باسكردنی دەستپاكیی ئەكادیمی پێشوەختە پێویست بەوە دەكات كە بڵێین لە هەر كۆمەڵگەیەكدا كۆمەڵێك كاری وەزیفی هەیە، وەك كاری دیپلۆماسی، پزیشكی، ئەندازیاری، هەواڵگری، دادوەری، یەكێك لەو كارە گرنگانەی كە لەو كۆمەڵگەیانەدا هەیە، پێی دەگوترێت «كۆمەڵگەی ئەكادیمی»، ئەمەش وەك كۆمەڵگەیەكی تایبەتمەندە و كۆمەڵێك یاسا و ڕێسا و داب و نەریت ڕێكیان دەخات، یەكێك لە بابەتە گرنگەكانی ئەم كۆمەڵگەیە مەسەلەی ڕەفتاری كاركردنە بە پەیڕەوكردنی پێوەرە زانستییەكان، بە پێچەوانەوە بەرانبەر نادەستپاكیی ئەكادیمی دەبینەوە، لە دەرئەنجامی ئەوەی دیاردەی گەندەڵیی ئەكادیمی دەست پێ دەكات، ئەمەش دیاردەیەكە لە دیاردە هەرە مەترسیدارەكان.

پێشەكی پێویست بەوە دەكات كە بڵێین گەندەڵی دیاردەیەكی باوە، هەروەها دیاردەیەكی فرەلایەن و فرە هۆكار و فرە دەرئەنجامە، كە لە زۆر شێوازدا دەردەكەوێت، دوو پێوەر بۆ دەستنیشانكردنی گەندەڵی هەن، «پێوەری دووقۆڵی» كە لەسەر بنەمای پێوەری ئەخلاقییاتی كاركردن و پێوەری یاساییە، پێوەرێكی دیكە هەیە كە پێی دەگوترێت «پێوەری سێقۆڵی»، كە چەمكی ئابووری و پرەنسیپە یاساییەكان و بەرژەوەندی دەگرێتەوە، هەر چۆن بێت، ڕێككەوتننامەی نەتەوە یەكگرتووەكان پێناسەی گەندەڵی كردووە كە مەترسییە بۆ سەر سەقامگیری و ئاسایشی كۆمەڵگەكان كە هۆكارە بۆ ئەوەی بنەماكانی دیموكراسی و بنەمای بەها ئەخلاقییەكان و دادوەری بخاتە دۆخێكی مەترسیدارەوە، تەنانەت پێشێلكردنی یاساش دەگرێتەوە.

لەسەر ئەم بنەمایە و ئەگەر لە دەروازەیەكەوە بۆ ئەم بابەتە بچین، دەتوانین بڵێین كە دزینی زانستی یەكێك لە دیاردەكانە، زانكۆی كامبریدج پێناسەی دیاردەی دزینی زانستی دەكات كە كەسانێك كار و بەرهەمی كەسانی دیكە بۆ خۆیان ببەن و سوودی لێ وەربگرن، زانكۆی ئۆكسفۆردیش وای بۆ دەچێت كە كەسێك كارێك پێشكەش دەكات كە بیروبۆچوونی كەسانی دیكەیە. لە ڕاستیدا دەستپاكیی ئەكادیمی لە دزینی ئەكادیمی فراوانترە، چونكە دزینی ئەكادیمی بەشێكە لە دەستپاكیی ئەكادیمی، دەروازەی دیكە هەیە بۆ ئەم مەسەلەیە، بۆ نموونە وەرگرتنی زۆری بیروبۆچوونی كەسانی دیكە، یان دەستدرێژیكردنە سەر موڵكایەتیی دانەر.

فاكتەرەكانی دزینی ئەكادیمی زۆرن، فاكتەری كەسین كە پەیوەستن بە كەسایەتیی ئەو كەسەی ئەم كارە ئەنجام دەدات، كە جۆرە بێهێزی و لاوازییەكی تێدایە، ناشارەزایی هەیە لە میتۆدەكانی توێژینەوەی ئەكادیمی، هەروەها پەیڕەوی كات ناكات و لە پرەنسیپ و یاساكان نازانێت. فاكتەری تەكنەلۆژیای ئابوورییش هەیە، ئەم فاكتەرە پێشكەوتنە تیكنۆلۆژییە لە تۆڕەكانی گەیاندن هۆكار بوو بۆ زوو گەیشتن بە زانیاری و بەرانبەر شێوازێكی دیكە سوود لەو زانیارییە وەربگیرێت.

هاوكات ئەو كەسانەی كاری دزینی ئەكادیمی ئەنجام دەدەن، فاكتەری ئابووری دەكەنە پیشە بۆ خۆیان، بەڵام فاكتەری یاسایی ئەویش ڕۆڵی خۆی دەبینێت، بەوەی زۆر جار دەبینین كە دەقە یاساییەكان كەموكورتییان هەیە لە چارەسەركردن، مەترسیی ئەم دیاردەیە وا دەكات كە كۆمەڵگەی ئەكادیمی بەرەو گەندەڵی هەنگاو بنێت. لە جیهاندا ئەم مەسەلانە زۆرن، جاری وا هەبووە كەسانی ناودار تێوەی گلاون، تەنانەت كەسانی سیاسی و ئەكادیمیش، بەڵام ئەنجامدانی ئەم كارە لە ڕووی یاساییەوە بە تاوان دادەنرێت، ئەم تاوانەش بەئەنقەستە و پاراستنی یاسایی بۆ ئەم بابەتە هەیە، جگە لە پاراستنی شارستانی و داواكردنی قەرەبووكردنەوە، لەسەر ئەم بنەمایە و بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی دیاردەی نادەستپاكیی ئەكادیمی، بیرۆكەی بەرنامە و لیستی ڕەش هەیە، ئەوانەی ئەم كارە ئەنجام دەدەن، ناویان لەم لیستانە تۆمار دەكرێن، چ كەسانی سرووشتی، یان مەعنەوی بن، ئەم بابەتە پێویستی بەوەیە كە دیكیۆمێنتێكی نێودەوڵەتی و نیشتمانی هەبێت بۆ ئەخلاقییاتی ئەم جۆرە كارە، هەروەها جەخت بكرێتەوە لەسەر میتۆدەكانی توێژینەوەی ئەكادیمی، هاوكات بڵاوكردنەوەی ڕۆشنبیریی ئەمانەتیی ئەكادیمی زۆر گرنگە، ئەمانەش وا دەكەن كە توێژەر تووشی ئەم كێشانە نەبێت.

لە عێراقدا و لە ڕووی یاساییەوە ئەم مەسەلەیە زۆر چارەسەر كراوە، وەك یاسای سزادانی ساڵی 1969، یاسای ساڵی 1971ی پاراستنی مافی نووسەر، یاسای ساڵی 2012ی مافی دانەر، یاسای ساڵی 1991ی بەرزەفتی مافی فەرمانبەران، لە هەرێمی كوردستانیش یاسای ژمارە(3)ی ساڵی 2011ی دەستەی دەستپاكی هەیە، هەروەها ڕێنمایی ساڵی 2016ی ڕەفتاری پیشەیی فەرمانبەران، لە ڕووی نێودەوڵەتییشەوە ڕێككەوتننامە هەیە بۆ پاراستنی ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی.

لە دەرئەنجامدا دەتوانین بڵێین كە دەستپاكیی ئەكادیمی سیما و سونبولێكی ئەخلاقییە و بەوە بۆی دەچین كە كۆمەڵێك پرەنسیپی ئەدەبی و ئەمانەتی ئەكادیمی وەك مەنزوومەیەكی ئەخلاقی لەناو كۆمەڵگەی ئەكادیمی و بڵاوكراوەكان بیپارێزین، هەروەها پێویستە ئەم پێوەرە ئەكادیمییانە ڕەچاو بكرێن، بە پێچەوانەوە دەرئەنجامەكانی مەترسیدار دەبن.

 دادگای باڵای كارگێڕی لە میسر ئەم دیاردەیە بە (دزەكانی توێژینەوەی زانستی) ناو دەهێنێت، ئەوانەی ئەو جۆرە دزییانە ئەنجام دەدەن، یان دەست بەسەرداگرتنی ئەكادیمی واتا دەست بەسەر بیروبۆچوونی كەسانێكی دیكەی ئەكادیمیدا دەگرن، بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی دۆزینەوەی دزینی ئەكادیمی زۆر بەرنامە لە زانكۆ و دامەزراوە ئەكادیمییەكان هەن، سزادانەكانیش زۆر جار دەگەنە دەركردن لەو دامەزراوە ئەكادیمییانە، پێویستە زانكۆكان لە ڕێگای لێژنەی تایبەتەوە كار لەسەر ئەم مەسەلەیە بكەن كە سوود و ئەنجامێكی باشی لێ دەكەوێتەوە.

ئەگەر باسی هەرێمی كوردستان بكەین، لە ڕاستیدا لەم ساڵانەی دواییدا گرنگی بەم بوارە دراوە، هەروەها كۆمەڵێك میكانیزم گیراونەتە بەر، بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم دیاردەیە لەبەر ڕۆشنایی پێشكەوتنی تەكنۆلۆژیدا، لە بوارەكانی گەیاندن و پەیوەندیی زانكۆكان و لێژنەی تایبەت بەم لایەنە، گەیشتە ئەو ئاستەی كە وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی بە هەماهەنگی لەگەڵ دەستەی دەستپاكیی هەرێمی كوردستان و ڕێكخراوی UNDP لە مانگی تشرینی دووەمی ساڵی 2021 دیدارێكی دەستپاكیی توێژینەوەی ئەكادیمییان سازكرد، لەم دیدارەدا زۆر لە مەسەلەكانی تایبەت بەم بوارە گرنگە تاوتوێ كران، وەك ئەزموونی زانكۆكانی دەرەوە و زانكۆكانی ناوخۆ و كێشە یاساییەكان و هەنگاوەكان لەم ڕووەوە، لە ئەنجامدا ڕاسپاردە و پێشنیاری چاك بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم دیاردەیە خرانە ڕوو، ئەم هەنگاوەی وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی بە هەماهەنگی لەگەڵ دەستەی دەستپاكیی هەرێمی كوردستان و ڕێكخراوی UNDP زۆر گرنگە و جێگەی دڵخۆشییە، بەندەش بە پەیپەرێك لەم دیدارەدا بە ناوی (گەنگەشەی جۆر و شێوازەكانی لادان لە دەستپاكیی توێژینەوەی ئەكادیمی) بەشداریم كرد، بۆیە دەبێت بەرانبەر ئەم دیاردەیە زۆر وریا بین، هاوكات پێویست بەوە دەكات زیاتر كاری لەسەر بكرێت. تا ئێستا دزینی ئەكادیمی تەنیا وەك حاڵەت لە هەرێمی كوردستان هەیە، نەگەیشتووەتە دۆخی دیاردە، بەڵام پێویستە بە كۆمەڵێك میكانیزم ڕووبەڕووی ببینەوە، بۆ ئەوەی تەشەنە نەكات، چونكە دیاردەیەكی مەترسیدارە، جگە لە ڕووی ئەكادیمییەكەی، پەیوەستە بە ڕووی ئەخلاقی و سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابوورییەوە.