كاتێك باسی میدیای ئەلیكترۆنی دەكەین، دەبینین هەمان میــدیای ساڵانی پێشووە و لە چــواچێــوەی میدیــای پشەیـیــدایە، بەڵام بڵاوكــراوەكانیان بە شێوەی ئەلیكترۆنییە و لە ئینتەرنێتدایە، دەزگا ڕاگەیــاندنە بەناوبانگ و ناســراوەكان (تەلەفزیۆن، ڕادیــۆ، یان ڕۆژنامە و گــۆڤار) لە زەمەنی ئێستادا هەموو ئەوانـە خاوەنی لاپەڕەی ئینتەرنێتیی خۆیانن و لەوێ بابەتەكانیان بڵاو دەكــەنەوە، میــدیای ئەلیكترۆنی تەواو جیــاوازە لە ســـۆشیال میــدیا و هیچ پەیوەندییەكیان بەیەكەوە نییـە، ئەو كەســانەی سۆشیال میــدیا بەكار دەهێنن بۆ بابەت بڵاوكــردنــەوە، دەكرێت بۆ ســەرگەرمیی خۆیـــان بێت و، ئارەزوومەندی ئەم كارەبن و و فەرمی نین، هاوكات ئەندامــی چالاك و خاوەن ئەكاونتەكانی وەك تویتەر، فیس بووك، ئینستاگرام، تێلگرام و بلــۆگن.

 سۆشیال میدیا لە نەرویج بە (دەریـــایەك لە ئیمكانیــات) ناو دەبرێت، كە بەربڵاوترین و گــەشــەسەندووترین ئـامرازی خزمەتگوزاریی پەیوەندییە، كە هەمیشە لە گەشە و گۆڕاندایە، ئـەویش وەك هەموو شتەكانی دیكە دوو لایەنی هەیە، كە هەم خزمەت، هەم زەرەریشی بە مرۆڤایەتی گەیاندووە، لە وڵاتێكی بیــرۆكــراتی وەك نەرویج تەكنەلۆژیای براوە (ئینەرنێت و سۆشیال میــدیا و ئیمەیل) ئامرازی سەرەكیی بەكارهێنانی كاری ڕۆژانەن لە سەرتاسەری وڵاتدا، كە تەواو كارئاسانی لە خـزمەتگوزارییەكانی وەك (پەیوەندی، ئاڵــوگـۆڕكردنی زانیارییەكان، بازرگانی و كڕین و فرۆشتن، كاری ســیاسی و ئابووری و خوێندن و زانیاریی گشتیدا كردووە.

ئەوەی مایەی خۆشحاڵییە دوای هاتنی سۆشیال میــدیا چیتر هیچ شتێك بە شاراوەیی نەماوەتەوە، بۆ نموونە: ڕووداوەكانی ڕۆژ لەكاتی خۆیدا دەبینین و دەبیستین، ڕوویداوە كە ڕۆژنامەنووس لەكاتی خۆیدا نەیتوانیوە لە شوێنی ڕووداو ئامادە بێت، بەڵام لەو كاتەدا هاووڵاتی ئاسایی بە بەكارهێنانی سۆشیال میــدیا شوێنگرەوە بووە.

مێــژووی سۆشیال میدیا لە نەرویج بە شێوەیەكی گشتی بۆ ساڵانی ٢٠٠٨-٢٠٠٧ دەگەڕێتەوە، بەڵام لە ڕاستیدا پێش ئەو كاتە لە زەمەنێكی زووەوە سەری هەڵداوە، كە دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی ڕابردووی ساڵی ١٩٧٠، ئەو كات ژمارەیەكی زۆر لە خـزمەتگوزارییەكانی ئینتەرنێتی تایبەت بە پەیوەندییەكان و ڕاگــەیاندن لە بەردەستدا بوون، وەك: Use Net، Bulle line Board System (BBS)، Multi User Dungeon (MUD)، (IRC). Internet Really Chat، هــاوكات لە وڵاتێكی پێشكەوتووی وەك نەرویجدا ناكرێت لە بەكارهێنانی سۆشیال میدیادا بێ زەرەر بێت، لە هەموو تەمەنەكان كچان و كوڕان بێ جیاوازی ئــالوودەی بەكارهێنانی سۆشیال میدیا بوون، ئەوەش كاریگەریی یەكجار نەرێنی هەیە و، تا دێ بەكارهێنەرانی ڕوو لە زیــادبوونە، هاوكات نەخۆشییە دەروونییەكانیشی ڕوو لە هەڵكشانە، جــگە لەمە خراپبوونی تەندروستیی بەكارهێنەران، وەك كەمبوونەوەی پەیوەندیی فیزیكی و چالاكیی جەستەیی مرۆڤەكان و دانیشتنی زۆر و جووڵەی كەم و تێكچـوونی كاتی خەو و ئیسراحەت، زیــادبوونی نەخۆشییە دەروونییەكانی وەك دڵــەڕاوكێ و هەڵچوون و گرژی و تووڕەیی و كاردانەوەی هەڵە، خەمـۆكی و لاوازیی هزر و بیركردنەوە و لاوازیی دەروونی و كەسایەتی و هەستكردن بە تەنیــایی، كێشەنانەوە بۆ خۆیان و خێزان، بەتایبەت لە لایەن منداڵان و هەرزەكارانەوە، بەهۆی پەیوەندیی هەڵە و شەیركردنی وێنە و نامەی یەكتر، كارەسات و ڕووداوی سەیارە و، زۆر شتی دیكە كە سەرەكیترین هۆكاریان بەكارهێنانی زیادلەپێویستی سۆشیال میــدیایە.

مافــەكانی ڕۆژنامەنووسی پیشەیی و یاسای بوارەكانی میدیایی (بینراو، بیسراو، نووسراو)

ڕۆژنامەنووسی پیشەیی بەپێی ئەو گرێبەستەی كە لەگەڵ دەزگا ڕاگەیاندنەكەدا هەیەتی، ماف و ئەركەكانی بۆ دیای دەكرێت، ڕۆژنامەوانی پیشەیی مافی ئەوەیان هەیە كە لە دادگــا زانیاریەكانیان بپارێزێن، هەروەهـا ڕێگەپێدراون كە كەڵك لەو وێنە و ڤیدیۆ و بەڵگە تایبەتیانە وەربگرن كە خەڵك بڵاویان دەكاتەوە، بە مەرجێك پەیوەندی بە بابەتەكانیانەوە هەبێت. ڕۆژنامەوانی پیشەیی و ئـازاد هەردوولا كە گرێبەستیان هەبوو و، دامەزرابوون لە دەزگایەكی ڕاگــەیاندن، داهاتیان هەیە و ئەرك و مافەكانیان دیاری كراوە بەپێی ئەو گرێبەستەی هەیانە.

هەر ڕۆژنامەوانێك گرێبەستی نەبێت لەگەڵ دەزگایەكی ڕاگەیاندن، هیچ داهاتێكی نابێت لە ڕێگەی كاری ڕۆژنامەوانییەوە، ڕۆژنامەوانی ئازاد وەك ڕۆژنامەوانی پیشەیی مافیان هەیە كە ببن بە ئەندامی سەندیكای ڕۆژنامەنووسانی نەرویج.

ئایــا یاسای پاراستی تایبەتمەندیی كەسی و یاسای نەهێشتنی كینەبەری (الكراهیة) دەتوانێت كێشەكانی ناو سۆشیال میدیا و لێكەوتەكانی چارەسەر بكات، واتا ژیانی تایبەتی تاكەكان بپارێزێت؟

بەڵێ، بە ڕادەیەكی زۆر، هەروەك لە كۆمەڵگەدا سەرپێچیكردن و لادان لە یاسا سنووری بۆ دیاری كراوە و قابیلی سزادانن، سۆشیال میدیاش بە هەمان شێوە.

یاســایەكانی سەبارەت بە چارەسەرییەكانی ئەم كێشانە ئەمانەن:

1. هەڕەشە لە ڕێگەی ئینتەرنێت، وەك (نامەی ئەلیكترۆنی، ئیمەیل، سۆشیال میدیا، یان هەر ئامێرێكی ئەلیكترۆنیی دیكە، هەمـان یاسـای سزدان دەیانگرێتەوە و، لەگەڵ سەرپێچیەكانی (نووسراو، چاپكراو، یان ڕووبەڕوودا) هیچ جیاوازییەكیان نییە.

2. جــاران لە نوسخەی كــۆنی یاســای سزاداندا هیچ سزایەك نەبووە لە بارەی سۆشیال میدیا و بڵاوكردنەوەی وێنە، فیلم، یان دەنگی تۆماركراو بە بێ ڕەزامــەندیی خاوەنەكانیان، بەڵام بە هۆی دەركەوتنی سۆشیال میدیاوە یاســایەك بۆ چارەسەری كێشەكانی ئەم مەبەستە لە مانگی ٦ ی ساڵی ٢٠٢١ دانرا.

3. یاســای سزادان پاراگراف ٢٦٧ أ: سزای ماددی، یان سزای زیندانی تا یەك ساڵ بەو كەسە دەدرێت كە هەستاوە بە وێنەگرتن، یان تۆماركردنی دەنگ بۆ ئیهانەكردن، یان شكاندنی كەسایەتیی خەڵكانی دیكە، بۆ نموونە وێنە فیلمی شوێنە هەستیارەكانی جەستە، یان كەسێك لەو كاتەی كەوتووەتە ژێر دەستدرێژی، یان گاڵتەپێكردن بەو كەسانەی كە كەمئەندامن، یان هەر كەسێك لە بارودۆخێكی نەخوازراو و نالەباردا بێت، هەموو ئەوانە بە تــاوان هەژمــار دەكرێن. 

4. یـاســای ماف و چاپ (Åvl)  ١٠٤ پاراگرافی ١، كە گرنگە هەموو ڕۆژنامەنووسێك بیزانێت، دەڵێت: « ناكرێت هیچ وێنەیەكی شەخسی و تایبەتی چاپ بكرێت، یان بڵاو بكرێتەوە لە شوێنە گشتییەكاندا، بەبێ ڕەزامەندیی خاوەنی وێنەكە.

5. یـاســای بەرپرسیارێتیی میدیایی كە لە ســاڵی ٢٠٢٠ پەسەند كراوە،

تێیدا هاتووە، لــەبەر ئەوەی سانســۆر كەمە لە سۆشیال میدیادا، ڕۆژنامەنووس دەستكراوەترە لە بڵاوكــراوەكاندا، بۆ هەر سەرپێچیەك یـاســا سزای تا یەك ساڵ زیندانی بۆ داناوە و، بەپێی شێوازی تاوانەكە چەندییەتی سزاكە كەم، یان زیــاد دەكات.

60 لە یاسای شكاندنی پێوەرەكانی مرۆڤایەتی و، یاسای كینەبەرایەتی پەرەگرافی ١٣٥ أ، هاتووە: « ئاژاوەنانەوە و كینەبەرایەتی، هاندان بۆ توندوتیژی، ئازاردان، یان سووكایەتیكردن بە كەسێك بە هۆی شێوە و ڕەنگی پێســت، یان جیاوازیی نەتەوە و بیروباوەڕی دین، هاوڕەگەزخوازی، كەمئەندامی، گوفتاری گاڵتەئامێز و گاڵتەپێكردن (تنمر)Bullying/ mobbing، لە سەرەكیترین هۆكارەكانن بۆ شكاندنی یاسـا لە بەكارهێنانی سۆشیال میدیا و قابیلی سزادان و زیندانن».

7. یـاســای زانیــارییە تایبەتەكان (شەخسییەكان) كە لە ســاڵی ٢٠١٨ پەسەند كراوە، تیایدا هاتووە: «تایبەتمەندیی هەموو كەس و تاكێك پارێزراوە و، ئازادیی بیروڕادەربڕین بۆ هەموو تاكێك وەك یەكێك لە گرنگترین فاكتەرەكانی دیموكراسی هەژمار دەكرێت، ئەو ئازادییە سۆشیال میــدیاش دەگرێتەوە، بەڵام لە سنووری خۆیدا». لەم یاســایەدا بە شێوەیەكی زۆر بەرچاو جەخت لەسەر ئەو دەربڕینانە كراوەتەوە، كە بە مەبەستی ڕەگەزپەرستی و ئازاردانی تاكێك، یان گرووپێك بڵاو دەكرێتەوە و، ئەوانەشی كە پشتیوانی لێ دەكەن، ئەوا سزای ماددی و هەندێ جاریش سزای زیندانی دەیانگرێتەوە.

 ئازادیی میدیا و ئازادیی بیروڕا

ئازادی بە مانای ئازادیی بیروڕوا و ڕادەربڕین، ئازادیی ڕەفتاركردن، ئازادیی هەڵبژاردنی شێوازی ژیانكردن، تا ئەو جێگەی تاك زیان و ئازار بە ئەوانی دیكە نەگەیەنێت، پێویستە هەموو سانسۆر و یاساخكردنێك ڕەت بكرێتەوە، نە دەسەڵاتی سیاسی و نە كۆمەڵگە و ڕای گشتی، مافی ئەوەیان نییە ئازادیی دەربڕینی ڕایەك، یاساخ، یان سەركوت بكەن. لێــرەدا خاڵێكی زۆر گرنگ هەیە، ئەویش جیاوازیی نێوان ئازادیی بیروڕا لەگەڵ ئازادیی ڕادەربڕینە كە بە هیچ شێوەیەك ئازادیی ڕادەربڕین ڕەها نییە و لەو جێگەی كە ئەم ئازادییە دەبێتە هۆی ئازارگەیاندن بە ئەوانی دی، پێویستە دەسەڵات بە میكانزمی یاسایی ئەو ئازارگەیاندنە بوەستێنێت.

سنوورەكانی ئازادیی ڕادەربڕین لە كۆمەڵگەیەكەوە بۆ یەكێكی دیكە دەگۆڕێت، لە یەك كۆمەڵگەشدا لە كاتێكەوە بۆ كاتێكی دیكە بەپێی ئاستی پێشكەوتن و جۆری سیستمە سیاسییەكەی دەگۆڕێت.

لە وڵاتی نەرویج كۆمەڵێك پرس یاسـاخن و وەك تاوان سەیر دەكرێن كە پێیان دەڵێن: ڕق (Hate Speech) و جیاكاری (Discrimination)، بۆ نموونە: ئەوە بە ئازادیی ڕادەربڕین دانانرێت كە كەسێك ڕەش پێستێك بە كەمتر لە مرۆڤـ ناوزەد بكات و وەك ســـپی پێستێك سەیری نەكات، یان ئایینێك و ئایینزایەك و شوێنكەوتووانی بە خراپ ناوزەد و تاوانبار بكات، ئەم نموونانە وەك تاوان لە یاسادا پێناسە كراون و سزایان هەیە.

لێرەدا ئازادیی ڕادەربڕین بۆ پەرەپێدانی میدیا بەس نییە، بەڵكو لەمە گرنگتر ئەوەیە چۆن مامەڵە لەگەڵ ئازادیی ڕادەربڕین دەكرێت؟ ئایا ئازادیی ڕادەربڕین وەك ئازادییەكی ڕەها بەكار دەهێنرێت بە بێ ئەوەی هیچ شتێك لەبەرچاو بگیرێت، چی دەڵێین و چۆن دەیڵێن، یان دەبێت چوارچێوەیەك هەبێت بۆ ئەوەی ڕۆژنامەنووس بەرپرسیارانە مامەڵە لەگەڵ ئازادیی ڕادەربڕین بكات و، بزانێت چی دەنووسێت و چۆن دەینووسێت، لەمەش گرنگتر ئەوەیە ڕۆژنامەنووس وەك ڕۆژنامەنووسێكی پڕۆفیشناڵ لەوەش هۆشیار بێت بەچ ئامانجێك دەینووسێت، پێویستە مۆراڵی پڕۆفیشناڵی ڕۆژنامەگەری ببێتە چوارچێوەیەك بۆ ئەوەی مامەڵەیەكی تەندروست لەگەڵ ئازادیی ڕادەربڕین و زانیارییەكان بكرێت، زۆرجار ڕۆژنامەنووسان بە پراكتیكی مۆراڵ و سلووكی كاری پڕۆفیشناڵی پێشێل دەكەن، بۆیە لە نەرویج یاسا هەیە بۆ ئەو پێشلكارییانە و ڕێگەپێنەدراون.

میدیای ئازاد واتا پیادەكردنی ئەو ئازادییە كە لە سەربەخۆیی سەردەمی ڕۆشنگەریی ئەوروپا هاتووە، كە ئازادی بە مانای لیبڕاڵیزم بەكار هاتووە، بەوەی مرۆڤ تا ئەو ئاستە ئازادە، كە ئازادیی خەڵكانی دیكە پێشێل نەكات و، میدیای ئــازاد لە بەرژەوەندیی كۆمەڵگەدا بێت.

ئــاشــكرایە كە كاری ڕۆژنامەگەری زانست و هونەرە، دەبێت ڕۆژنامەگەری بە شێوەیەكی زانستی و هونەرییانە ڕۆڵی خۆی لە كۆمەڵگە ئەدا بكات و، ڕۆژنامەگەریی باش گەلێكی ئازاد بەرهەم دەهێنێت و ڕۆژنامەگەریی خراپ گەلێكی خراپ بەرهەم دەهێنێت، هەروەها لە وڵاتێكدا ئازادیی ڕادەربڕین و ئازادیی ڕۆژنامەگەری نەبێت، لەو وڵاتەدا دیموكراسییش نییە.