ئەتول كۆهلی پڕۆفیسۆری سیاسەت و كاروبارە نێودەوڵەتییەكانە لە زانكۆی پرینستۆن و تایبەتمەند و پسپۆڕی چەند بوارێكی گرنگە، وەك ئابووریی سیاسی لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكان، سیاسەتی هیندستان و ئیمپریالیزم لە جیهانی تازەگەشەكردوودا، گوڵان لە میانەی دیمانەیەكیدا چەند پرسێكی لەگەڵدا تاوتوێ كرد، كە پتر پەیوەست بوون بە پرسی پەرەپێدان و ڕۆڵی دەوڵەت لەم ڕووەوە و پەیوەندیی نێوان دیموكراسی و حوكمڕانیی باش و گەشەی ئابووری و چەند پرسێكی دیكەی پەیوەندیدار.

 

 

 

* ئێوە بە چڕی توێژینەوەتان لە بارەی ڕۆڵ و میراتی ئیپمپریالیزم لە جیهانی تازەگەشەكردوودا كردووە، بە تێڕوانینی ئێوە ئایا دەكرێت بڵێین تا ئێستاش ئەم میراتە كاریگەریی هەبووە و بەربەست و ئاستەنگی بۆ بنیاتنانی بونیادێكی كارا و كاریگەریی حوكمڕانی دروست كردووە؟

- لە ڕاستیدا میراتی ئیمپریالیزم میراتێكی نەرێنی و زیانبەخش بووە، بەڵام دەتوانین بڵیێن كاریگەرییەكەی یەكسان نەبووە لەسەر وڵاتان، بۆ نموونە، وڵاتانی وەك هیندستان و چین لە جیهانی تازەگەشەكردوودا، تا ڕاددەیەك توانیویانە دەوڵەتێكی كارا بنیات بنێن، لەم ڕوەوە دەكرێت ئاماژە بەوە بكەین بەریتانیا بونیادێكی بیرۆكراسیی مەدەنیی باش و، هێزێكی چەكداری و دەسەڵاتی دادوەریی كارای جێهێشت لە دوای خۆی لە هیندستاندا، لە ناوەڕاستی سەدەی بیستدا ناسیۆنالیستە هیندییەكان حكومەتێكی مەدەنیی كارایان لەسەر ئەم بونیادەی دەوڵەت دامەزراند، لەم ڕوانگەیەوە دەتوانین بڵیێن زۆربەی بەشەكانی وڵاتی هیندستان لە دوای ئەوەی ئەم وڵاتە سەربەخۆیی بەدەست هێنا، بە باشی حوكمڕانی كراون، بەڵام ئەوەی پەیوەست بێت بە وڵاتی چینەوە، ئەوا ئەم وڵاتە بە تەواوەتی نەكەوتە ژێر باری كۆڵۆنیاڵیزمەوە و، لە كۆتاییدا بزووتنەوەیەكی كارای شۆرشگێڕانە لەو وڵاتەدا، سەركەوتووانە شەڕی هێزە ناسیۆنالیستە موحافیزكارەكان و بەرژەوەندییە دەرەكییە هاوپەیمانەكانی ئەم هێزانەی كرد، لە كاتێكدا كە ئەزموونی هەردوو وڵاتی چین و هیندستان ئەزموونێكی تەواو سەركەوتوو نییە، بەڵام ئەو ڕاستییەش ڕوون دەكەنەوە كە دەكرێت ئیمپریالیزم لە ناو ببردرێت و، لە هەمان كاتدا دەكرێت دەوڵەتێكی خاوەن سەروەری و تا ڕاددەیەك كارا دروست بكەن لە جیهانی تازەگەشەكردودا، بە پێچەوانەوە، زۆرێك لە ئەفریقای باشووری بیابانی گەورە كەمتر خۆشبەخت بوون، لەبەر چەندین هۆكاری جۆراوجۆر، ئەوروپییە ئیمرپالییەكان بونیادێكی كارای حوكمڕانییان بنیات نەنا، هەروەها هێزە ناسیۆنالیستییەكان لەم بەشەی جیهاندا دوچاری لێكترازان و لێكدابڕان و پارچە پارچە بوون بوونەوە، لە دەرئەنجامدا چەندین دەوڵەت هاتنەئاراوە كە بونیادێكی لاوازیان هەبوو. ئەوەی پەیوەست بێت بە ئەمریكای لاتین و ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە، ئەوا چەندین كەیس و حاڵەتی تێكەڵ هەن لە پەیوەندی بە كوالێتی دەوڵەتە نەتەوەییەكانەوە، هەرچۆنێك بێت، ئەوەی هاوبەش بێت لە نێوان ئەم دوو ناوچەیەدا بریتییە لە بەردەوامبوونی دەستتێوەردانی هێزە دەرەكییەكان لە هەڵسووڕاندنی ئابووریی سیاسییە ناسیۆنالیستییەكان. لەم ڕوانگەیەوە، دەوڵەمەندبوونیان بە سەرچاوەكان، وەك نەوت، دەرئەنجامی نەخوازراوی لێ كەوتووەتەوە، بە زۆری وڵاتە ئەورووپییەكان پێگە و هەڵوێستی نوخبەی پڕۆڕۆژئاواییان لەم وڵاتانەدا بەهێز كردووە، لە دەرئەنجامدا ئەگەری گرتنەبەری ڕێچكەیەكی پتر ناسیۆنالیستی بۆ پەرەپێدانیان لاواز كردووە.

* ئێوە نووسینتان هەیە لە بارەی پڕۆسەی پەرەپێدان لەلایەن دەوڵەتەوە، بەڵام ئەوەی لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەدی دەكرێت، ئەوەیە زۆرێك لە دەوڵەتانی ئەم ناوچەیە دوچاری شكست بوونەتەوە لە بەدیهێنانی پەرەپێداندا، لە بری ئەوە، دابەشبوونە كۆمەڵایەتییەكانیان قووڵتر كردووەتەوە و، لاوازییە بونیادییەكەیان لاوازتر كردووە، ئایا پێتان وایە پڕۆسەی پەرەپێدان لەلایەن دەوڵەتەوە لە بنەڕەتدا پرسێكی گرفتئامێزە، یان هۆكاری دیكەی هەن كە بەرپرسن لە هاتنەئارای ئەم بارودۆخە؟

- لە ڕاستیدا پڕۆسەی سەركەوتووی پەرەپێدان لەلایەن دەوڵەتەوە لە بنەڕەتدا پێویستی بە بوونی دەوڵەتێكی كارا هەیە، وڵاتانی وەك یابان، كۆریای باكوور، چین و تایوان چەند نموونەیەكن لە بارەی پەرەپێدانی خێرای ئابوورییەوە لەلایەن حكومەتە نیشتمانییەكانەوە، بە داخەوە، زۆرێك لە وڵاتانی جیهانی تازەگەشەكردوو حكومەتێكی بەم چەشنە كارایان نییە بۆ ئەوەی ئەم ڕێگەیە بگرنەبەر، لەم ڕووەوە هۆكارە بنەڕەتییەكان ئاڵۆزن. هەروەك پێشتر ئاماژەم پێ كرد، میراتی ئیستیعماری بەشێكە لە هۆكاری كێشەكان، دابەشبوونی ئیتنی و خراپیی سەركردەكان لە ئەفریقای باشووری بیابانی گەورە بوونەتە هۆی ئاڵۆزكردن و خراپبوونی زیاتری كێشەكانی پەیوەست بە حوكمڕانی، وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە دەست هەمان كێشەوە گرفتار بوون، لە هەندێ حاڵەتدا دەوڵەمەندبوونی وڵاتەكە بە نەوت هێندەی دیكەی كێشەكەی قووڵ كردووەتەوە و هێزە دەرەكییەكان بەردەوامن لە دەستتێوەردان لە كاروبارە ناوخۆییەكانی ئەم وڵاتانە، ئەمەش بووەتە هۆی ئەوەی زەحمەت بێت كە هاوسەنگیی هێز لە نێو هێزە نیشتمانییە ڕكابەرەكاندا بەدی بهێنرێت، لە دەرئەنجامدا سەركردەكانی ئەم وڵاتانە پتر چاویان لە ڕكابەریی كورتخایەنە لە پێناو بەدەستهێنانی دەسەڵاتدا و كەمتر بایەخ بە پەرەپێدانی ئابووریی درێژخایەن دەدەن.

* ئایا باوەڕت وایە كە پەرەپێدان و گەشەی ئابووری و حوكمڕانیی باش پەیوەندییەكی لێكدانەبڕاویان هەیە لەگەڵ پیادەكردن و گرتنەبەری دیموكراسیدا؟

- نەخێر، من هاوڕا نیم لەگەڵ ئەو بیرۆكە ئاسوودەبەخشە، بەڵام ناڕاستەدا، كە پێی وایە دەكرێت هەموو شتە باشەكان پێكەوە لە ئارادا بن، من هیوادار بووم دۆخەكە بەم شێوەیە بووایە، بەڵام هەلومەرجەكە زۆر لەوە ئاڵۆزترە، من دیموكراسیم لە دەسەڵاتخوازی پێ باشترە، بەڵام نەك لەبەر ئەوەی باوەڕم وایە دیموكراسی بەرهەمێكی باشتری لێ دەكەوێتەوە وەك گەشەی ئابووری، ئێوە بڕواننە حاڵەتی چین كە دەوڵەتێكی دەسەڵاتخوازە، بەڵام لە ماوەی چوار دەیەی ڕابڕدوودا ئاسانكاریی بۆ گەشەیەكی خێرا و كەمكردنەوەی هەژاری كردووە، ئەمە دەستكەوتێكی گەورەیە و ناكرێت نادیدە بگیرێت، لە كاتێكدا ناتوانرێت بە ئاسانی ئەزموونی وڵاتی چین دووبارە بكرێتەوە لە شوێنەكانی دیكە، لەبەر ئەوەی ئەو دەسەڵاتخوازییە توندەی هەمیشە شتێكی خوازراو نییە، بەڵام ئەو بیرۆكەیەش بەتاڵ دەكاتەوە كە پێمان دەڵێت دیموكراسی و گەشەكردن و حوكمڕانیی باش پێكەوە بەدی دێن.

* ئاشكرایە لە ئێستادا دیاردەیەك هەیە پێی دەگوترێت پاشەكشە، یان داكشانی دیموكراسی، بۆچوونی ئێوە لەم بارەیەوە چییە و ئایا هۆكار و دەرئەنجامەكانی چین؟

- بەڵێ ئەمە ڕاستە، زۆرێك لە وڵاتە تازەگەشەكردووە دیموكراسییەكانی وەك هیندستان و بەرازیل دوچاری داكشانی دیموكراسی بوونەتەوە لە ساڵانی ڕابردوودا، ئەمە جێی داخە، بەڵام دووبارە دەبێت ئەوە بڵێین كە هۆكارەكان ئاڵۆزن، ئەو پاشەكشەی دیموكراسییە لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەدی دەكرێت، هاوكار نابێت بۆ زۆرێك لە بەشەكانی دیكەی جیهان، زۆرێك لە وڵاتە تازە گەشەكردووەكان ڕووبەڕووی جەمسەرگیریی سیاسی بوونەوە و هانی دیماگۆجییەت دەدەن، بە تێڕوانینی من، گەشەی ئابووری و نایەكسانیی كۆمەڵایەتی هۆكاری گرنگ و بنەڕەتین و سەر دەكێشن بۆ جەمسەرگیریی سیاسی، هەر كاتێكیش ئەم جەمسەرگیرییە دروست بوو، ئەوا دروستبوونی دەسەڵاتێكی ناوەندی زەحمەت دەبێت، مۆدیس و بۆڵسانارۆس ڕەنگدانەوەی ئەم تەوژمەن.

* هەروەك ئاشكرایە هیندستان گەورەترین وڵاتی دیموكراسییە لە جیهاندا، ئێوە چۆن لە كارایی بونیادی حوكمڕانیی ئەم وڵاتە دەڕوانن و، ئایا دەكرێت چ وانەیەك لە ئەزموونی دیموكراسیی ئەم وڵاتەوە بەدەست بهێنرێت؟

- هیندستان وڵاتێكی دیموكراسییە، بەڵام دیموكراسییەكەی بێ كەموكووڕی نییە، لەم ساڵانەی دواییدا ناوبانگی دیموكراسییەكەی زیانی پێگەیشت بە هۆی خراپ مامەڵەكردن لەگەڵ موسڵمانان و كەمینەكانی دیكەدا، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا، هێشتا هەر وڵاتێكی دیموكراسییە، لە ساڵانی هەشتاكانی سەدەی ڕابردووەوە هیندستان گەشەیەكی بەرچاوی بەخۆوە بینی و هەژاری لەم وڵاتەدا كەم بووەوە، لەبەر ئەوە دەكرێت هیندستان وەك نموونەیەك سەیر بكرێت كە چۆن دیموكراسی و گەشەكردنی گشتگیر پێكەوە هەڵدەكەن، هەروەها دەكرێت ئەزموونی هیندستان زیاتر قابیلی دووبارەكردنەوە بێت بەراورد بە ئەزموونی چین، هەر چۆنێك بێت، دەبێت ئاماژەش بەوە بكەین كە نایەكسانی لە هیندستاندا بە ئەندازەیەكی گەورە گەشەی كردووە و ژمارەیەكی زۆری هاووڵاتی هەن كە هەژار و نەخوێندەوارن و باری تەندروستییان باش نییە.

* وەك ئێوە چەند جارێك ئاماژەتان پێ كرد، ئەزموونی سیاسی جێی هەڵوەستەلەسەركردنە، لەبەر ئەوەی گەشەیەكی ئابووری لەو وڵاتەدا بەدی هاتووە بە بێ ئەوەی هاوشان بێت بە كرانەوەیەكی سیاسی، ئێوە لەم بارەیەوە چی دەڵێن؟

- من هەروەك پێشتریش ئاماژەم پێ كرد، پێم وانییە بە ئاسانی بتوانرێت ئەزموونی چین دووبارە بكرێتەوە لە وڵاتانی دیكە، دەكرێت وڵاتێكی وەك ڤێتنام لە هەندێ ڕووەوە ئەزموونی چین دووبارە بكاتەوە، بەڵام نەك وڵاتانی وەك عێراق، نەیجیريا، یان بەرازیل كە تەنانەت ڕەنگە ئەم وڵاتانە نەتوانن ئومێدی ئەوەش بكەن هەمان ڕێچكەی چین بۆ گەشەی ئابووری دووبارە بكەنەوە، دواتر ئەوەی پەیوست بێت بە ناوخۆی چینەوە، ئەوا من شارەزاییەكی ئەوتۆم نییە بۆ ئەوەی بڵێم ئەم مۆدێلە لە نێو خودی ئەو وڵاتەدا، بەتایبەتی مۆدێلی دەسەڵاتخوازییە زبرەكەی، بەردەوام دەبێت و درێژە دەكشێت، زۆرێك خوازیاری ئەوەن وەڵامی ئەم پرسیارەیان دەست بكەوێت، بەڵام هەرچۆنێك بێت چین بەردەوامە لە سەرسامكردنی هەموو ئەو كەسانەی باوەڕیان وابوو گەشەی ئابووری سەردەكێشێت بۆ كرانەوەی سیاسی، تاكە شتێك بمەوێت لەم ڕووەوە زیادی بكەم، ئەوەیە كە دەسەڵاتخوازیی زبر، بەرهەڵسەتییەكی پەنهانی نێو كۆمەڵگە لەخۆ دەگرێت، بۆچی (شی جین پینگ) پێویستی بەوەیە هێندە دەسەڵاتخواز بێت؟ لە چی دەترسێت؟ دەبێت ئەوە لەبەرچاو بگرین كە كۆمەڵگەی سیاسیی چین دوورە لەوەی كۆمەڵگەیەكی سەقامگیر بێت.