسیی ئافرەتان و خواست و داواكارییەكانیان هیچی كەمتر نییە لە داخوازییە مەشرووعەكانی پیاوان، وەك داواكاریی هاوبەشی سیاسی، هەڵبژاردن و هاوبەشی لە دامودەزگا و كایە گشتییەكاندا، لە بنەما سەرەكییەكانی سیستمی دیموكراسی لە ماف و ئازادییەكاندا، وەك مافێكی ڕەوای ئافرەتان بۆ دەستبەركردنی ئازادییە سیاسییەكانیان و لەپێناو پتەوكردن و بەهێزكردنی یەكگرتوویی كۆمەڵایەتی و هاتنە ئارای دادپەروەریی كۆمەڵایەتی و پێشكەوتنی وڵات. پێویستە ئافرەتان بواریان پێ بدرێت و زەمینەسازییان بۆ بكرێت، بە جۆرێك توانستی خۆیانی تێدا بدۆزنەوە و پراكتیزەی كاری خۆیان بكەن، كە لەگەڵ پیاواندا هاوشان و یەكەسان بن، واتا هاوتەریب بن لە هاوبەشیی سیاسیدا، جیاكاری و جیاوازی و كۆتا و دانانی ڕێژەیەك بۆ ئافرەتان، ڕەنگە بۆ سەردەمێكی ڕاگوزاری بارودۆخی كوردستان گونجاو بووبێت، بەڵام لەم رۆژگارەدا ئافرەتان توانا و گەشەی جۆری و چەندێتییان جیاوازترە، بۆیە كاتی نەمانی یاسای كۆتا هاتووە و كاتی فراوانبوونی هاوبەشیی ئافرەتانە وەك پیاوان، كە بە حەق و بە دەنگی خۆیان بچنە ناو پرۆسەی سیاسی و لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و هەر كایەیەكی سیاسی و گشتی و بەڕێوەبردندا كێبڕكێی دادپەروەرانە بكەن.

چونكە بە بێ بەشداری و هاوبەشیی جددی و فیعلیی ئافرەتان، ئەستمە دەوڵەتێكی بەهێز و تەكنوكراتی مۆدێرن بێتە ئاراوە.

 

 

مامۆستای زانكۆ، زانستە سیاسییەكان